sábado, marzo 16, 2024

Alfonso


 

O que ten Alfonso  na  man  é o retratiño que se fixo en Ourense, Antón Alonso Ríos, xa transmutado en "Siñor Afranio". A familia Álvarez Cáccamo, a través de Alfonso, deixou ao Instituto de Estudos Miñoráns a custodia da mesma, así como dos textos e documentos que Alonso Ríos lle enviou a Xosé María Álvarez Blázquez para compoñer o seu "O siñor Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte".

Ata máis ver querido Alfonso.

xoves, marzo 14, 2024

1984

 

    Dime Guillermo que A Peneira cumpre catro décadas. En fin…, ademais de lembrarme do tempo que foxe, acordei de Winston Smith. Ben saben, aquel da distopía, ou quizais mellor sátira,  á que Orwell,  espreitando a lentitude do tempo, lle puxo título  revirando as dúas  últimas cifras do ano en que a escribiu: 1948. Quizais coidase que así afastaba do inmediato o grande irmán; mais non, ... o tempo, coma un foguete, non só virou sobre a numeración cronolóxica, senón que avantou sobre nós noutras catro zancadas a respecto do tempo de prevención ou distancia de seguridade que se puxera quen homenaxeou a Cataluña.

    Agora o omnipresente ollo vixiante da policía do Pensamento levámolo no peto, incorporado a nós mesmos, imperturbábeis, atendemos as micromensaxes baseadas na neolingua de Orwell, na simplificación, na redución argüída como rapidez na comunicación, cando na realidade é ocultamento, ou mellor alteración, ben reescribindo o pasado, como tiña que facer Winston Smith no seu diario traballo na habitación 101 do Ministerio da Verdade ou “Miniver”, ben inventando a realidade e manipulando a información coas “fake news”, ou ideando futuros irracionais, fantásticos, acientíficos e conspiradores que inhabiliten conciencias e inmobilicen a sociedade.

A cerna da idea orwelliana, non só de 1984, está na reescritura da Historia. Nalgúns dos seus escritos sobre a guerra civil española manifesta que, sabendo dende mozo que ningún xornal conta os acontecementos con fidelidade, na guerra viu por primeira vez noticias que non tiñan ningunha relación cos feitos, nin sequera no mínimo nivel que se presupón exista entre  a realidade é  a mentira. Tamén puido observar como a historia se estaba a escribir non desde o punto de vista do que “estaba a ocorrer”, senón desde o punto de vista  do que “debería de ocorrer” segundo os ollos ideolóxicos dominantes.

    Nestes corenta anos de vida d´A Peneira o mundo revirouse varias veces e o relato desas reviradas foise sempre axeitando ao que “debera ocorrer.

    Lembramos con fidelidade histórica o que representaron  Solidarnośc, Lech Walesa e Wojtila, que, xusto no ano fundacional d´A Peneira, ocupaban as primeiras planas de xornais impresos ou visuais, ou só ficou na nosa retina o que o “Miniver” reescribiu? Axústase o relato á realidade anterior ao esborrallamento do muro de Berlín, en 1989, ou só é unha versión do que debería ocorrer, convertida en verdade? Quen se lembra daquel iluso reformista chamado Gorbachov, vítima dunha “damnatio memoriae” máis intensa que a que decretou Stalin sobre Trotski, pois neste caso aplicáronlla tirios, troianos, romanos e “tutti quanti”? A URSS e Putin son  simples versións do inimigo oriental ou hai algunha contraposición, aínda que só sexa “in essentia”, entre o sistema anterior a 1991 e o pos-soviético? Alguén lembra que Belgrado foi bombardeada en 1999 pola OTAN e que as guerras iugoslavas se estenderon entre 1991 e 2001 ou é que a única e verdadeira guerra pos-soviética foi a actual de Ucraína? Ou é simplemente o que “debería ocorrer”?

    Poderíamos seguir: Kuwait, 1990; Torres xemelgas, 2001, e Afganistán, 2001-2021; Iraq, 2003; Libia, 2011, crise nos Pig´s no sur de Europa en 2008... Acordamos de que A Peneira mercábase en pesetas e non había Facebook ou twiter, que agora xa non é, ou mesmo recordamos algo máis do coronavirus que as máscaras?

    En fin, prezado Guillermo, ti, que podes acougar a beira do Tea e mesmo achegarte na carreiriña dun can a ollar o pracenteiro Miño entre Salvaterra e Monção, acorda sempre aquilo co que o demo do Voltaire remataba o seu Cándido: “Il faut cultiver notre jardin”. Pois iso cultivemos o noso xardín e non nos deixemos confundir polo falabarato do Dr. Pangloss.

