domingo, decembro 30, 2018

Entre memoria, poesía e historia. O 1968[1] de Vaqueiro.

Foto da capa: V. Vaquiero
Un paseo pola educación sentimental dunha fracción de xeración é o que nos ofrece Vaqueiro na súa última achega. Non resulta doado transitar por un memorial e non ficar preso da señardade, engaiolado nun baleiro morriñento, impedido para a acción comunitaria transformadora ou inhibido pola nostalxia.

Señardade, morriña, nostalxia, sentimento lexítimo no individual, paralizante no colectivo, ou aínda peor se se quere engrandecer, con pretensións filosóficas, na “saudade” conservadora dunhas poucas persoas que se ollan mutuamente mentres lle dan as costas ao mundo coidando que só eles están a velo todo.

No individual a señardade pode afundirnos na escuridade suicida. Basta con  lembrarnos de Zweig, morto ao día seguinte de rematar o “seu” queixoso, e extraordinario, retrato da “súa” gloriosa e esluída  Mitteleuropa, agoniado pola perda da seguridade previa á gran guerra e a brevidade do tránsito interbélico, “aquela sombra, pairando, dia e noite, sobre cada um dos meus pensamentos [2]. Outra exaltada morriña individual, a da tradición perdida e arrasada polo materialismo dos novos tempos, a da ausencia dun pasado glorioso, é inimiga de calquera pretensión transformadora, un valado que impide transitar cara ao futuro. Por iso o tradicionalismo é tan traizoeiro que pode mesmo arrastrar pretendidos espíritos requintados  cara as gadoupas do nazi-fascismo, como no caso de Risco.[3] Non é cousa de andar tentando a bicha que asoma.

No colectivo de todas estas acepcións, con maior ou menor intensidade, andamos sobrados, por iso gusto de recordar as palabras de Harvey: “Para que os movementos políticos poidan ter un efecto significativo a longo prazo,  deben deixar a un lado a nostalxia do que se perdeu...”[4].

Fai ben o autor en titular 1968 e non limitalo ao simbólico mes xa que  do que nos está a falar no é dun florecer  primaveral das ideas, senón dunha manchea de conflitos político-sociais ensarillados arredor deste ano que concentrou e expandiu unha profunda transformación nos comportamentos sociais, e non só, nin moito menos, no denominado primeiro mundo, senón tamén no socialista, chinés ou soviético, e no chamado, na altura, “tiers-monde”, ou, en propiedade, territorios coloniais, aínda que estes fosen máis dos que se sobreentendía na expresión. Fai ben en recordárnolo de comezo porque aquilo foi moito máis alá que unha fonda e intensa mudanza da  cotianeidade.

“Son tempos de revolución. En todo o mundo os homes sublévanse contra os vellos sistemas de explotación e opresión, e da matriz dun mundo precario nacen novos sistemas de xustiza e igualdade. Os descalzos e descamisados da terra levántanse como nunca antes o fixeran” dixo Martin Luther King nunha igrexa do Riverside newyorkino xusto un ano antes de que  Earl Ray puxese “em linha reta o seu  olho, a mira telescópica e um ponto da cabeça de Martin Luther King Jr” mentres a sombra de Vo  Nguyen Giap, “o vulcão baixo a neve”, augura un novo Dien Bien Phu porque “o rancor é  um fardo muito grande que fere mais a quem odeia do que quem é odiado” (p.59-60).

1.- As dúas medias irmás.-

É de agradecer o exercicio de memoria poética de Vaqueiro nunha nación-cultura, e tamén nunha nación-política, moi dada a esquecerse de que no Hades había outro río, o Mnemósine, en oposición ao Lethes. As almas dos mortos bebían das augas deste para esquecer as vidas anteriores cando se reencarnasen. Ao chegar ao noso Lethes,  Lima ou Limia, os que o vadeaban desacordaban as súas orixes. Pola contra os escolleitos, os iniciados nos misterios órficos, bebían nas augas do primeiro para lembrar o pasado e transitar polo campo do Esquecemento “a través dunha terríbel e asfixiante calor por estar nu de árbores e de todo canto produce a Terra”, recórdanos Platón no mito de Er, panfilio de nación, no remate da súa República.[5] Decimo Xuño Bruto desbotou o medo a exercer a memoria, atravesou o Lima, Limia dinlle desta banda, alcumounos para sempre ás xentes que habitamos as terras máis occidentais da Hispania e conquistounas para o seu imperio. Ao xeito dos seguidores do poeta Orfeo, Vaqueiro exerce a memoria aínda que isto supoña percorrer camiños descarnados.

Pode ser útil relembrar o simil de T. Judt[6]. Historia e memoria son como dúas medias irmás. Esta, nova, fermosa e fachendosa, pándega, faladora e sedutora, con tendencia a deixarse engaiolar ata pola traxedia. A outra, madura en exceso, eslamiada, discreta e pouco comunicadora, máis gustosa do andel que do baile. Ambas inseparábeis, a pesar da súa eterna disputa. Condenadas irremediablemente a odiarse pero sen poder existir a unha sen a outra. Sendo tan distintas, sen embargo, as persoas, os pequenos colectivos e ata as grandes comunidades, tenden a confundilas. Iso si, coa mellor das intencións. Sen moito tino riscan, eslúen, agochan os matices e ata deixan de ser quen de distinguilas. No impreciso desconcerto, confunden o deber de recordar o pasado co mesmo pasado. Esquecen que a memoria é sempre subxectiva.

Tan impropia como esa nebulosa, esa imprecisión, esa perda de tons, de matices entre memoria e historia, é, advírtenos Traverso[7], contrapoñelas de xeito irreconciliábel. As dúas medias irmás comparten herdanza: a elaboración do pasado; aínda que sometida a xuvenil e leda á xerarquía do maduro e aburrido oficio regrado. A historia nace da memoria e toma distancia converténdoa nun “pasado en si”, adoptando necesariamente a forma ardua do dato, da permanente revisión, da constante reinterpretación e incesante reavaliación. Pola contra a memoria asóciase a propósitos públicos inevitabelmente parciais e premidos pola circunstancia política e o momento social.

