xoves, decembro 31, 2020

Tres cabaleiros españois e unha consideración previa. A persecución franquista no Baixo Miño.

 


Acto falanxista en Tui

  A Lito Oliveira e     Mario Rodríguez,   portadores de memoria.


Consideración previa

    As miñotas foron as últimas terras galegas en ser sometidas. En Tui entraron o 26 de xullo. No mediodía do 28 na Guarda. A  resistencia foi produto da fortaleza da Fronte Popular  e, na miña opinión, da capacidade e fraternidade dos dirixentes. No labor de tecer complicidades compre resaltar ao núcleo inicial galeguista (A. Ríos, D. Calzado e Paquiño de Figueiró) que souberon dialogar cos agraristas tomiñeses, cos obreiristas guardeses, adscritos á CNT, e coa mocidade cultivada de Tui. Ao enfiado dende o novelo á urdidoira axudaron o cenetista Gumersindo, republicanos como Diz Jurado e Álvarez Limeses, socialistas como H. Losada e salientaron dous semanarios: o tudense La tribuna, dirixido por Guillermo Vicente, e o guardés El nuevo heraldo de J. Noia.

Tres cabaleiros

    Conta Alonso Ríos que cando lle ordenaron, en conversa telefónica, ao capitán de carabineiros, logo fusilado, Marcelino Rodríguez Blanco que sublevase a guarnición e se apoderase da cidade, este solicitou ao comunicante que se identificase. Respondéronlle: “Le habla un caballero español”. 

    Estes cabaleiros dirixiron e practicaron a caza de coellos e raposos. A tres destes últimos (Ríos, Noia e Vicente) chegáronlle a poñer prezo: 50.000 pts, vivos ou mortos. Dous lograron sobrevivir, o ex-alcalde de Tui, faleceu na tobeira. Enrabechados polos raposos fuxidos os cabaleiros descargaron lume e furia sobre as xentes miñotas.

    Un deles foi José Peñarredonda Fernández (1893-1961). Graduado en Toledo en 1911, afíxose ao tacto viscoso do sangue en Marrocos. Na Lexión estranxeira ascendeu a capitán. Ferido de gravidade no rostro, ficoulle unha evidente cicatriz; poderíaselle aplicar o dito unamuniano, en resposta a M. Astray sobre que un mutilado carente de grandeza espiritual “es de esperar que encuentre un terrible alivio viendo como se multiplican los mutilados a su alrededor””.

José Peñarredonda


    Retirado pola reforma de Azaña, regresou a Tui. En abril de 1936 foi detido xunto a “outros fascistas” por, segundo A. Piña[1], intentar roubar a punta de pistola as actas das eleccións. Segundo Darío Á. Blázquez[2], tamén o detiveron nos días  en que a cidade permaneceu baixo a legalidade republicana. Da cadea saíu para a alcaldía. Na breve estancia ao fronte da mesma, ata o 26 de outubro de 1936, suprimiu a festividade dos mártires de Sobredo e construíu a mitoloxía tudense de Calvo Sotelo. Actuou como un miserábel  ao acusar a Vicente, último alcalde republicano, de roubar 400 pts ou ao cubrir os postos como médicos municipais de Diz Jurado e Álvarez Limeses, cando ambos estaban presos e sen xulgar. Despois serían fusilados.

    A patria chamábao a máis altos deberes. Nun discurso radiado dirixiuse aos que non se decataban que aquilo non era un  vulgar golpe de estado senón unha loita a vida ou morte “entre las fuerzas nacionales y el marxismo”[3]. Da súa xestora municipal formaban parte Pablo Bugraín Domínguez, Juan Martín Alonso, Manuel García Lastra, Raimundo Tapia Seoane e Manuel Cordovés Millet. Este último, alcalde no bienio negro, será quen o substitúa. Polo cargo pasaran Tapia Seoane, Rosendo Bugarín, José Jurado Romero e o irmán de Peñarredonda, Ramón. Dominarán durante décadas a vida tudense.

    Incorporouse a 33 compañía da IX Bandeira da Lexión, da que sería comandante. En xullo de 1937 ordenou desfilar polo centro de Teruel, ante a máis enérxica protesta do bispo, aos seus lexionarios enarborando na punta das baionetas  piernas, brazos, orejas, testículos y otros órganos de un ciento de rojos que hicieran prisioneros y fusilaran con una ametralladora[4].

    Dinos J. Reverte que P. Kemp, un mozo fascista inglés[5], sinalou, en varias ocasións, a crueldade do seu admirado Peñarredonda cos brigadistas internacionais. Nunha delas os seus compañeiros, cumprindo ordes, liquidaban un a un aos prisioneiros, fundían a baioneta nos caídos e disparaban contra os feridos. Noutra, o propio  Kemp quixo interceder por un brigadista; pediu permiso para facelo ante o propio Peñarredonda. O tenente coronel, que estaba a almorzar,  respondeulle: “llévalo y mátalo”. Atordado e vacilante ante a resposta, o mozo só puido escoitar: “lárgate y te advierto de no cumplir la orden”. Esta visión do ex alcalde tudense tamén a comparte Hugh Thomas que confirma a súa teima asasina coas brigadas internacionais[6].