    A Peneira, 40 anos, mazo 2024

 

 

O que subxace en Compostela

 


    Cóntame unha boa e común amiga: “Forcadela, le, e le, e le”. Foron as lecturas de Manuel Forcadela as que trouxeron a Lacan dar unha volta por Compostela, como antes as de Risco levárono a bater, aquel día de Santa Susana de 1926, na libraría da rúa Nova, mesmo á beira do pórtico de Salomé, cun rexuvenecido Stephen Dedalus. Entre unhas e outras lecturas, e as súas consecuencias, vai alá un século de cultura galega que construíu a súa identidade, coido que en excesiva exclusividade, sobre a tradición literaria e o idioma.

    Quizais o efectivo título poida chamar a confusión. Como se desprende da comparanza anterior, non se trata dunha visita do “escuro” Lacan ao Santiago sufocado polas masas turísticas; nin tampouco, advírtenos o autor, dunha tentativa de psicanalizar a nosa cultura, senón de sinalar certos lugares comúns a luz, non só da visión lacaniana senón dende o común espazo de diversas disciplinas humanísticas.

    Xuntou o autor tres traballos.[1] En dous deles, “Compostela criminal” e o propiamente “Lacan en Compostela” conxuga unha análise teórica da novela de Carlos G. Reigosa, Crime en Compostela (1984) que acadou sona e edicións, inaugurando o xénero policial ou de detectives que ameaza con abafarnos tanto como os xacobeístas. Xénero ao que por certo, na súa vertente máis negra, se achegou o autor, hai ben anos, nas tres entregas sobre Toni Barreiro “O touro do Calvario”, Sangue sobre a neve (1990), Barato, barato (1991) e Fóra de xogo (1993), as tres en edicións do Cumio e que compre non esquecer non só para lembrar as orixes do triunfante “Vigo noir”, senón tamén para recuperar o perfil de narrador de Forcadela, esvaecido tras a súa poderosa obra poética e ensaística.

    O terceiro dos traballos centrase no disperso concepto de autoría dun Álvaro Cunqueiro “escindido” entre alta cultura e antropoloxía, “suxeitado” á constante referencia onomástica (Hamlet, Orestes, Ulises, Simbad, Merlín…)  mesmo ata o “delirio”, para empregar outro termo psiquiátrico, de máis dun cento de heterónimos empregados en  traducións, certas ou finxidas, e que dende os seus anos mozos nunca deixou de interesarse pola psicoanálise, en feminino diría el, aínda que só fose polas súas querenzas surrealistas.

    Lacan en Compostela ten un efecto “contraste” que o dota dun especial atractivo ao contrapoñer, enfrontar, sería o termo que empregaría o autor, o mundo da “comunidade” ancestral,chea de “aura”, do mundo cunqueiriano e a “sociedade” de aluvión, desarraigada da novela de Carlos Reigosa. Análise e confronto realizado a través dos “seminarios” de Lacan pero tamén da obra de Benjamin, Durkhein, Marx, Habermas, Althusser… tendo como fondo “un pais desmado, empobrecido, esquilmado e colonizado, que emerxe á modernidade obrigado a deixar de ser, e que encontra no seu discurso literario o vehículo dunha protesta unánime e un idioma”.

Tempos Novos, nº316, setembro 2023

 

 



[1] Forcadela, M. (2003): Lacan en Compostela, Manuel Forcadela. Santiago: Laiovento.

 

Roturiñas


    Como un xa vai virando décadas, o ano que ven agardo gañarlle o pulso a outra, ás veces emerxen do fondo dos espellos do corredor, como dirían o Ferrín, ou Borges, palabras perdidas, baleiras do vello significado e mesmo de significante.

    Hai décadas descualificabamos, con natural paixón democrática e pretensión revolucionaria,os que pretendían readaptar o réxime dos militares facciosos, e fascistas, bendicidos pola igrexa,  aos, daquela, novos tempos. Pola contra, defendiamos un proceso “ex novo” que empatase, cando menos, coas raiceiras da república bombardeada. Ben o saben os que viraron décadas, o debate era reforma ou ruptura. Sabémolo mellor os que fomos derrotados no combate político e ficamos sós.

    Asentouse a reforma transicional, acordada polas masas en votación tal día como hoxe, cando escribo estas liñas, de hai 45 anos, e imposta pola forza dos diversos e múltiples poderes. Pouco máis dun 25% da poboación española pode recordar, por vivilos con conciencia, aqueles anos finais da década dos 70 do pasado século. O resto é coñecemento inducido polo poder, os medios, a escola… e “Cuéntame”.

    Dende o sosego dese certo escepticismo que achega o paso das décadas, un non deixa de albiscar nos iracundos e hiperbólicos debates actuais certas sombras dos daquela altura.