Na historia do século pasado movémonos entre un exceso de información, imposíbel de dominar e coñecer, mesmo de referenciar, ante a dimensión inabarcábel de documentación (Fontana meteu nun pdf as 200 páxinas de notas do seu Por el bien del imperio[8] e incorporou cen de bibliografía a El siglo de la Revolución[9]). A historia do século XX, consciente  da enorme diversidade de fontes, incorpora o relato poético como outro máis dos innumerábeis documentos. Entre esa fartura de fontes e o perigo de encerellarse no inmediato, na opinión xornalística e na subxectividade da memoria viva, arrandéase a “historia do tempo presente”. A marxe de seguridade de 25 anos está ben superada; a medio século daqueles “tempos revoltos” podemos analizalos cunha certa distensión dende estes novos “tempos revoltos” que semellan non acougar, quizais para advertirnos de que o que está en cuestión non é o remate-comezo dun ciclo máis ou menos longo senón a adecuación de todo o sistema económico, político e cultural. Isto sería fariña doutra muiñada.

Mais,  acaso non é o poético o máis verdadeiro dos posíbeis relatos?

2.- 1968. As revolucións dos fillos e fillas da guerra.-

“Tempos revoltos”, denominounos Fontana nese ciclo curto que argallou entre 1968 e 1974; noutra ocasión cualificounos como “revolución frustrada”, máis na liña de Tony Judt  e o seu alcume do 68 como “espectro da revolución”[10].
 
O que realmente anunciaba 1968 era o final da idade de ouro, Hobsbawn dixit,  non do capitalismo, senón do período de maior crecemento económico da historia da humanidade. Nunca antes se dera, nin  se volveu dar con tal intensidade e de forma tan xeral. Eisenhower, ao remate dos seus dous mandatos presidenciais (1953-1961) deixou a economía US un 25% máis forte; Europa occidental medraba entre o 8 e o 10% anual; a do Leste sempre por riba do 5% anual; un crecemento similar dábase en América Latina e en África.

Aquel mundo achegábase ao final da “grande ilusión”, xurdida tras o desastre da II Guerra Mundial, de construír unha nova orde  mundial guiada polo tenso entendemento equilibrado entre bloques e o progreso colectivo.  O que parecía camiño cara ao benestar e a democracia comeza a frustrarse. A socialdemocracia non foi quen de ir máis alá de postularse como unha eficiente xestora do capitalismo pero sen capacidade  transformadora do mesmo, ata, despois veriámolo, amosarse como incapaz de conservar moitas das conquistas sociais dos anos de posguerra. O capitalismo afundíase nunha nova crise cíclica e achegábase lostregante cara ao precipicio de 1972. O socialismo soviético ficaba frustrado como alternativa ao amosarse incompatíbel coa democracia,  enlamarse no aburrimento ideal do “homo sovieticus” brezneviano e no neostalisnismo de gran potencia. Hungría primeiro, e despois, xa no ano mítico, a Checoslovaquia de Dubček, foron a proba.

A igrexa católica tamén quixo facer a súa achega á “grande ilusión” co Vaticano II (1962-1965) de Xoán XXIII (1965-1978), espertando sentimentos de cambio entre a mocidade[11]. O globo do concilio nin o deixou inflar Pablo VI e pinchouno definitivamente Wojtila.

Mesmo  a revolución cultural chinesa pode interpretarse como consecuencia do fracaso do “gran salto adiante”, da “grande ilusión” chinesa, ao tempo que como o canto final da decadencia intelectual e física do Gran Temoeiro que quixo provocar unha “gran desorde baixo o ceo” para xerar a nova orde e o resultado foi caos, sufrimento e millóns de mortos.

Ben se sabía que os os gardas vermellos non ían dar cabo da burocracia do PCCh. Ben se sabía que os universitarios de Praga non ían derrotar os tanques soviéticos. Ben se sabía que baixo as lastras de París, “sous le pavé”, non estaba “la plage”. Todo o mundo sabía que os “hippies” ou os “black panthers” non eran unha ameaza real para o sistema norteamericano. Ben se sabía que cando Rudi Dutschke e os seus berraban polas rúas de Berlín “non estamos con Dubcek estamos con Mao” non percibían acaidamente a realidade. Ben se sabía que Franco ía morrer no leito do Pardo. Ás veces, di Hobsbawn, contra Marx, dándolle a volta á decimoprimeira tese sobre Feuerbach, “non se trata tanto de cambiar o mundo como de comprendelo”.

Así que non houbo revolución como anunciaba Martin L. King, ou si? Ou é que a revolución era, é, imposíbel? Cando menos así o semellaba no primeiro e segundo mundo, onde o home, especie soviética ou capitalista, era un ser unidimensional, como nos advertía, en 1964, Marcuse[12], e o seu potencial revolucionario estaba domesticado polo consumo. “Goods and not gods”, “mercadorías e non deuses era o que o pobo pretendía”, escribiu Mazower, en referencia a eses tempos, moitos anos despois[13]. Certos bens e servizos da clase alta foránse estendendo ás clases medias e as elites traballadoras ao tempo que o control social se propagaba ao ritmo no que a palabra “tolerancia” saturaba a linguaxe; en España o mesmo concepto elevaríase, pouco despois, aos altares da deusa da polis, gravándoo nos papiros constitucionais, en forma de “consenso”.

A revolución frustrouse, e frustrados ficaron os seus protagonistas, os fillos e fillas da guerra, que inzaban unha Europa abondosa en rapaces, suficiente en alimentos e con traballo para todos, pero con graves problemas educativos. Meu avó preguntoulle fociñudo aos meus pais para que querían que seguise estudando, que con 12 anos ben me podía poñer a traballar; meu pai ignorou, non sen certa ofensa, a advertencia, mais cando chegou o momento de ir á  universidade entráronlle as dúbidas, non se estaría a exceder? Ata daquela a secundaria fora un privilexio de clase alta e media e a universidade asunto das  elites.

As universidades europeas eran escasas, estaban mal dotadas e  amosábanse incapaces de recoller o exceso de rapaces do “baby boom” posbélico, criados na percepción dunha permanente mellora do benestar que os seus pais nunca percibiran, cando menos con intensidade duradeira. As universidades, con timidez, comezaban a deixar de ser, en exclusiva, o lugar de formación dos dirixentes, agás no Reino Unido, e comezaban a masificarse. A escena, aos poucos, convértese en cotiá:  catedráticos (chamásense Ocón, Garrido ou similar) arrogantes, inaccesíbeis, altivos, impenetrábeis e soberbios, pronunciando conferencias en aulas inzadas de estudantes anónimos (Nanterre sería o prototipo), que, en ocasións, ían botar unha ollada para coñecer outra experiencia pero sen sentir a presión dos fillos das elites (que se formaban nalgunha universidades británicas ou en centros especiais, como a Politécnica ou a Normal Supérieure de París), senón a ilusión, a expectativa dunha mellora cultural e económica que nunca estivera ao alcance dos seus proxenitores. Novas universidades tentan acoller esa demanda, ás veces de forma precipitada con instalacións inadecuadas ou precipitadas; neste ano póñense en funcionamento as Autónomas de Madrid, Barcelona e Bilbao.