    A batalla de Teruel prolongaríase ata febreiro de 1938; na segunda metade do ano produciuse a do Ebro. Peñarredonda mandaba a 1ª brigada da división de Yagüe. Non sabemos con precisión o que pasou. Segundo Thomas, autorizárono a retroceder; segundo Reverte fixérono prisioneiro, precisamente os odiados brigadistas. Que pasou con el? Thomas, afirma que pouco despois estaba a dirixir tropas no Ebro, onde volveu ser humillado ata o punto de retirarse e non se soubo máis del na guerra.

    Os amigos tudenses argúen que se tratou dunha falsa denuncia da que saíu absolto[7]. O certo é que o “valente e leal lexionario” rematou expedientado e expulsado do exercito, segundo se recolle no BOE[8] “sin perjuicio de las responsabilidades que puedan derivarse del procedimiento judicial a que se halla sujeto”. Desenganado retirouse á finca familiar de Bouzabalada.

    No discurso radiofónico ao que fixemos referencia, Peñarredonda dille aos que demandan un rápido escarmento, que, para que sexa eficaz, compre facelo coa serenidade incompatíbel coa precipitación. Nese labor sereno da “limpeza” están a traballar, segundo Peñarredonda, día e noite, cinco xuíces, pois salvada a cidade (...) hai tempo para todo o demais.  

    Un deses xuíces, outro cabaleiro aínda que sen o rechamante paso pola academia, era Maximino Méndez Varela (1887-1957),  prototipo de militar africanista de reenganche. En 1909 entrou no exercito;  serviu en Melilla (1909-1916) onde coñeceu a untuosidade do sangue derramado. Vai facendo a súa carreira ata chegar a alférez. Xura fidelidade á República; danlle unha medalla e retiro ben pago en base ao decreto de abril de 1931[9].

    O 20 de xullo de 1936 preséntase ante o comandante de Vigo, Felipe Sánchez, quen lle encomenda actuar como xuíz instrutor de causas en Tui. Despois, a pesar da idade, vai para os 50 anos, terá que incorporarse  ás frontes de combate,  onde será habilitado como capitán. Finalmente ficará a disposición do inspector de campos de concentración, quen, en xaneiro de 1939, destinarao como xefe do campo do convento de S. María, en Oia. Os presos alcumarano “capitán castaña”, non só polos lapotes que se repartían senón tamén por alimentalos a base de auga fervida na que choutaba algunha castaña.

    Interésanos aquí o seu labor como instrutor da causa 529/936 “contra los dirigentes y auxiliares del movimiento contra las fuerzas del ejército nacional en la ciudad de Tuy y contornos y los promotores de la huelga general llevada a cabo en la misma entre el 18 de julio y el 27 del mismo mes”[10]. Seica os  “directores” acordaran o “alzamiento revolucionario”, o 17 de xullo, nunha xuntanza na casa de Enrique Jaso Paz, logo executado como a súa filla e un fillo paseado. Só podemos deternos nesta causa contra trinta veciños de Tui para sinalala como unha especie de “causa xeral contra a República en Tui” argallada para condenar e responsabilizar do “caos republicano” aos representantes das clases medias (médicos, comerciantes e funcionarios) que actuaron na política democrática da cidade episcopal. A causa dirímese entre o informe solicitado polo instrutor ao xefe da policía aduaneira de Tui, Manuel Romero Singler,  e os testemuños de dúas mulleres, ambas viúvas. Unha veciña de Jaso. A outra, Clotilde Rodríguez Silva, unha moza de 22 anos, con varios fillos, viúva de José Fernández Costas, un sindicalista cenetista asasinado no Aloia. Neses días Clotilde sabería do asasinato de dous dos seus cuñados e máis do sogro. Non lle debeu custar moito ao futuro “capitán castaña” arrincarlle a declaración acusadora. Como a moza non sabía escribir, asinaron os interrogadores: o instrutor, o capitán Benigno Aznar, o tenente Eduardo Forcén e o sarxento Teodosio Baquero Monforte. Á instrución tamén achegará os seus informes o capitán-alcalde Peñarredonda que propón unha longa listaxe de testemuñas, rematada “por supuesto” con “Rosendo Bugarín Domínguez, jefe de la Falange” (alcalde de Tui entre 1944 e 1952).

Rosendo Bugarín


    Algúns dos imputados ficarán mortos nos cavorcos do Aloia, outros, con máis medios e apoios conseguiran fuxir ou agocharse. Os máis confiados rematarán ante o pelotón de fusilamento (Diz Jurado, Álvarez Limeses, Serafín Fernández e o seu fillo Julio, Manuel Domínguez León e José Felipe Muñoz). No rexistro civil de Tui temos recollido, entre fusilados, mortos “en combate con el ejercito” ou por “disparos de arma de fuego”, ata abril de 1939, o nome de 128 persoas.