    Se xa foi o ínclito José María Aznar quen se referiu a unha “segunda transición” para anunciar o seu ascenso aos ceos da Moncloa, sinalar o fin da fase gonzaliana de pura e brutal adaptación ao modelo transacionado en 1978 e recuperar o poder eterno, que nunca perdera, para a dereita madriespañola. Dicíao el, arteiro, que nin votara a prol da constitución por considerar que se afastaba das patrias esencias do réxime a reformar.

    Por razóns xeracionais, aínda que non só, case sen se decatar, as sociedadesmudan. E tanto. Algúns, por optimismo da vontade, intuímos, con ledicia innegábel, non unha ruptura co réxime apalabrado daquela, senón a corrección dos seus aspectos máis “casposos” cunhas cantas “roturiñas”, evidentes no que a dereitos individuais se refire, pero tamén nun certo troco, nos grupos de idade hexemónicos, na consideración a respecto das cuestións nacionais e culturais pendentes.

    Cumpriría tamén que, tan pronto toque, que será cedo, acheguemos o que poidamos á nosa “roturiña”, para o que é preciso nin ficar na casa nin equivocarse con quen a pode facer.

    Cómpreme aclarar que a expresión “roturiñas” non é da miña colleita, senón dun prezado amigo que sempre me asombra coa súa clareza e instinto político.

A Nova Peneira, decembro de 2003

                                            


     

mércores, decembro 06, 2023

 


DICCIONARIO BIOGRÁFICO DE EDUCACIÓN

No Dicionario Biográfico de ducación deixei dúas breves recensións sobre dous mestre miñoráns.  O seu tempo levou pero a Sociedad Española de Historia de la Educación déixanos unha ferramenta ben útil.

https://www.um.es/diccionariosedhe/index.php/search/node

Victoriano Taibo

https://www.um.es/diccionariosedhe/index.php/node/101

e Eladio Ferreiro Otero

https://www.um.es/diccionariosedhe/index.php/node/94

xoves, novembro 16, 2023

Quen escribirá a miña historia?


    


 Conta Iria Morgade que foi o diaño o que construíu, nunha única sesión nocturna, a ponte de Martorell, tras o pacto cunha muller anciá que cruzaba a diario o Llobregat, para ir á fonte da outra beira. A vella choutaba de laxe en laxe, coas conseguintes cuadas, molladuras e perigos.

    O diaño fíxolle a oferta de erguela a cambio de quedar coa primeira alma que a cruzase. Coidaba que ía ser ela. Todos coñecedes algún destes pactos do demo a cambio da  alma da persoa beneficiada, comezando pola gran literatura. Non son novidade; nin os endemoñados, nin aqueles que algúns consideran maléficos, só por considerarse prexudicados e de contado caen na tentación de purificar os impíos.

    O refraneiro lémbranos que sabe máis o diaño por vello que por diaño. Este da ponte de Martorell debía ser un novato ou, polo menos, sen a experiencia da vella. O caso é que cando a anciá se achegou á ponte, e o demo xa se relambía, uliscando unha nova alma perdida, tirou do zurrón un gato negro e acirrouno para que a cruzase. O diaño ficou composto e sen alma. Ou non tanto, pois tivo, segundo o optimista relato, divertimento, xa que nos refire que o demo se enleou na xogueta co fermoso michiño durante séculos; e daquela é como as xentes puideron seguir cruzando, como o seguen a facer hoxe, dunha beira a outra.

    Quizais o diaño non é tan diaño, e o mal só é unha creación humana como ten estudado o profesor de psicoloxía de Stanford,  Philip Zimbardo no seu El efecto Lucifer,[1] no que pescuda sobre o porqué da maldade, sobre que é o que fai que unha persoa boa obre con maldade, como se induce a unha persoa moral para que proceda de maneira inmoral, onde está a liña que afasta o ben do mal, quen é o que corre o perigo de cruzar esa liña.

    Zimbardo, baseándose en exemplos históricos e nas súas propias investigacións de laboratorio, amósanos como a forza da situación determina o estoupido do mal, por exemplo, no caso de xenocidio organizado, isto é, do delito contra a diversidade humana, como diría Anna Arendt; ou como a dinámica de grupos pode converter homes e mulleres, en inicio decentes, en auténticos monstros; quen non lembra a Abu Ghraib? Á cuestión tamén se ten achegado o psiquiatra ourensán Santiago Lamas, en Lisboa e o mal .[2]

    Viñéronme  ao maxín estas vellas lecturas ao bater co personaxe de Laureano Pintos Estévez, o contraditorio garda civil de moral diletante ou quizais demasiado humano, que acompañou, e participou, nas sacas dos detidos no mosteiro -campo de concentración-  e na matanza do grupo que pretendera fuxir do mesmo. Aquel home que actuaba en representación do mando militar que ordenara as matanzas e premeu o gatillo á beira da “escuadra del amanecer” do Rubio, supoño que alcume inspirado no do goianés, Gumersindo Alonso Carrera.