Dúas xeracións ben diferentes. Unha acelerada, próspera, numerosa, mimada, segura de si, autónoma culturalmente da xeración paterna, avantaba por riba de calquera valado. A outra insolitamente pouco numerosa, insegura, deprimida, marcada pola guerra, polo sacrificio persoal e o fracaso xeracional. A distancia entre ambas era moito maior do normal entre xeracións. Cada unha ve o mundo como algo novo. A dos sesenta viuno como algo que lle pertencía,  que tiñan que rexuvenecer, aledar e arrincar das tristuras bélicas que tan lonxe lle quedaban. “I hope I die before I get old /Talking about my generation/This is my generation”, berraban Roger Daltrey e Pete Townshend.

Unha década antes, 1957,  e sen establecer a tensión dialéctica entre xeracións non directas senón simbólicas,  avó-neta, unha adiantada María Xosé Queizán expresábao en carta familiar:

“Según tú toda la juventud actual está loca. Solo vosotros, los viejos, estáis cuerdos, y yo pienso que es una pena que con vuestra cordura os sentéis pacíficamente en un café para criticar a la generación actual, mientras esa loca generación vive trabaja, transforma las naciones, progresa y envía al espacio satélites artificiales. Seguramente esto también te parecerá una locura, pero no olvides que los más grandes sabios de la historia, los inventores e investigadores, fueron calificados de locos e incluso maltratados por sus contemporáneos, mientras que ahora los alabamos y gracias a ellos hay menos muertes, podemos oír las voces de nuestros familiares a distancia, escuchamos la radio, tenemos luz eléctrica y yo puedo estar contigo en tres horas. De estas y otras locuras disfrutamos en la actualidad y en un futuro próximo podremos disfrutar de muchas más... gracias al esfuerzo y las extravagantes ideas de una generación a la que me siento orgullosa de pertenecer. (...)”

E insiste a neta Queizán, 18 anos, ante os reproches do avó por non aprobar o acceso á escola de xornalismo:

“Bueno, ahora voy hablar de la segunda extravagancia, la de ir a Inglaterra.... Hay cosas positivas como aprender un idioma, adquirir experiencia... apreciar sus costumbres, pensamientos, aficiones... Todo eso en compensación con perder el tiempo que es lo que estoy haciendo en la actualidad... El consentimiento me lo tienes que dar tú. Espero tu rápida respuesta para hacer el pasaporte, pues tarda bastante y no estoy dispuesta a seguir perdiendo el tiempo. La generación actual, como tú dices, vamos sobre ruedas, nos gusta la rapidez, pero también pensamos las cosas...”[14]

Esa aceleración constante da xeración emerxente chegaría a un punto culminante ás 20:17:40 UTC do 20 de xullo de 1969 cando o Apolo 11 aluaba ao tempo no que na pensión de dona Mina a xeración anterior coutaba os impulsos comunicacionais da nova “... o telefone prisioneiro constituía o limite superior do pasmo. Com efeito, numa caixa de madeira de avoengo notável, fechada por um sólido cadeado, ficava encarcerado o aparelho telefônico de cor preta...”(p.49)

Unha revolución frustrada: un espectro? ou ao mellor non tanto?  E non pode ser que o que realmente cambia o mundo son as vagas de fondo, as que non estouran nun “punch” de fulgor, as que non acadan a gloria da exaltación, senón as que como a toupa ou a couza transforman o obxecto, roen a estrutura, acumulando reformas que veñen e van?. Ben se pode interpretar a revolta feminina do século XX como a maior transformación que nel se produciu, tras a decisión das mulleres, en 1945, de non regresar aos fogares e non caer na celada que lle tenderan en 1918 e tras a, con eufonía, denominada  “revolución sexual” que tamén podemos identificar simbolicamente con 1968, coa pílula, con poder ler O amante de Lady Chatterley e o Monte da Condesa “o cerne do Universo e as origens do mundo”(p. 31)

Do mesmo xeito, ao mellor, a revolución fracasada, espectral, de 1968 simplemente mudou o que pretendía: “os protocolos prévios da dominação política” como di Badiou e nos lembra Vaqueiro, e a axenda política, non a económica.

Ao espectro empurrábao subsidiariamente o descontento polas duras condicións de traballo, polo esforzo de máis de dúas décadas de sacrificio produtivista, o desacougo, a frustración, que os fillos e fillas dos que reconstruíran a Europa destruída, non polos nacionalismos, senón polas disputas imperiais, poñían de manifesto. A nova xeración que chegaba ás universidades expresaba as súas incertezas cara ao futuro pero tamén a frustración paterna, a das clases medias baixas, funcionariais ou de traballadores industriais das que procedía e que podemos rastrexar ata nas folgas de setembro do 72 vigués, que, amais de agochadas motivacións políticas na loita contra a ditadura, desencadeáronse pola libranza do sábado pola tarde en Citroën, polo “sábado inglés”, como se dicía na altura, por unha mellora nas condicións de vida. A de marzo, en solidariedade con Ferrol. Ambas, é o que pretendemos resaltar, non unidas a conflitos salariais, en sentido estrito.

Entender as revoltas do 68 como unha mera expresión do descontento dos fillos das elites burguesas é unha visión tan limitada como explicalas en función dun hipotético momento revolucionario previo ao triunfo mundial do socialismo. Tan fóra da realidade estaban os que pretendían tomar a cidade dende o campo, axitando o libro de citas de Mao, como o Passolini máis iconoclasta que centraba o seu odio ás elites nos mozos petit-bourgeois protagonistas das revoltas: “Agora todos os xornalistas do mundo lámbenvos o cu (...) pois eu non queridos. Tendes cara de mocosos malcriados e ódiovos, como odio os vosos pais (...). Cando golpeabades a policía, eu simpatizaba coa policía porque eles son fillos dos pobres”.[15]

Aqueles feitos convulsos do 68 tiveron expresión diferente en Europa, onde todos estaban contra a guerra de Vietnam,  que nos EE UU. Nos dous casos, ao mellor, cun impacto desproporcionado a respecto da súa verdadeira transcendencia, agás nos casos de Francia e Checoslovaquia, nos que os seus lideres tiveron que “coller o portante”, aínda que de forma ben diferente. De Gaulle tras perder un referendo e Dubček, logo de ver Praga ocupada polos carros de combate do Pacto de Varsovia, “entrando en razón”, despois do amable convite a unhas merecidas vacacións nas beiras do Moscova.