    O terceiro cabaleiro tamén ulira o sangue en Marrocos. Salvador Buhigas Novo[11] (1902-1938) incorporouse, co inicio da república, ao corpo de carabineiros. O seu capitán, Marcelino Rodríguez Blanco, ordenoulle arresto domiciliario por sospeitar das súa implicación na conspiración. Tras a caída de Tui puxérono á fronte dunha “heteroxénea columna”, en palabras de Noia, formada por uns pouco carabineiros e unha mestura de falanxistas, gardas cívicos e dereitistas. Encargáronlle abrir a estrada ata A Guarda e “limpar a  retagarda”. Segundo ían avanzando destituía gobernos municipais e nomeaba outros. En Tomiño a Francisco Pino Carrera; no Rosal a José Sánchez García.

Os militares desfilando polas rúas de Tui


    Antes de entrar na vila guardesa á heteroxénea tropa, xa se lle sumaran os falanxistas locais Fernandito Jiménez e José Jurado Romero (alcalde de Tui entre 1951-1957). Pararon ante a redacción de El Nuevo Heraldo e esnaquizaron as rotativas. Achegarse ao concello onde os agardaba Brasilino Álvarez para facer entrega do poder municipal. Despois fusilárono. O novo goberno local estaría presidido por  Paco Moreno Álvarez, “garda cívico” e xefe  local da CEDA. Debeulle ser de proveito a Buhigas a experiencia miñota na organización de perseguidores e practicas de limpeza; a mediados de setembro estaba a instruír a lexión falanxista lucense antes de incorporarse ao fronte de Asturias; despois encargouse de formar a columna falanxista ourensá que enviarán á fronte de Guadalaxara, onde falecerá en 1938.

“y demás camarilla de asesinos”

    Darío Á. Blázquez no primeiro dos capítulos da súa serie “Fuxidos” anuncia que dirá o nome dos perseguidos, pero non o do seus perseguidores ou executores “porque non quero que os fillos ou netos poidan ser aldraxados”. Dicíao en 1977, cando era un dos primeiros en recuperar a memoria dos perseguidos. Corenta anos despois aínda fican temores a ofender a quen non se pode sentir ofendido, porque nada fixo.

    O limitado espazo non permite nin facer reconto dos perseguidores citados polas testemuñas e que indicamos na bibliografía mínima, pero non podemos menos que referir algúns nomes reiterados.

J. Noia conta que no hotel do Tegra houbo un xantar no que participaron, entre outros, o capitán da GC Joaquín Teresa Pomares, o tenente Buhigas e o alcalde Paco Moreno. Nel negociouse o número de mortos precisos para “limpar” a vila. Os militares puxeron sobre a mesa un número elevado, falase de trinta; o alcalde seica o logrou rebaixar a cinco. A acta de defunción destes cinco sinala como causa da morte “encuentro con la fuerza pública”. Esa “fuerza”, dinnos Noia e Urís, estaba formada por Severo Sobrino Vicente, Anselmo Fernández Estévez, “Fernandito” Jiménez Varela, Severino Fernández, Óscar Rodríguez González  e algúns máis. A listaxe, segundo Urís Guisantes[12], fora elaborada  “pola Falanxe Local que presidía Manuel Franco Cadilla”. O grupo inicial da Falanxe guardesa xuntouse derredor do cura Cándido Rodríguez Vicente[13] e actuaría dirixida dende Tui por José Mª Salgado Méndez Núñez e Miguel Saez Mon, verdadeiros xefes do “Escuadrón del amanecer”. A estes dous últimos entregoulles o comandante militar de Tui, capitán Eduardo Rodríguez González, a Manolo Noia, para sacarlle onde se agochaban o seu irmán Juan, Alonso Ríos e Guillermo Vicente. As torturas e vexacións e o seu asasinato aterrorizaron as xentes miñotas como da calafríos ler o relato de Josefina García Segret do que lle fixeron “Francisco Pino, Álvarez Aldir, de Santiago, Tomé, Bugarines y demas camarilla de asesinos” ao seu home, o mestre de Forcadela, a Paquiño de Figueiró, ao ferreiro de Caldelas, a Zuñiga e a Besada.


Bibliografía mínima:

Alonso Ríos, A. [1979] (1996): O siñor Afranio. Vigo: A Nosa Terra.

Álvarez Blázquez, D. (1977): “Historias de fuxidos” en  La Voz de Galicia. Serie de dez artigos (abril-xullo).

Cerecedo, F. (1977): “Cuando la sangre llegó al Miño” en Historia 16, 19/2/1977.