    Como Eichmann, actuaba baixo mando, e non matinaba en, como diría Arendt, que cometer a inxustiza é peor que sufrila; ou quizais, en aparente contradición humana, foi iso o que o empurrou a descubrir a verdade no momento da “transición”, pero como todos calaron, el tamén o fixo.

    Fuxidos os anos, só un día antes da morte a acción perseverante da moza investigadora arrincoulle a verdade do acontecido, da historia, do relato, do conto... daquel que “salio para el sementerio”. O garda civil é a personificación do desacougo, da loucura, de quen sabe que executou o mal. Hai quen se salva, agochándose baixo as ordes recibidas ou das dadas, pero executadas por outros.

    Nalgunhas ocasións e en varios lugares, o vello Hobsbawn recomendou, a literatos e literatas, empregar máis a súa imaxinación e recorrer menos á tan abondosa da historia. Non o dicía por chancearse nin faltarlle ao respecto aos autores, por exemplo, da denominada “novela histórica” ou a outras persoas que fan o mesmo aínda que non o digan, senón porque, concluía, a ausencia de distinción entre historia e ficción pode provocar a confusión do lector. Infortunadamente, este recurso segue a empregarse, mesmo coidamos que con máis intensidade que nunca.

    Desta tentación fuxiu con habelencia Iria Morgade. Como investigadora de raza, evitou confundir historia e novela. Con convicción. Sabemos que hai un mosteiro convertido en campo de concentración,  pero non sabemos onde é; que hai uns presos, pero nada coñecemos das súas historias, agás dun memorial testemuño riscado na parede; recoñécense unha serie de personaxes que en ningún momento son nomeados, nin postos en situación histórica. E todo isto porque a autora pretende ofrecernos unha obra literaria, unha boa obra literaria, coidada, traballada, con personalidade, estilo complexo; literatura da frase curta, contundente, que bate como puñadas sobre a mesa, como reclamos morais de verdade.

    Os coñecementos da autora, froito das súas lecturas e investigacións, dos acontecementos ocorridos na área baixomiñota, latexan tras o relato, fannos chegar o seu eco, pero o único nome real foi o que dixen hai un chisco, que ela non cita polo seu nome real, se é que nalgún intre pensou nel ou se simplemente o alcume resoou no intre da creación literaria. Só sabemos que un mozo de 18 anos, chamado Eugenio Blanca, saíu para o cemiterio o 16-4-39. Ningunha outra cousa sabemos del.




    A formación académica da autora faille estar alerta aos procesos de continuidade e ruptura no tempo histórico para denominar con datas (1936, 1975, 1939, 2005, 2020) á maioría dos breves capítulos que forman cada unha das sete partes nas que dividiu a novela e que tamén designa en función do proceso histórico (pacto, memoria, verdade, reconciliación e novo pacto inconcluso, pois a xustiza segue a ser conculcada). Sobre o concepto de pacto constrúese o relato. O inicial, o da transición de 1978, realizado polos fillos, ou superviventes, dos protagonistas de 1936, que denominamos pacto de silencio; e o novo pacto, o da xeración dos netos e dos bisnetos, fundamentado no amor de Alba, a investigadora, que en inicio cede á presión do seu mozo, Manuel, quizais nunha imposición patriarcal, para chegar ao acordo, ao novo pacto, non só para desvelar a verdade, senón para preguntarse pola xustiza. Pero para eses detalles deberedes ler a novela.

 

    Outro historiador, neste caso especialista en historia cultural, Peter Burke, referiuse, hai anos, a que os historiadores deben despregar un estilo narrativo que lles permita dar a palabra aos moitos actores sociais, un estilo que permita describir e explicar as diferenzas de opinión existentes nun determinado período histórico; necesidade que se agudiza cando se relata un conflito como a guerra de España. Cómo podemos explicar o acontecido sen reconstruír  a colisión de opinións das que xorde a historia?, pregúntase Burke.

    Certo é, e, sen pretender ningunha caste de equidistancia a respecto da orixe do mal -o golpe de estado do 18 de xullo de 1936-, cómpre apuntar a cuestión central de que Manuel, o mozo da investigadora, descoñecía o que pasara, non sabía o que fixera o seu avó, porque os historiadores e os cidadáns só coñecen unha parte da verdade, que, ademais, estaba, e está, terxiversada por lecturas heroicas dos sublevados, adobiadas en canda momento para facelas máis dixeríbeis, tras catro décadas de ditadura e outras tantas de esquecemento. Por iso falamos da xeración dos netos, os que comezaron a saber, tras o paulatino agretarse do silencio amnésico da Transición e por iso temos que seguir afirmando que, a pesar dos esforzos de investigadores e asociacións memorialistas, o relato predominante na España de hoxe é o relato franquista, que segue a sustentar a forzas políticas con amplo respaldo de voto popular.