Podemos valorar dun xeito ou doutro aqueles feitos, podemos destacar tal ou cal aspecto, podemos agrandar ou minimizar a súa influencia pero é evidente, e ocorre sempre, que os intres de gran impacto, de verdadeira transcendencia cultural e política, só os podemos percibir cunha ollada en retrospectiva. Aqueles tempos e feitos que dan pé á  creación literaria de Vaqueiro, tiveron a importancia de atinxir non só á  xeración protagonista, senón ás que ata hoxe viñeron tras dela.

3.- Há uma lua ruim

Foto: M. Caeiro
Coa referencia á “bad moon rising” dos Creedence arrinca Vaqueiro a súa memoria poética. “Que eu me lembre...”, arremeda Vaqueiro a Funes o “memorioso”. E lémbrase sen nostalxia. Lembra e lémbranos a súa educación sentimental que é tamén a dunha parte da súa xeración. Pero esas lembranzas fanse dende a altura de medio século, a distancia de quen vive con intensidade, matina con mente espelida, mira con ollos abertos e sente unha permanente curiosidade einsteniana.

E ofrécenos un libro rompedor, que combina, en harmoniosa superación de xéneros, a poesía, medida ou libre, o prosa poética ou a poesía prosizada, ou como se lle queira chamar, o ensaio breve..., nunha variedade formal que empata cunha visión da literatura superadora de tipoloxías máis funcionais para a critica que para a creación.

Vitor é un renacentista, en tempos de saberes inabarcábeis, que é quen de sentir a mesma paixón por Borges que por Badiou, por sinalar estremas ideolóxicas. Poeta, narrador, home de ciencia, fotógrafo, etnógrafo, profesor, filólogo, sociolingüista, axitador político, activista cultural, cociñeiro (podedes sorrir relaxados co seu breve ensaio sobre a arte de cociñar, p. 100) e falador, un ameno conversador que gusta de partillar horas arredor dun café. Rexo, non fai, nin se fai, concesións, e valente. Cando levaba a maior parte da súa obra, en dimensión e tempo, publicada, decidiu, por convicción política, cultural e lingüística,  empregar o portugués como norma ortográfica, sabendo ao que se arriscaba, que editoras de sona lle desen as costas,  e afastándose dunha “lusadicción” impostada. Na altura de que falamos Portugal estaba de costas viradas, aínda que os ditadores se entendesen na indiferenza; naquel ano Caetano ocupou o lugar de Salazar e prolongou a guerra colonial nun quinquenio de morte.

Un amigo escritor díxome: “Vaqueiro ten razón, pero eu non me atrevo, a min gústame que a xente me lea”. Vitor, un gran lector de Weis, recolle do seu Marat-Sade: “Ao silêncio da natureza, eu aponho a minha ação. Na indiferença universal, eu descubro um sentido. Não sou uma testemunha passiva!. Eu intervenho, aponto o que é falso e luto para mudar e corrigir.” (p.55)

Vaqueiro é o autor-testemuña cuxo relato-memorial ten un valor histórico e poético, porque a memoria, eminentemente subxectiva, fica ancorada nos feitos que presenciamos, dos que somos protagonistas, daqueles que nos lembramos, dos que deixaron pegada en nós..., e a narración máis subxectiva, máis filla das impresións, é o relato poético. A memoria é sempre unha visión do pasado matizada polo presente, a “presentificación” á que se refería W. Benjamin. A visión de Vaqueiro probablemente non coincida coa doutras persoas daquela minoría estudantil da Compostela de 1968 ou daquela outra non universitaria enxertada na cultura do momento; quizais mesmo a contraposición sexa intensa con algunhas  das que “renunciaron” ao “ideal” que nalgún momento, máis ou menos, compartiron.

Quen escoite aos Credence ou a Joplin hoxe, quen lea a Lezama ou a Borges, quen pouse as mans sobre as obras escollidas de Mao ou Lenin, quen contemple as imaxes do peche de Filosofía, dos grises pola rúa ou do concerto de Medicina non terá nin unha visión, nin unha sensación similar á  que nos transmite Vaqueiro. As persoas que carecen da condición de testemuñas, de actores, de protagonistas, non perciben as emocións, os temores, a  suor nas mans, as agoniadas gorxas, as linguas resecas, os olores da tensión, os ollares de alerta...; a memoria sempre vai cargada de subxectividade porque lembra o vivido ou como foron vividos os acontecementos por máis externos, sociais ou afastados da testemuña que poidan parecer, e instálase na memoria colectiva tras un proceso de amplificación polos medios de comunicación e, ás veces, pola xestión interesada dos poderes públicos que a seleccionan e reinterpretan en función da sensibilidade cultural, da conxuntura social, de debates éticos ou conveniencias políticas momentáneas. Este proceso de usurpación da memoria polos poderes políticos é manifesto no caso das revoltas do sesenta e oito e nos anos de remate do franquismo e de tránsito á monarquía  pos franquista. W. Benjamin denominaba “experiencia transmitida” a que forxa identidades, crea, en sentido hegeliano, o Estado, que é quen de converter en Historia todo o que a deusa da memoria (Mnemósine) pode recoller entre as faragullas que deixa o paso do tempo. Mentres que a “experiencia vivida” resulta individual, fráxil, volátil, efémera.

O 68 como “momento glorioso” do que participaron todos os que naquel momento estaban na topoloxía da memoria, París, Berlín, Berkeley ou Compostela, do mesmo xeito que “todos corrían diante dos grises”, nos anos que os poderes públicos denominaron “transición” e que por arte de birlibirloque fixo desaparecer os franquistas. O rei deixou de selo por decisión do Xeneralísimo e ficou lexitimado polo pobo soberano tal e como Suárez deixou de ser Secretario Xeral do “Movimiento”, isto é, do partido único do franquismo denominado dende abril de 1937 “Falange Española Tradicionalista y de las JONS”, e pasou a ser o mago que sacou da chistera o “consenso constitucional” que nos librou do franquismo do que todos eramos “vítimas”. Tanto o relato do 68 como o da “transición” ficaron socialmente asumidos polo que W. Benjamin denominaba “empatía historicista cos vencedores”.