García Segret, J. (1982): Abajo las dictaduras. Vigo: Da autora

Noya, J. [1976] (1996): Fuxidos. Vigo: Xerais.



[1] http://laguerracivilentuy.blogspot.com/2009/ Diario de Pontevedra, 24/4/1936.

[2]  Á. Blázquez, D.: La Voz de Galicia, 10/7/1977.

[3] Rodríguez Gallardo, A. (2008): “A represión franquista no concello de Tui” en  VV.AA.: O Miño, unha corrente de memoria. Ponteareas: Alén Miño.

[4] Segundo unha información que Rogelio Martínez lle fai chegar a José Bergamín. Ver https://rebelion.org/requetes-y-atrocidades-del-franquismo/ e Martorell https://rebelion.org/edgar-gonzalez-requetes-y-represion/.

[5] M. Reverte, J. (2005): La batalla del Ebro. Planeta: BCN; referencias tomadas  do libro de Kemp (1975): Legionario en España. Ver tamén  Southworth, H. (1986): El mito de la cruzada de Franco. Plaza &Janes:BCN.

[6] Thomas, H. (1976): Historia de la guerra civil española. Círculo de Lectores: BCN (p.901, t.2).

[7] Trías de Bes e Martínez Gamallo (2007): Los alcaldes de Tui del siglo XX. Pontevedra: DePo.

[8] BOE, 15/9/1938, nº 77, p.1250

[9] AGMS-Archivo General Militar de Segovia.

[10] AIMNOR- Arquivo Intermedio Militar do Noroeste, Ferrol

[11] Sobre Buhigas ver Abad Gallego (2008): Cen personaxes en torno a unha guerra. Vigo;IEV.

[12] https://republicanosminhotos.blogspot.com/p/recuperando-memoria.html

[13] Fora o promotor de Acción Católica. Ver as memorias infantís inzadas de estereotipos nacional-católicos de Álvarez Seoane (2007) Guerra civil en el “Baixo Miño”. Vigo: Cardeñoso.

Só en Tui, até abril de 1939, hai 128 democratas asasinados

 


Déixovos a entrevista que me fixo Cilia Torna como adianto do traballo sobre a represión no Baixo Miño (30/12/1920) que mañá publicará Nós-diario. Agardo que sexa do voso interese e sirva para que quen aínda non o faga merque o xornal ou se faga socio que ben o merece
.

 

https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/carlos-meixome-so-tui-ate-abril-1939-hai-128-democratas-asasinados/20201228155921112587.html

 

A Guarda, tomada o 28 de xullo, e Tui, conquistada o 26, foron as últimas localidades galegas en caer en mans dos franquistas, na súa opinión a que respondeu esa capacidade de resistencia?

Hai varias razón que o explican. Primeiro que aínda que o bando de declaración de guerra se le en Vigo contra o mediodía do 20 de xullo e mesmo se fai unha carnizaría na Porta do Sol, a resistencia na cidade continuou nos Choróns e Lavadores co apoio de xentes da Louriña e Baixo Miño, o que tivo ocupado o groso das tropas da cidade. En segundo lugar, as forzas da fronte popular estaban ben organizadas e responderon con rapidez, tanto porque contemplaron dende moito antes a posibilidade do golpe como pola rede comarcal tecida polos cenetistas e os agrarios da Federación Provincial Agraria que empataban cos galeguistas. Houbo, mesmo, unha tentativa de coordinación da resistencia a nivel intercomarcal: o dirixente anarquista Pepe Villafines e outros levaron unha camioneta chea de peixe a Tui e trouxérona cargada de fariña que non había en Baiona. O Val de Miñor caeu en mans dos sublevados na tarde do 24. En terceiro lugar as forzas armadas leais, carabineiros e a dotación do cabo Fradera, dirixiron, e efectuaron, a resistencia na chamada batalla do Cerquido ou da Volta da Moura. Logo pagaron coa vida. Finalmente, unha vez caído Tui, houbo intentos de cortar o acceso á Guarda voando as pontes de Baredo, na estrada de Baiona, e Forcadela, na de Tui.

Adoitase afirmar que o terror foi proporcional ao nivel de organización social do bloque democrático e sobre todo á resistencia aos golpistas, cal foi logo o alcance da represión nas terras do Baixo Miño?

Mentres que en moitos lugares os castigos e asasinatos céntranse en dirixentes sindicais ou cargos políticos, no caso de Tui a causa que instrúe o capitán Maximino Méndez, a quen citamos na nosa colaboración, vai dirixida contra as clases medias tudenses, contra persoas de relevo social e económico, como os médicos Alejo Diz Jurado e Dario Álvarez Limeses, o construtor Serafín Fernández e o seu fillo Julio, o comerciante Domínguez León ou o director da oficina de correos, José Felipe Muñoz. No caso da Guarda chega co exemplo do alcalde Brasilino Álvarez, un abastado propietario que lle respondeu aos militares “los pueblos no se toman por telefono” e agardou a chegada da heteroxénea tropa de Buhigas para entregarlle o mando do concello. Logo fusilarano, ao igual que os tudense que citamos e os mandos de carabineiros e do cabo Fradera. Só no rexistro civil de Tui, ata abril de 1939, hai 128 entradas de asasinados, mortos en “enfrentamiento con la fuerza” ou fusilados.