Á fin, o garda civil desacougado deu a coñecer os seus folios amarelos. Puido saberse a verdade. Mais Joana, agardou décadas ao pé da ponte do diaño polo seu Eugeni, e non soubo que non sobrevivira ao horror desatado polo mal que se estendeu aquel verán de hai 87 anos, ao xenocidio, memoricidio ou ideoloxicido, ou o termo que queiran aplicarlle. Manteñamos a caixa de Pandora ben pechada.

 Goián, 10 de novembro de 2013





[1] Paidos, Barcelona, 2008.

[2] Elcercanoediciones, Ourense, 2017.

 

 



 

martes, agosto 29, 2023

Portecelo, 26 /8/ 2023

 

Foto Simón

Amigos e amigas, activistas da memoria do Baixo Miño, da Louriña e do Condado. Permitídeme este inciso inicial pois quixera lembrarlles aos activos e activas da “Comisión” que quizais no seu quefacer diario non se deteñen a considerar o enorme valor das súasintervencións. Non só para que non nos amoleza a pérfida Lete, divindade do esquecemento, nada do Éris, a deusa da discordia e, din algunhas fontes, irmá de Ares, deus da guerra, de Hipno, do sono, e de Tánato, da morte. Lete, aquel río na Grecia clásica que percorría os Campos Elíseos, como tamén alcumaron os primeiros xeógrafos o noso río protector, que camiña en imaxinaria diagonal paralela ao Miño, o Limia ou Lima,que lle din os da outra marxe, o que desafiou, ben parapetado nas lexións imperiais, Décimo Xuño Bruto para someternos, poñéndonos nome, e aínda hoxe, dous mil trescentos anos despois, seguen a chamarnos igual.E digo que non só por impedir que o cancro da Lete mitolóxica nos destrúa, senón por sinalar o presente e construír o futuro coa materia humana máis xenuína: a memoria. Ben sabemos a dor que produce a súa perda, semellante á de cando se esvaece a memoria colectiva. Así que vos ofrezo os meus máis sentidos parabéns.

Moi bo día a todos e a todas.

É para min un orgullo que me convidásedes,de novo,a dicir unhas palabras nesta homenaxe, aquí nas abas de Sanxián, onde tivemos a oportunidade de participar na exhumación e devolución ás súas familias dos restos de tres miñoráns,pois os outros dous cadáveres que desenterramos seguen a ser, non uns descoñecidos para nós que vimos a realidade física dos seus restos, pero, quizais para os seus familiares, uns “desaparecidos”, ese termo que tan pouco empregamos, pois parece de uso case exclusivo da tipoloxía vitimaria das ditaduras suramericanas, pero que tan ben serve para reflectir a realidade do acontecido durante a persecución franquista en Galicia.

Sergio, fillo de Abilio Araújo, un dos asasinados en San Xián. F: Simón


E estar hoxe aquí, en Portecelo, a uns centos de metros dos cons da Angoeira onde, aquel 25 de agosto de 1936, ficou esnaquizado pola besta o corpo de Manuel Noia Gil, o corpo, que non a súa idea, que segue vizosa nas novas xeracións. A besta elaborara en conclave de paparota e alcol, no restaurante do Trega, baixo a presidencia  do capitán da GC Joaquín Teresa Pomares e o tenente de carabineiros Salvador Buhigas Novo,a longa lista moura que os militares esixían para considerar limpa a retagarda guardesa. Seica o que puxeronos sublevados na alcaldía,Paco Moreno, logrou rebaixar o número.Foron os primeiros cinco fusilados, recollidos en acta baixo o eufemismo de “encuentro con la fuerza pública”. Esa “fuerza”, dinnos Noia e o investigador Urís Guisantes, estaba formada por Severo Sobrino Vicente, Anselmo Fernández Estévez, “Fernandito” Jiménez Varela, Severino Fernández, Óscar Rodríguez González  e algúns máis. A listaxe, segundo Urís Guisantes, fora elaborada “pola Falanxe Local que presidía Manuel Franco Cadilla”, o grupo inicial da Falanxe guardesa xuntouse derredor do cura Cándido Rodríguez, pero quen acabou dirixindo a actuación da “Escuadra do Amencer”, dende Tui, foron José Mª Salgado Méndez-Núñez e Miguel Saez Mon, apelidos ambos de moito “ringorrango”. A estes dous últimos entregoulles o comandante militar de Tui, capitán Eduardo Rodríguez González, a Manolo Noia para arrincarlle o agocho do seu irmán Xoán, e máis de Antón Alonso Ríos e Guillermo Vicente de Santiago. As torturas e vexacións que lle fixeron e o seu asasinato aterrorizaron as xentes do Baixo Miño e hoxe convócannos aquí, 87 anos despois, porque non hai forma de arrincar a raíz do pensamento.