Esa educación sentimental, a de Vaqueiro, ocorre nunha cidade ecuménica, nunha cidade-mundo, nunha cidade-universal, síntese de todas as topoloxías (“Nas escadas avança vagarosa/a Hoste armada. A textura sebenta/e a silhueta vil, facinorosa, / delineiam a epiderme cinzenta, apavorantemente lutuosa/de czares de mirada peçonhenta,/ Compostela é Odessa ao meio-dia/alagada no fel que a vozearia p. 53), de todas as cidades “Há uma lua ruim nos arrozais do norte/e, entre os carvalhos de Santa Susana” (p.31) e nas súas lembranzas “... a música/agatinha na praça da Quintana” (p.131) e constrúe a particular banda sonora que é  tamén a dunha parte desa xeración: Credence, Joplin (procriava o extermínio e o tempo continua/ a se mover, ó Janis! Em Saigon e Alabama”, p 98), Dylan, Hendrix (“e essa chave, Jimi, não desbloqueia a porta/ dessa casa vermelha” p. 98), John Lee Hooker (Ó caro John que moras na prega do horizonte” p.130) Chuck Berry, Nina Simone, José Afonso, Baez (“Joan, duma janela, mas o teu pranto voa/além de Pedrafita, numa viagem sólida” p.98),Woodstock (“era a fase de aquário”p.98), radio Pirenaica e unha sucesión de imaxes prendidas na retina: Kubrick, Coppola, Glauber Rocha, a faixa pendurada na entrada da Alameda, as rúas de Santiago sen esaxerados carros de combate e as rúas de Santiago esmagadas por reais carros de combate similares aos de Praga con catro anos de distancia e a brutalidade asasina como diferenza.

O libro é un permanente metatexto, en constante referencia a sobreentendidos, que  o lector avisado tenderá a valorar en exceso polo que, para este tipo de lector, farase necesaria unha segunda lectura para capturar a obra na súa dimensión literaria. Un libro que precisa claves pero ten a grandeza da arte que é quen de superar os segredos para converterse en universal, en literatura, e deixa de ser preciso desentrañalo, agás pola curiosidade do descubrimento. Un libro, en principio de poesía, con notas ao  pé, ou mellor enlaces a youtube, e que leva o autor a cuestionarse sobre o plaxio ante as abondosas referencias (p. 33).

E entón que tiñamos en Compostela de orixinal? Pois tiñamos a Zabala, ao Zavalita peruano vestido como o almirante Nelson con uniforme de charreteiras douradas; tiñamos unha nación-cultura por descubrir no concerto de medicina que foi antes que Wodstock, como o peche de filosofía foi previo ao maio parisiense, aínda que estes xa quentaran motores un ano antes. Zabala, o bedel policía, marcaba a diferenza mentres a personalización do mal que o criou seguía a darlle ao zoco tralos salmóns na Estrada ou nos prados de Meirás.

Ao final non eramos tan diferentes. Escoitábase a música amentada máis arriba e descoñecíanse os Morenos de Lavadores ou os gaiteiros de Soutelo. Non estabamos tan “atrasados” e moito menos tan “colonizados” como argumentabamos no proceso de axitación de conciencias preciso na altura, necesariamente revisable nesta altura tan afastada. Mentres, íase “inventando unha tradición” (Hobsbawm/Ranger), imaxinándonos dunha comunidade (Benedict), a partir dunha faixa pendurada na entrada da Ferradura compostelá, dun xantar de despedida de C.E. Ferreiro, da “queima dun barracão de obra”[16], da paulatina descuberta da xeración derrotada tres décadas antes, da tradición da nación-cultura, da resistencia silenciosa dunha sociedade rural e da percepción entre os sectores máis conscientes do proletariado industrial desa comunidade que se construía ao mesmo tempo que a tradición.

Estamos a falar dunha parte da xeración do 68, dunha fracción minoritaria que rematou por facer valer, a posteriori, os seus valores de liberdade, imaxinación, creatividade,tamén de individualismo, e algunhas banalidades estéticas. Chega con  lembrar a ironía de Country Joe McDonald, que Vaqueiro emprega para encetar o seu libro: “Bom, imos, mães de todo o mundo/enviai os vossos moços a Vietnã (...) Sede os primeiros da vossa vizinhança/ em trazerdes o vosso filho numa caixa./ E um, dous, três, por que estamos a lutar? e contrastala con aquel monumento ao individualismo máis reaccionario e repugnante dun tal J. Iglesias: “Unos que ríen otros  llorarán/ Aguas sin cauce, ríos sin mar/ Penas y glorias, guerras y paz/(...)Al final las obras quedan las gentes se van/ otros que vienen las  continuarán, la vida sigue igual.” coa que vibraba unha parte considerábel da xuventude española que ao tempo cantaruxaba sen acougo o triunfante “La, la , la” co que Massiel nos situaba en Europa, aínda que só fose na eurovisiva, despois de chamar a rebato ante o “desafío catalán” que pretendía empregar o dialecto daquelas terras no transcendental concurso político-musical.

Ben merece a pena deambular por aquel ano que tantas vidas cambiou collidos da man de Vaqueiro.


Gondomar de Miñor, entre novembro e decembro de 2018





[1] Vaqueiro, V.: 1968. Laiovento, Santiago, 2018
[2] Zweig, S.: O mundo de ontem, Porto Editora, 2017, p.507-508
[3] Risco, V.: Mitteleuropa, Galaxia, Vigo, 1984.
[4] Harvey, D.: El nuevo imperialismo. Akal, Madrid, 2004.
[5] Platón: La república. Alianza, Madrid,  2010, 621a.
[6] Judt, T. e Snyder, T.: Pensar el siglo XX. Taurus, Madrid, 2012, p.266-267
[7] Traverso, E.: El pasado, instrucciones de uso. Historia, memoria, política. Marcial Pons, Madrid, 2007.
[8] Fontana, J.: Por el bien del imperio. Una historia del mundo desde 1945. Pasado &Presente, Barcelona, 2011
[9] Fontana, J.: El siglo de la revolución. Una historia del mundo desde 1914. Critica, 2017
[10] Judt, T: Postguerra. Una historia de Europa desde 1945. Taurus, Barcelona, 2006
[11] Var Campo Freire, X.: “Concilios, Galeguización e Compromiso”; Noia Campos, C.: “A fender o modelo patriarcal” en VV. AA.: Galiza 1968. A conciencia avivada. Monografías Sermos Galiza, Santiago, Outubro 2018
[12] Marcuse, H.: O home unidimensional. Universidade de Santiago, 2012
[13] Mazower, M.: La Europa negra. Balín Libros, Valencia, 2017
[14] Queizán, M.X.: Vivir a galope. Xerais, Vigo, 2018 pp. 201-202
[15] Passolini, xuño 1968; citado en Judt, T.: Postguerra p. 569
[16] Barxa Álvarez, N.: “A alegre (¿) década dos sesenta” en Galiza 1968. A conciencia activada. Monografías Sermos Galiza, Santiago, Outubro 2018


xoves, decembro 20, 2018

Sócrates afogado*


Andei esoutro día por Tui. Alá nos levaron os de “Levada Livre” para homenaxear a Telmo Comesaña Pampín, un dos triunviros da memoria na banda sur da ría de Vigo. Infelizmente faltaba Ramón, deixounos o 17 de outubro de 2014, aos 87 anos.