Significa no seu traballo o papel chave dos militares na liquidación do réxime republicano no Baixo Miño e a súa función central no operativo represivo cunha especial referencia ao capitán Peñarredonda, primeiro alcalde franquista de Tui, que destacaría do mesmo?

O golpe planéano, ordénano e execútano os militares, que son tamén os que controlan a limpeza da retagarda, directamente ou a través da garda civil, que é un corpo militar. Coido que o militarismo franquista foi tan habilmente perverso que conseguiu alterar a memoria da persecución convertendo en malvados os falanxistas, que o eran, pero sempre interviñan supervisados polo militares, mentres que a actuación do exército convertérona en necesaria para poñer orde. E a mesma perversión da memoria que se fixo co de “nada fixera”, “foi por envexas”, “por amoríos”, etc...

No caso do Baixo Miño está ben claro, quen dirixe a represión é o futuro tenente coronel Peñarredonda, o capitán Méndez, o tenente Buhigas, o capitán da garda civil Teresa ou o capitán Eduardo Rodríguez. Algúns deles africanistas por experiencia e formación e todos admiradores do militarismo prusiano, do heroísmo grandilocuente e da disciplina enfermiza que agochan perversións elitistas e antihumanas.

Repara no seu traballo no labor represivo das milicias falanxistas, cuxa actuación xa foi sinalada nos libro de memorias de Darío Álvarez Blázquez, Juan Noia ou Josefina García Segret, cal foi o seu papel no conglomerado do terror?

As memorias de Darío Álvarez Blázquez están soltas en artigos de prensa e algunha revista publicados en 1976 ou nos primeiros meses de 1977. É unha pena que aínda non se reunisen nun volume, nin se homenaxease a unha das primeiras persoas que foi quen de poñer negro sobre branco os seus recordos da represión en Tui. O libro de Segret e Noia son posteriores. O de Josefina é unha edición de 1982 que pagou do seu peto e tivo pouca difusión. As memorias de Noia publicáronse en 1996, dezaoito anos despois de aprobarse a constitución, a edición venezolana de 1976 circulou case clandestinamente e chegou a moi pouca xente.

Das súas memoria desprendese o labor dos falanxistas ou cívicos locais como denunciadores, perseguidores, acusadores, torturadores e asasinos, pero sempre ás ordes ou co consentimento do mando militar.

Sendo Tui sé episcopal e polo tanto unha cidade cun importante peso da Igrexa, cal vai ser o papel das xerarquías eclesiásticas e do clero no seu conxunto na trama represiva?

Quizais a palabra que mellor a pode describir sería “cinismo”. Evidentemente Tui era unha cidade moi mediatizada pola igrexa: bispo, cóengos, profesores do seminario e uns 200 seminaristas, ademais dos curas das parroquias. Ata o centro da resistencia republicana estableceuse no seminario que estaba baleiro polas vacacións.


     A proba do seu cinismo está nos seus propios papeis. Na “Crónica Diocesana”, publicada no Boletín Oficial do Bispado para o período entre o 18 de xullo e o remate do ano, faise un pormenorizado relato do acontecido nos días de dominio dos “rojos”, isto é entre o 18 e o 26 de xullo. Di o folleto: “Hay que proclamarlo bien alto. Dios Nuestro Señor protegió Tuy y su Diócesis (...)” e librouna de “todo abuso antirreligioso de importancia. Ni un sacerdote o religioso o religiosa o seminarista muerto o herido o en otra forma personalmente atropellado. Ningún templo ni capilla ni casa religiosa incendiado o destruido o perjudicado en su fábrica. Ni un sagrario ni una imagen ni un altar ni un ornamento profanado. Ni el menor robo, ni siquiera de un cepillo (...). Para que esta relación sea completa y plenamente verídica, debemos mencionar algunos abusos cometidos, aunque sin gravedad ni asomo de maldad horrorosa y satánica que en otros puntos tuvieron. Algunos, muy pocos, sacerdotes tuvieron que huir de sus parroquias, perseguidos. Otros, no muchos, padecieron el registro de sus domicilios, por sí tenían armas. El templo parroquial de Tuy, fue clausurado, para evitar que hubieran podido profanarlo. El seminario fue sometido también a un registro minucioso por el empeño de que necesariamente en él habría armas escondidas. Después fue ocupado por los milicianos (...). Continúa: “en la Diócesis durante la semana roja no se interrumpió el culto y en la misma el párroco de Tui pudo ejercer todas las funciones parroquiales. Asimismo al Reverendísimo Prelado no se le causó la menor ofensa o molestia ni en su persona ni en su morada”. Aínda así, Arrarás, o historiador oficial do franquismo, armou un escándalo derredor do rexistro na parroquial de Budiño onde o cura recibiu os que pretendían rexistrala na procura de armas, que sabían que tiña, a perdigonazos e feriu un deles. Sáez de Tejada ilustrou a Historia de la Cruzada Española cunha terrorífica bacanal dos “rojos”.