Mais non quixera rememorar o horror que todos e todas probabelmente coñezades e que gravaron para a súa persistencia na memoria colectiva o seu irmán Juan Noia e mais dona Josefina Segret no seu Abaixo as Ditaduras que agora podedes ler vertido ao galego, con acerto como sempre, por María Alonso Seisdedos.

Quixera determe un pouquiño en dúas datas de hai xustamente cen anos. Primeiro, no 29 de abril de 1923, día de eleccións. Uns días antes achegárase ata Tui nada máis e nada menos que Mariano Ordóñez García, os nomes como os apelidos teñen o seu aquel, o fachendoso Ministro de Graza e Xustiza que ficou  na historia como prototipo de cacique “cunero”, despectivo cos electores. Non viña don Mariano nin a desculparse cos seus votantes, que levaban anos reprochándolle a desatención en que tiña o distrito que representaba nas Cortes, entre eles o doutor Alejo Diz Jurado, que fora alcalde de Tui polo seu partido e trece anos despois será fusilado na explanada de tras do instituto de ensinanza media. Nin moito menos a pedir perdón polo masacre argallado polos seus gardas civís ao mando do terríbel tenente Ramón Merino Morales, que deixou sobre o campo de Sobredo os corpos sen vida de Cándida Rodríguez González,  de Joaquín Estévez Besada “O Choco”, e máis o do presidente da agraria de San Estevo de Budiño, Venancio González. Non pasaran nin cinco meses da matanza.  Tampouco,  aínda menos, viña retractarse da persecución que se promovía dende o xulgado municipal ou dende o de primeira instancia, onde argallaba dende había tempo Pablo Bugarín Domínguez e ordenaba o xuíz López Nieto. Viña porque se convocaran eleccións e estaba disposto a gañalas por todos os medios, legais ou ilegais, e humillar os que se atrevían a facerlle fronte e degoraban sacarlle un escano que durante décadas pertencera aos conservadores e ao seu apelido familiar. Os que intentaban botalo eran un agrarismo, que no distrito electoral tudense, que se correspondía case co partido xudicial, levaba anos de irreprochable loita antiforista. Escribiu daquela o presidente da Federación Agraria do partido de Tui, Enrique Jaso:

Suave y ondulante, al agrarismo no le falta la austeridad socialista, la tenacidad sindicalista, la elevación teórica y libertaria y, sobre todo, la ternura del cristianismo primitivo en toda su pureza. Con estos bellos atributos, entra el agrarismo decididamente en la lucha de clases- no hay otra- para conquistar la sociedad integral de la tierra y de la conciencia

O agrarismo víase coas forzas precisas para disputarlle a acta por Tui ao aparato caciquil, conservador e monárquico. Barallaron para iso dous nomes ben soados. Nin máis nin menos que Basilio Álvarez, o crego de Beiro, alma do agrarismo dende os primeiros anos do século, ou o mesmísimo Manuel Portela Valladares. Ao final foi este quen asumiu o reto, ao fin e ao cabo tiña asegurada a súa acta polo distrito da Fonsagrada, ben saben aquilo do carallo do 29, que, non habendo máis candidatos que os postos a cubrir, non se celebraban eleccións, así o que había que facer era impedir que alguén se presentase. A don Basilio aconselláronlle presentarse polo distrito da capital ourensá e ficou a velas vir. Don Manuel presentouse á batalla de Tui.

Por alí andaba mesturado entre as xentes agrarias o xastre Manuel Noia e mais o seu irmán Xoán e outros. Manuel argallaba obras de teatro para explicar o programa agrario e activar conciencias, contaba como actriz cunha culta muller que chegara do Brasil sendo unha mozota, Rufina Domínguez, filla de Tío Rafael das Amarelas, que fixera fortuna no Brasil cunha tenda de “secos e molhados”, un dos salvadores de vidas, tamén da de Xoán Noia.