Ramón mantivo sempre viva a memoria do seu pai e das vítimas do fascismo. Deixou escrito na súa autonecrolóxica: “Miembro del Partido Comunistas, Izquierda Unida. Amigo de la III República, vocal de la Memoria Histórica del 36. Me fui para la nada, harto de estar harto de ver en el mundo tantas injusticias. Viva la III República”. Era fillo de “Antonio o comunista” (Antonio Pérez Fernández), tranviario, dirixente sindical e militante. O 21 de setembro de 1936 levantaron o seu cadáver, xunto a outros seis, diante do cemiterio de Mos. Durante anos, cada 20 de setembro, Ramón, e outros familiares dos asasinados, deitaban flores vermellas na beira da estrada, na esquina esquerda do cemiterio, no lugar onde guindaron os corpos sen vida. Colocaban tamén unhas artificiais flores vermellas prendidas cunhas pedras para que perdurase a memoria. Hoxe achéganas ao pé do monumento pétreo que ergueu a comunidade da memoria por man do canteiro Marcos Escudero.

Uns días despois, tamén diante do cemiterio de Mos, recolleron o corpo atravesado por balas de Adolfo Monroy Figueroa, fogoneiro, dirixente do sindicato dos mariñeiros de Bouzas, anarcosindicalista. Adolfo figura na primeira das oito actas de defunción que se levantaron aquel día. O seu fillo Antonio, e a súa familia, puxéronlle unha necrolóxica no xornal, con setenta anos de atraso: “Asesinado a los 41 años el 12 de noviembre de 1936 por un muy conocido armador franquista de Bouzas. Dejó viuda y nueve hijos. Nos quitaron el derecho de conocerte. Nadie nos puede quitar el drerecho a recordarte. Reclamamos VERDAD Y JUSTICIA Y EL GENOCIDIO Y REPRESIÓN FRANQUISTA EN GALICIA EN LOS LIBROS DE TEXTO. Tus hijos, tu nuera, tus nietos y bisnietos se enorgullecen de ti”. Ao coñecido armador de Bouzas descríbeo o anónimo autor de Galicia bajo la bota de Franco: “otro de los asesinos de Bouzas era un tal Erasmo, hombre gordo y grotesco que portaba un cinturón de color rojo y negro de la Falange”. Ben que se lembra Antonio do cinto. Era Erasmo Montenegro.

Uns días antes, isto é, o seis de outubro de 1936 , foron asentados, entre as catro e as seis da tarde, no rexistro de Gondomar seis cadáveres que apareceran na parroquia de Vincios. Tres na Pasaxe; outros tantos en Vichicáns. Non era a primeira vez que se apañaban corpos “paseados” nesta parroquia, nin sería a última. Naquela xornada a traxedia cebouse con Alcabre;  catro dos asasinados eran desta parroquia viguesa. Tres deles irmáns. Outro de S. Pedro da Ramallosa; o último de Vigo. Os seis foron soterrados no cemiterio de Mañufe, tras o tétrico paseo dos cadáveres, de ben máis de dez km., sobre un carro. O finado Bernardo Bertolucci reproduciu a escena en Novecento. Os corpos sen vida trasladados ao ritmo pousón dos bois eran os de José Comesaña Pérez, do seu irmán Antonino, de Emilio Giráldez Rodríguez, de Fernando Costas Iglesias, de Emilio Comesaña Sobreira e o de Manuel Enrique Villar Cimadevila. O primeiro dos citados, socialista, era o pai de Telmo Comesaña.

Os pais do triunvirato (Telmo, Antonio e Ramón) centraban o albo da persecución franquista: clase obreira, socialistas, comunistas e anarcosindicalistas. Mais os de “Levada Livre” lembráronnos tamén que o obxectivo do fascismo é eliminar calquera caste de pensamento libre, mesmo de calquera caste de pensamento. E ofrecéronnos cantos e bailes ao pé do perpiaños que soportan a testa, de mirada confuciana, do Sócrates, que preferiu tomar a cicuta antes que someterse a conveniencia do poder.

Relato con brevidade. Benito Prieto Cossent, profesor de plástica no Instituto de Tui, promoveu, xunto cos seus alumnos, a realización dunha homenaxe á liberdade de pensar na figura de Sócrates. Ficou inaugurada a filosófica testa pétrea o 3 de maio de 1936. Alí falaron Álvaro Álvarez Blázquez e Emilio Diz Rodríguez, alumnos. Tui foi a última cidade en ser tomada polos facciosos sublevados. Uns días despois decapitaron a socrática cabeza, embreárona e guindárona ao fondo do Miño. Querían afogar o pensamento. A persecución foi brutal. O pintor Benito Prieto Coussent, encarcerado. Os pais de Álvaro e Emilio, os médicos Darío Álvarez Limeses e Alejo Diz Jurado, respectivamente, fusilados contra a parede do daquela Instituto, o convento de santo Domingo.

En 2010, os da “Levada Livre” axudaron a restaurar a memoria e a socrática “mosca cojonera” regresou ao seu lugar no xardín de Santo Domingo da man dos alumnos de plástica do IES San Paio e mais do escultor Rosendo González.

Un rapazolo e o seu acordeón fixéronnos vibrar ao ritmo do Himno de Riego. Era o bisneto de José Francés Carpintero, fusilado en Tui, socialista e ferroviario do Porriño, ao seu irmán Antonio Francés Carpintero, paseárono en Tebra.

Gloria aos da “Levada Livre” a Antonio e a Telmo e a tantas outras outras persoas polo seu labor de recordar en tempos incertos.