Sabemos ben que non foi a intercesión divina senón a actitude dos carabineiros leais á República, do panadeiro Gumersindo, líder da CNT, dos dirixentes democráticos aos que logo lle furtaron a vida no alto do Aloia ou en San Domingos. Disto non fala a Crónica Diocesana. Antonio García García, bispo dende pouco antes da proclamación da República e protagonista de graves tensións co goberno municipal, agradeceu a Deus a súa protección e esqueceuse dos seus protectores reais, aos que non dubidou en condenar cos decisivos informes dos seus párrocos.

 

 

 

martes, decembro 29, 2020

Pragas. Polo Avieiro de dona Emilia (23)

 

Oídio ou cinza nun acio

Dona Emilia, e xa é coincidencia, naceu un 16 de setembro, un día grande para o Carballiño, de 1851. Pouco despois chegaba ao Ribeiro unha das súas maiores desgrazas, o oídio. Segundo os cálculos do P. Eiján pódese fixar en 1853 a aparición do maldito fungo[1]. Ese mesmo ano sinálano tanto os estudosos como institucións contemporáneas, tal é o caso da a Sociedade Económica de Amigos do País ou do Congreso Agrícola Galego de 1864.

Procedente de Norte América, a praga descubriuse en Londres (1845). Dende alí pasou á área de París (1848) e estendeuse por Bordeaux, Porto, Roselló... (1851). Onda nós chegou despois de dous anos de pésimas colleitas. O impacto foi brutal. Galicia en xeral e o Ribeiro en particular foron das zonas máis afectadas ao xuntarse as suaves temperaturas cos elevados índices de humidade, que favorecen a súa expansión. As altas temperaturas e a sequidade da terra protexeron o Douro, Rioja, La Mancha e outras zonas vinícolas similares, da praga.

Xofre e fol para dalo

Nalgúns territorios do país substituíuse o cultivo da vide polo do millo e da pataca; mais no Ribeiro non era tan doado o troco[2]. A peste oídica viu acompañada de pésimas colleitas de cereal. O prezo do trigo e do viño disparáronse. Este último pasou de entre 7 e 9 reais a arroba[3], nos anos anteriores, a entre 11 e 14 en 1853; chegando aos 19-20 en 1855. Non parou aí a cousa, a pataca viuse atacada pola peste e reducíronse sensibelmente as colleitas. A pobreza, incluso a fame, estendeuse e, xunto ás pandemias de cólera de 1853 e 1856, puxeron ás nos pés de moitos galegos que colleron camiño de América, na primeira gran enxurrada migratoria; legal dende este mesmo ano de infortunio[4].

Mildieu

Tres anos despois, José Pardo Bazán, pai de dona Emilia, deputado liberal progresista, referíase ao oídio nestes termos: “(...) terrenos vinícolas invadidos por el oidíum, y encontraremos que propiedades cuyo producto quinquenal era hace poco de 300 cargas. Por ejemplo, están hoy reducidas á ocho y á cuatro”[5]. Tivo, despois, apaixonadas intervencións nas Cortes sobre a situación de Galicia: “... ese país que está sufriendo el hambre, la peste y la emigración en masa de sus hijos, que se está convirtiendo en la Irlanda de España, y que se convertirá en la Siberia dentro de pocos años si no se pone un remedio enérgico (…) porque a Galicia no se le atienden sus reclamaciones; porque todas las que hace son inútiles” [6]. Supoño que ás persoas lectoras sóalles esta música.

Sulfato de cobre e cal viva

A do oídio só sería a primeira das pragas bíblicas que sufriu o Ribeiro. Cando dona Emilia era unha mociña de doce anos, en 1863, Europa viuse de novo abafada por outra pandemia americana, do leste dos Estados Unidos. Non era un fungo, senón un insecto miudiño, como un pulgón, un parasito que arma como uns bugallos nas follas da vide, pero tamén nas raíces da cepa; ao cabo de tres anos, acábaas por matar. En 1878, os franceses, que nisto do viño, e noutras cousas, cando menos dende a revolución e Napoleón, levaban adianto, atoparon o xeito de combater o hemíptero, importar pés de castes americanas e enxertar nelas as especies europeas para facelas resistentes á filoxera. Infortunadamente o engado non foi completo. Recuperaron a produción pero os patróns americanos trouxeron consigo outro parasito, o mildio, ou mildeu como lle din no Ribeiro, ao que se fixeron moi sensíbeis tanto os enxertos como as vellas cepas europeas, ás que, no Ribeiro, acaboulles afectando mesmo antes da chegada devastadora do pulgón.