A campaña foi quente e rabuda. O día da batalla aínda máis. Houbo bastonadas para todos, colexios pechados, tiros, manifestacións, presos, furnas cheas antes de se abrir os colexios e outras que desapareceron antes do reconto, presidentes de mesa que enfermaban a media xornada e 14 pistoleiros, capitaneados por “Pepe el Negro”, un quebrafolgas de Vigo, circulando polos arredores das mesas electorais. Ollo, non confundir este personaxe con José Alonso Martinez, alcumado do mesmo xeito, o home de Evangelina Jaso, xenro de Enrique Jaso, cuñado de Enriquiño Jaso. Os catro asasinados pola besta.

No Calvario do Rosal houbo ata tiros, os da garda civil e outros que non se sabe ben quen os pegou, pero si quen penou. Prenderon veciños e abríronlles causa por agresión e insulto á Garda Civil. La Integridad, o xornal do bispado tudense, describe un momento nun colexio electoral, dicindo que chegou Ramón Salgado, o avogado agrarista tan amigo de Xoán Noia, cuns cantos “sastrecillos”, lembrade que Manuel era xastre, aos que acompañaban “una turba de mujeres, niños y portugueses”. Entre a turba estaba Rufina Domínguez Trigo e Amalia Dorna Treinta e Eduardo González Álvarez e máis o home de Rufina, Domingo Iglesias, que, acusado de pegar algúns dos tiros, acabou marchando para a Arxentina. Aos catro abríuselles causa, cando menos instruída por un militar. Cumpriría estudalo.

O pucheirazo foi soado. Oficialmente, datos da web do congreso dos deputados, Ordóñez obtivo 3.262 votos dos 4.024 emitidos, sobre un censo de 5.991.Algúns xornais, como La Zarpa ou Galicia, falan dunha abafante maioría da candidatura agraria.O dous de maio de 1923 Portela Valladares asinou un longo escrito que recolleu a prensa, denunciando o roubo electoral. Pero Ordóñez asegurara o seu escano.

Por certo que Portela Valladares é personaxe a re-interpretar, máis aló do que del dixeron algúns galeguistas, aínda que tamén é certo que Castelao deitou sobre el parágrafos ben comprensivos.

As elites conservadoras, católicas e monárquicas colleron medo. Medo dabondo, aos agrarios de aquí e a enfermidade que viña do leste de Europa, a revolución social. Dentro duns días será o seu centenario. É a segunda data que quixera recordar. Non vos preocupedes, que poucos medios de comunicación o lembraran. O 13 de setembro o capitán xeneral de Cataluña, en acordanza co rei, ambos a un tempo, ciscáronse na súa propia constitución e deron un golpe de estado para salvar España. O presumido xeneralote e o vaidoso borbón quixeron coutar o pensamento, garantir a orde e a propiedade, e instauraron a ditadura imitando vergoñentos o seu heroe Mussolini.

No declive da xeira ditatorial, uns meses antes de que o Borbón tivese que refuxiarse nas faldras de Mussolini,   no Teatro Principal de Tui, ateigado de publico entre o que intuímos os irmáns Noia, houbo un mitin pola amnistía. Foi por setembro de 1930. Abriu os discursos Gumersindo Rodríguez Costas, “Gumersindo, o panadeiro”, o líder máis destacado da Federación Obreira Local de Tui, tal e como Manuel Noia o era da federación guardesa. Gumersindo era moito máis que un líder local, era o teórico da conxunción entre os “obreiros de taller” e “obreiros do campo” que tanta forza deu ao anarcosindicalismo ceenetista no distrito durante os anos republicanos, e esta conxunción agrario-proletaria é a que explica a fortaleza frontepopulista e mesmo a capacidade de resistencia aos sublevados.

Aquel era un mitin de dimensión extra tudense. O segundo orador foi José Villaverde Velo, o líder da CRG-CNT. Púxolle o ramo nada máis e nada menos que ÁngelPestaña, o líder máis prestixiado da CNT ao que a mosca non lle deixaba de zunir tras da orella. Dixo:

(...) un solo hombre desenvainó un buen día el sable, se calzó las espuelas y cabalgó sobre veinte millones de españoles. Más de seis años ha durado el oprobioso régimen y hay que evitar que se repita un hecho histórico que denigró a nuestra nación ante el mundo entero, porque pudiera darse el caso de que una dictadura todavía peor y más duradera viniera a humillarnos de nuevo.

Non sei se Pestaña se adiantaba a corrixir a Marx cando encetou  o seu Dezaoito de Brumario con aquilo de “Hegel di, nalgunha parte, que todos os grandes feitos e persoeiros da historia universal aparecen, é un dicir, dúas veces. Pero esqueceuse de engadir que unha vez como traxedia e outra como farsa”. Neste caso, á sentencia de Marx habería que darlle a volta polo forro e considerar a ditadura de Primo como unha farsa que anunciaba a gran traxedia da sublevación de xullo de 1936.