*Publicado en A Peneira, decembro, 2018




mércores, decembro 19, 2018

Chega Marañao*


Na nostalxia infanto-adolescente de quen escribe hai un nome eufónico, un lugar case descoñecido, mítica referencia paterna: a ponte do Marañao. Alá, pola estrada da Graña, a seguir a de Mouríz ata o linde municipal entre O Carballiño e Cea, cabalgando sobre o río que achega caudal ao Arenteiro. O meu río grandísimo que as ensinanzas do tempo, estrañadoras de nós, agochaban.

Había que memorizar o caudaloso Marañón peruano que preñaba o río mais longo do mundo, ata saber do Maranhão brasileiro facendo reviraganchos polo estado de Goiás, non pola parroquia de Lalín famosa pola curandeira, ou mesmo acordar o estado do Maranhão, denominación primixenia do norte  para diferencialo do sur, o Brasil. Pero e nós que sabiamos destas grandezas da nosa lingua enxertadas na inmensidade continental?.

O Marañao era onde San Benito curaba as espullas ou verrugas. Era tan avogoso que a min tiroumas e iso que foi por dobre interpolación. A min non me levaron, e miña nai mandou a ducia de ovos por unha veciña, quizais máis devota. O santo xeneroso fíxomas desaparecer.
Agora chega Benito Marañao, un policía que emerxe da imaxinación farturenta de Bieito Iglesias que terá que resolver un dobre feminicidio na Auria de hoxe. O inspector, un corentón, en remedo quevedesco, pegado a unha napia de boa tallada, segundo lle aparentou a Xulio Gayoso, autor dunha ducia de ilustracións, e unha máis, que iluminan momentos intensos destes Guías Caninos (Aira, 2018).

Un escéptico, moito, e cínico, un chisco, medio desertor do arado que se meteu a policía non para imitar os protagonistas das series americanas senón para vivir de estoa, isto é sen pegar selo,  como el mesmo afirma, e que, ao fin, terá que recorrer ao can paterno, o Pastrán, para que faga o traballo do que non dan conta os relambidos cans policiais.

O policía nacional Benito Marañao, neto dun fuxido, fillo dun mundo que se esvaece, trousa coa “manada” e o fanatismo madridista, non sabe en que equipo xoga Chesterton e está preocupado por se o Barça, a súa unica paixón xunto ás cancións italianas, ficha a Verrati ou a Pogba. Mais aínda é humano,o seu nihilismo non lle anulou a sensibilidade precisa para investigar o asasinato de dúas mulleres, acudir ao neno morto nun contedor, a adolescente que se guinda dende un piso elevado ou escorrentar uns universitarios que acosan con brutalidade unhas colegas, na vez de andar a botar contas de cando lle toca o ascenso ou de apañar un posto de relevo nunha carreira que para el é, en exclusiva, o sustento necesario.

Debuxo: Xulio Gayoso
Descrido en todo. “E digo eu onde está escrito que viñamos a este mundo para ser queridos”, preguntase inquieto pola indiferenza de Marita, que só lle prestará atención cando saia en heroico retrato en La Región e tras convite parisino.

Retranca, humor de sorriso permanente, non de gargallada estrondosa, dominio da técnica literaria e do relato policial, construción dunha lingua para dar o chimpo da oralidade, dun mundo en extinción, a contemporaneidade.

Ese esforzo, case en solitario na nosa literatura, de Bieito Iglesias por axeitar a expresión campesiña non para poetizar a nostalxia, non para encinestrarse na etnografía, senón para describir a realidade actual, mesmo, en frase feita, a máis rabiosa actualidade.

Prolongado desvelo, dende hai máis dun cuarto de século, encetado en Aventura en Nassau ou naquela Miss Ourense das andanzas do inspector Gumersindo Nespereira, agora xubilado con non moi boa pensión e conselleiro de Benito Marañao entre partidas de tute e cántigas con acordeón.

A diferenza de outros autores de relato policial que ceiban a súa imaxinación ata inverosimilitudes excesivas, Bieito Iglesias limita as súas á  realidade auriense de fantasiosas ocorrencias das que son boa mostra, en xeral, a política provincial, e, en especial, ese fenómeno inspirador, ou inspirado, do exitoso beppegrilismo, triunfante na cidade das pontes.

Agardamos xa por outra entrega de Benito Marañao tanto por ficar sen resolver a súa perigosa tirapuxa cun fodinchas con haiga como por que as últimas palabras de Marañao son, arremedando a Clint Eastwood, “Volverei, fillos dun can!”

*Publicado en Novas do Eixo Atlántico, decembro 2018


luns, decembro 10, 2018

Guías caninos


O próximo venres ,14 de decembro, ás 20:00 h na libraría LIBRAIDA de Gondomar estarei acompañando a dous vellos amigos: Bieito Iglesias e Xulio Gaioso na presentación dos seus Guías caninos (Editorial Aira).

Como imaxinades Bieito escribiu e Xulio debuxou esta historia do inspector Benito Marañao que terá que desenguedellar o misterio da desaparición dunha muller que ten na brasa a cidade de Ourense. Está a actuar unha seita perigosa á beira do Miño? Está a actuar un asasino en serie?

Bieito Iglesias retorna ao universo da súa popular obra Miss Ourense. Con moita retranca e un dominio absoluto das técnicas narrativas do xénero, o autor constrúe unha novela negra, que non policial, áxil e chea de humor.

Agardámosvos.

mércores, novembro 28, 2018

Fuso e roca



Candido Portinari. As fiandeiras. C. 1950. Catagueses, Minas Gerais
(…)
i a tea dos teus soños non se move
(…)
Díaz Castro, Penelope

Enceto estas liñas, xusto cen anos despois de se asinar o manifesto da “Asembleia nazonalista de Lugo” : “Tendo a Galicia todal-as características esenciaes de nazonalidade, nós, nomeámonos, d-oxe pra sempre, nazonalistas galegos, xa que a verba rexonalismo non recolle todal-as aspiracións nin encerra toda a intensidade dos nosos problemas”. Non era pois só unha rectificación nominalista, senón de intensidade. Tratábase tamén dun chouto xeracional e cultural.

Son os actuais tempos nos que moitas persoas amosan inseguridades a respecto da definición adoptada naquel inverno lucense, e incertezas sobre o acaído punto de intersección entre benestar social e dereitos individuais cos dereitos colectivos que non temos recoñecido como pobo.  Cómpre relembrar que o momento da autonomeamento lucense era de plena emerxencia das nacións coa percepción inmediata da extinción duns imperios e a recuada  de outros. Na altura,“nacionalismo” era unha verba  positiva. Menos de dúas décadas despois o termo ficaría perturbado polo réximes totalitarios de variada pelaxe que no caso ibérico prolongáronse durante decenios.