Sulfatadoras

Deuse pronto coa solución. Un científico francés, en 1885, cando dona Emilia deu ao prelo El cisne..., atinou coa mestura axeitada entre sulfato de cobre e cal vivo que se denominou “caldo bordelés” e amosouse como un excelente funxicida. E a vida dos ribeiraos en poucos anos encheuse de foles e sulfatadoras; máis tarde de pés de plantas foráneas para afastar a filoxera.

Chámame a atención que dona Emilia, tan meticulosa na descrición das paisaxes urbanas, moito máis das rurais, ou dos labores das cigarreiras na súa novela inmediatamente anterior, La tribuna (1882), non se detivese na descrición dos atarefados esforzos das xentes de “El Borde” para combater as pragas que o asolaron durante as décadas nas que ela o visitaba, quizais porque a súa estancia era cando a vide “adquiere tan bellas notas purpurinas y doradas” e “se celebra la vendimia” e como nunca “reinó el bullicio, estallaron los cohetes y menudearon romerías y bailes” [7].

Filoxera na folla


Perdíase dona Emilia o goce doutras cores. Os acios e o envés das follas cubertas dunha finiña nube do po resultante de moer as pedras amarelas do xofre: os ollos arrubiados de quen pasaba horas dándolle ao fol; o azul cristalino do sulfato de cobre, o branco agrisado do cal vivo e o líquido azulado, resultante da mestura, que pingaba non só nas follas das videiras senón tamén en ollos, cara e roupas dos sulfatadores. Disparábanse os custos de produción, non só polo xofre e o sulfato, senón por multiplicarse as xornadas de traballo. A competencia dos viños das terras areosas e calorosas facíase imposíbel de resistir nun mercado unificado polo unitarismo estatalista, no que pouco decidían colleiteiros e fidalgos.

Estes detalles escapábanselle a dona Emilia, ao mellor non por falta de sensibilidade, senón pola limitación temporal das estancias ribeirás. En El cisne reprodúcese a vendima como ela a vía, un tempo de balbordo, ledicia e fartura; pero un chisco afastada da realidade. Como di o lema expandido nos últimos anos en camisetas mozas: “o carallo é dar sulfato, que para beber sempre hai xente”.

 

 

 

 



[1] Eiján S. (1920): Historia de Ribadavia y sus alrededores. Madrid: Tip. San Bernardo. Ed. Facsímil (1981) Lugo: Alvarellos. Parece ser que, nese ano de 1853, detectouse por primeira nas viñas do Pazo de Casalderito, en Esposende, Cenlle. Seica dez anos máis tarde, nas mesmas viñas comezouse a combater con xofre Ver: González Pérez, C. (s/d): O viño. Conversas no Ribeiro. Asociación Álvaro das Casas.

[2] Villares, R. (1982): La propiedad de la tierra en Galicia. Madrid: Siglo XXI.

[3] Piqueras Haba, J. (2020): “El oídium en España: La primera gran plaga americana del viñedo. Difusión y consecuencias 1850-1870” en Scripta Nova. Revista electrónica da U. de Barcelona. A arroba eran 16 l.; a ola de viño, en xeral, tamén. No Ribeiro, na banda do Avia, o máis común é que a ola sexan 16,50 l, isto é 33 cuartillos, polo que un moio eran 132 l., mentres que no Ribeiro do Miño a ola son 32 cuartillos, polo tanto 16 l., o que fai que o moio teña 128 l. aínda así en parroquias do Carballiño, Boborás ou Cea a ola podía ter ata 18,24 l. Ver: http://www.enciga.org/files/boletins/66/Fernandez_Gonzalez_Frutos_As_unidades_de_medida_nas_investigacions_historicas.pdf

[4] Villares, R. e Fernández, M. (1996): Historia da emigración galega. Santiago: Xunta de Galicia.

[5] DSC, 29/1/1856. No ribeiro una carga é un cesto culeiro acugulado de uvas.

[6] DSC, 28/3/1856

[7] Pardo Bazán, E. (1896): “Las vendimias” en La ilustración artística, nº772, 12/10/1896

domingo, decembro 20, 2020

O miradoiro. Polo Avieiro de dona Emilia (22)

 

Casa de Banga


Non lembro ben se  era vespa ou lambreta. Coido que a primeira, pois a segunda dáme máis que é unha conexión neuronal inducida por Antonio Zambujo; ben saben os amantes da súa música, da súa voz e do seu xeito de dicir: “Vem dar uma voltinha na minha lambreta/Eu juro que eu guio devagarinho/Tu só tens de estar juntinho/Por razões de segurança/E se a estrada nos levar/Noite fora até ao mar/Paro na beira da esperança/Com a luzinha a alumiar”. Así que deixémolo en vespa.