Eran ben conscientes do perigo. Non os colleu de sorpresa, pero si indefensos. Juan Noia ben lembraba aquel abril de 1923, é por iso que abriu a primeira páxina do seu xornal El Nuevo Heraldo Guardés de 11 de xaneiro de 1936, a un mes das decisivas eleccións do 16 de febreiro, reproducindo, na súa integridade, o manifesto que Portela Valladares asinara o 2 de maio daquel ano. Revelador. Di na súa entradiña coa que introduce o texto porteliano: “de la inconsciencia de las llamadas gentes de orden, que el año 23 falsearon villanamente el sufragio popular”. Lembrade que Portela era na altura xefe do goberno.

Vou rematando. Cómpre non esquecer, hoxe aínda menos, que os procesos locais están enxertados en procesos máis xerais ou mesmo globais. Non se pode explicar a guerra de España, que lexitimaron os apelados por Noia, aquelas mesmas “gentes de orden” que consentiron o “pucheirazo” de Ordóñez e aplaudiron con frenesí o golpe de Primo, se a disociamos do contexto europeo e mundial, se non a consideramos dentro do marco do ascenso dos fascismos despois da Gran Guerra.

Non eran alarmistas nin Ángel Pestaña nin Juan Noia. Quixera equivocarme nos meus temores ante o ascenso da dereita máis extrema por toda Europa e da ameaza, do perigo, de que un imperio en decadencia se sinta tentado a provocar unha catástrofe, poñernos a todos e todas en perigo, entregarlle anacos do planeta a Ares, antes de perder o exercicio exclusivo do seu predominio económico e político-militar.

Mais pasemos da esfera planetaria a Cerdedo. Seica hai uns días alguén difundiu na entrada dunha igrexa de Cerdedo un folleto que dicía:

Señor Jesús, luz del mundo y Rey del Universo:

Guarda a España de todo peligro y fortalécela frente a toda adversidad, guía a los españoles al fulgor de tu luz, protege a nuestras Fuerzas Armadas, defiende a nuestras Fuerzas de Seguridad, preserva la unidad de la nación y ampáranos bajo el manto de Nuestra Madre Inmaculada y con la intercesión del apóstol Santiago, patronos del pueblo español.

Líbranos de sus enemigos, confunde a sus adversarios y convierte a nuestra patria España e una antesala da la patria celestial.

Por Jesucristo Nuestro Señor. Amén

Preguntábase o historiador Dionisio Pereira na súa páxina de facebook que é de onde a tiramos: É iniciativa persoal do vicario ou dos seus superiores? Preguntas aqueladas, pois o folleto ten un retrouso, a provocación de tempos republicanos que parecen ben lonxe e agardemos que alá sigan. Seica quen o espallou foi o vicario de Quireza.

Recuncando na esfera local, teremos investidura, non confundamos co que fan os touros que en castelán soa parecido pero non é o mesmo, por vontade do Borbón, non porque o obrigue a constitución; senón porque quere darlle carta de vantaxe aos seus e xogar cos tempos. O vacuo comunicado da Casa Real di que como o partido do Sr. Feijoo foi o que obtivo o maior número de escanos, e como, co paso dos anos, fíxose costume encargarlle intentar formar goberno ao que máis escanos tivese, e, aínda sabendo que non ten os apoios necesarios, parécelle que non é razón para cambiar tal costume. E a presidenta do Congreso achanta. O que pretende o monarca é intervir en política, saltándose a súa propia constitución e poñendo en marcha o “reloxo constitucional”, cando podería, e debería, agardar a que alguén reunise os apoios suficientes. Pero non é iso o que pretende, senón  outorgarse un poder executivo que non lle dáa Constitución, pois esta explícita que os actos do rei carecen de validez sen o referendo do representante democrático. O mesmo artigo 99 no que se basea o comunicado da Casa Real di que o rei, previa consulta aos grupos, a través do “Presidente do Congreso”, proporá o candidato. Pero o Borbón quere intervir e ao propoñer a Feijoo e ao acatalo a Presidenta, ademais de reforzar o candidato da dereita fai que despois do previsíbel fracaso da investidura fiquen dous meses ata a disolución das Cámaras. Apura así os tempos para unas negociacións que se prevén complexas e que a dereita, tras presentarse como solución, agarda que fracasen e forzar novas eleccións.

Unha mexadiña do Borbón actual, non tan cheirenta como a do seu bisavó en setembro de 1923, pero a min ficoume nos miolos a entradiña de Xoán Noia referida a que as “gentes de orden” alteraron “villanamente el sufragio popular”.

Nota: Como é evidente non é isto o que dixen en Portecelo, senón algo parecido e xaora moito máis breve, pero as notas estaban feitas e deille forma por se a alguén lle puidera interesar.