A crise económica de 2008, a cancelación das expectativas de toda unha xeración, as ameazas sobre o futuro das clases populares, subalternas ou precarias, as inseguridades das persoas que fican fóra do cativo mercado laboral, por expulsión do mesmo ou por idade,  puxeron en realce as cuestións sociais e no sentir das xentes do común desequilibraron o punto de encontro entre nación e clases populares que acadara o galeguismo nacionalista nas catro últimas décadas. A causa do desaxuste permanece, pois a crise de 2008, sabémolo xa, dez anos despois, por reiterada experiencia, non é cíclica senón sistémica e as coercións  pairan sobre os postulados máis básicos da democracia, tamén na Europa fachendosa creadora da mesma.

Unha outra volta,  a perversión do termo estase a producir. No próximo, coa excitación do nacionalismo español. No xeral próximo, dos outros nacionalismos autoritarios que aproveitan a crise para encrespar sentimentos antieuropeos e postular saídas á crise dende o autoritarismo dos vellos estados-nación. No global, podemos agardar o peor.
Para agravar males, o escabroso remate do bipartito e o estoupido do temporal proxecto organizativo do BNG na Asemblea de Amio provocou a división interna máis longa e esgotadora na nación-política dende a asemblea de Monforte de 1922.

As escisións, tanto a representada nas beiras do Cabe como a do mercado de gando, gardan, na nosa opinión, unha semellanza de fondo. Nas dúas, como ao longo de todo o século, a disensión situouse en termos de ou máis lasitude ideolóxica para gañar apoio social  e poder político  para realizar transformacións pausadas ou máis fortaleza de principios para coutar o perigo da dilución da nación-intensa nun enxebrismo costumista, aínda á custa de ser máis ineficaces. Na IV asemblea a disxuntiva visualizouse no troco do nome do partido, de Irmandades da Fala a Irmandade Nazonalista Galega. Nove anos despois, unha nova xeración puxo en marcha, coa colaboración de parte dos protagonistas da escisión monfortina, o Partido Galeguista. A aquelada dirección do mesmo logrou, nun breve prazo de tempo, a maior cota de soberanía política que Galicia tivera en séculos e que nós, por fortuna, herdamos.

Na de 2012, a negativa, ao longo da asemblea e no tempo posterior inmediato, a que Penelope retecese sen caer nos brazos dos pretendentes, provocou a ruptura na forma de representación política do nacionalismo. Clausurábase un ciclo longo de acción nacionalista que ben poderiamos rastrexar dende a Declaración conxunta UPG-PSG (difundida a finais do 72 ou comezo do 73 pero redactada, en data imprecisa, dous ou tres anos antes) ata o estalo amiense, coincidindo tamén co natural cansazo físico, e intelectual, da elite dirixente do nacionalismo das últimas catro décadas. Remataba, aínda que algúns sectores sigan a defendelo como argumento de consumo interno, un modelo frontista só eficaz cando actuou como partido no marco constitucional e europeo que formalmente rexeitaba.

Vaia en descargo da recomposición organizativa, e para contrarresto dos laios de quen prefire a sosegada unidade dos convencidos á incerta representación da voluble cidadanía, que o brutal impacto do latrocinio perpetrado polo capital transnacional tampouco deixou indemne a representación política da dereita e esquerda españolas.

Escribo estas liñas a uns días de que En Marea resolva o seu desiderátum; ser ou non ser tal. O galeguismo nacionalista pode establecer alianzas previas con quen poida ou desexe pero non renunciar ao principio de autoorganización. Pode modular a autodefinición como nacionalista pero non desbotala, aínda que só sexa como rastrexo da continuidade histórica na loita por dereitos non acadados. Pode, e debe, procurar o entendemento coas xentes que sen se reclamar do “nacionalismo” recoñecen, con intensidade máis ou menos morna, os dereitos que como nación reclamamos e facelo consciente de que a nación galega existe só porque hai unha cidadanía que a reclama como tal e expresa a súa petición en formas organizativas múltiples e diversas.

De resultas desa decisión poderá abrirse, cunha nova xeración á fronte, e  aquí o material humano será clave, a superación, tardía, da escisión amiense ou prolongarse o permanente estado de funambulismo actual.

En calquera caso, con maior ou menor dilixencia, teranse que afrontar, na nosa opinión, dous escenarios. Por unha banda, a urxente acumulación de masa crítica, non só, pero tamén, ante as ameazas inquietantes que se perciben na reviravolta do camiño; esa concentración de forzas só precisa un marco de definición: o dereito a decidir.

Por outra banda asumir que a expresión política da reivindicación dos dereitos nacionais vai ser plural, e que esta, ante a permanente indecisión dunhas elites económicas cada vez menos autónomas, vai expresarse en termos de sensibilidade social. Nesta amplitude necesaria, imprescindible, semella obrigado abeirar definicións ideolóxicas estritas e en especial desterrar a pulsión dominante, entre estes, aqueles e os de máis alá, de control grupal ou partidario. Ao noso ver a práctica da alianza previa, nunhas ocasións, posterior noutras, superando as rupturas de comunicación actuais, máis ou menos desexadas ou  forzadas, rematará por converterse en realidade.

Atrevémonos a facer outras dúas reflexións, unha práctica, outra psicolóxica. A primeira, no campo da cultura, retecer, mellor recoser de novo o traxe da nación-cultura e da nación-política. Non só semella urxente corrixir os ollares esgazados das dúas caras de Xano, senón superar de vez o cabalo preñado de monstros que introduciu na nosa fortaleza un debate normativo tramposo e abonado por miserias persoais. Cumpriría que as persoas actuantes no campo cultural se decatasen de que se pode sobrevivir nos arrabaldes do poder establecido, mais só será á custa da paulatina e constante perda de visibilidade da nación-cultura.

Como remate, teño a impresión de que, cando menos os do meu tempo, confundimos con frecuencia a acción política coa etnografía presos dunha perversión nostálxica, non dun sentimento individual que acompaña a idade, senón dunha especie de reproche por non dar acadado as ilusións do último medio século, e sometemos as nosas análises ao lamento dun afastado paraíso ecolóxico-lingüístico, sen decatarnos de que, como escribiu David Harvey: “Para que os movementos políticos poidan ter un efecto significativo a longo prazo, deben deixar dun lado a nostalxia”.

Fuso ou roca, o caso é que fíe.

*Publicado en Novas do Eixo Atlántico, decembro, 2018