Tampouco recordo con precisión a súa cor, aínda que, iso si, era clara; quizais azul celeste como a camisola do Celta ou verde irlandés como a do Arenteiro. Non son quen de concretar o detalle. O que si son capaz é de evocar con precisión aquel home de corpo grande sobre a minúscula “scooter”, daquela ninguén sensato, agás algún “mod” infiltrado, se atrevería a empregar tal barbarismo. Acordo os seus enormes pés en ángulo agudo coa motiño, asemellando as ás dun paxaro a voar. Evoco a súa grandura física, o seu enorme sorriso  e a permanente amabilidade coa que percorría a vila dun recanto a outro, levando telegramas; en ocasións con novas non alegres. Lémbroo, en Espiñedo, comandando dende o medio centro os seus compañeiros e coas medias caídas; daquela non debían ser obrigatorias as caneleiras. Morreu novo. O Carballiño soubo honrar o seu nome poñéndollo ao pavillón de deportes.

Un verán andei de substituto dos tres carteiros que había daquela (o Vilela, o Virolas e o señor Antonio) e trabei conversa con el. Algúns anos máis tarde, pedinlle que nos abrise a casa de Banga, pois deveciamos por coñecela. Non lembro cal era a súa relación coa propiedade dos Quiroga. A casa estaba xa en moi mal estado: táboas rotas, cristais esnaquizados, pasamáns enferruxados...

Mentres deixabamos escorregar os ollos polos cavorcos cara ao Barón, Fonteantiga ou Gomariz, ou atoutiñabamos cara a Riobó, Anllo ou San Clodio, co seu sorriso permanente contounos dúas maldades da Bazán, que os veciños repetían. Seica, naquel balcón tiña uns potentes anteollos para axexar as vendimadoras por se lle roubaban os acios ou lle manducaban as uvas; con este mesmo fin seica lles facía cantar todo o tempo: “Iste cantar da vendima éche un cantar vendimeiro/ iste cantar da vendima trouxérono do Ribeiro / ailalara, ailalará .../ Vendima, vendimadoira, na vendima do meu pai/ que o viño vai na cabaza e o pan na cestiña vai,/ ailalara, ailalará .../”. En casa de pobres ou de cotrosos cantábase: “Vendima, vendimadoira, na vendima do teu pai,/ heiche de come-las uvas, que outra cousa non cha hai/ ailalara, ailalará ...”. Non era o caso da dos Quiroga, que era de fartura.

Azotea sobre a bodega da casa de Banga



    Non lembro ningún obxecto que puidese ter relación con dona Emilia, pero o “catalejo” de pirata, alí estaba. Ao mellor por ser famosa, pero as maldades non llas botaban aos Quiroga, nin a súa nai, senón á  escritora; quizais tamén por ser muller e forasteira.

Xa daquela dérame arrepío entrar na casona estragada. Agora, corenta anos despois, cando todas as bágoas pola destrución sistémica do patrimonio xa están esgotadas e a incuria institucional nin chama a atención, abaneoume aínda o vela convertida nun cortello, iso si, de porcos celtas. Non haberá quen terme deste desleixo, quen bote man deste balcón do Ribeiro, apelativo en disputa con outras casas grandes e bodegas dos novos tempos, deste “mirador de la condesa”, como lle apuxo Álvaro das Casas[1]? En verdade o máis florido do  recente patrimonio construído do país non pode aspirar máis que a converterse nun monte de táboas colgantes, balcóns enferruxados, fiestras sen cristais e teitos afundidos para acoller piaras de fociños longos?

Dende o miradoiro da casa de Banga


A aquela casona de Banga, entrefebrada, para fins literarios, con elementos doutras casas grandes parecidas, trasladou dona Emilia gran parte dos personaxes de El cisne... Foi pola vendima, pois “La parra se ha vestido de púrpura y oro, pero ya va soltando lentamente parte de su rico ornato, como la desposada sus velos al pie del tálamo” e cando o concello sinalou o inicio da colleita, mesmo tras o remate das festas do setembro.

Vista posterior da casa de Banga


Alá foron as forzas vivas vilamortás en conxunción de poderosos e procesión festiva, convidadas, segundo era tradición, polo aristócrata Méndez de la Vides. Os curas e conservadores engaiolados polo mordomo, os aristócratas polo propio Méndez e os progresistas polo deputado e ex-ministro. O señor de Las Vides, con escudo  nobiliario de cinco follas de parra e unha cabeza de lobo degolada, aínda sanguenta, era o muxidor electoral do don Victoriano, o deputado casado coa súa sobriña, Nieves, filla dun segundón, con posto de relevo na maxistratura cortesá.

Dende alí non só se miraba a paisaxe, tamén se controlaba o distrito.

 

Publicado en Badalnovas 19/12/2020

 

 



[1] Álvaro das Casas; “Por el Avia arriba” en  El pueblo gallego, 8/8/1935