A perversión da traxedia.*

Con Patricia Arias e Antón  Mascato no Faiado da Memoria

Cando coñecín o borrador do libro de Antón Mascato, hai uns dous anos, nunha primeira versión, e ollei o título coidei que se trataba  dunha referencia, por outra banda nada desatinada, ao segundo dos tres albumes da guerra de Castelao. Ao Atila en Galicia, publicado polo comité nacional da CNT en Valencia en 1937. Como sabedes, os outros tituláronse Galicia mártir, editado no mesmo ano e cidade polo Ministerio de Prensa e Propaganda do goberno da República; o derradeiro da serie foi Milicianos, que viu a luz en 1938 en Nova York mercé a Fronte Popular Antifascista Galega.

Despois souben que a referencia do Toni Mascato viña por un artigo e mais por un proxecto de libro nunca realizado. O artigo publicouse en 1986 no semanario A Nosa Terra; unha imaxe da capa do  libro que, supoño, non se chegou a escribir tédela nas primeira páxinas do libro non dado ao prelo naquela altura, pero convertido en realidade corenta anos despois por Antón Mascato. Evidentemente o libro actual é moi diferente ao que podería pensar  e realizar Manuel Lueiro, máis escritor que investigador, dono dunha “experiencia vivida” como diría Benjamin, en contraste co lento, canso e efectivo traballo de boi pousón de Antón Mascato, durante case tres décadas, que o converte en “experiencia transmitida”, como tamén diría Benjamin, para sinalar aquela que constrúe historia e polo tanto estado, e xa que logo serve para dificultar as pretensións de elaborar “experiencias transmitidas” ,homoxéneas e dominantes a partir das memorias interesados do consenso da “transación” en 1978. Así pois  o libro de Mascato está engarzado nesa tradición memorialista, é continuidade do esbozo de Lueiro que tanto impresionara, cando mozo,  ao noso autor de hoxe.

Como dixen, o titulo escollido non me remitiu a Lueiro, para min descoñecido, tanto o artigo como o libro “non nato”. Por suposto entendino como unha chiscadela ao álbum de Castelao pero, na miña memoria persoal véuseme ao maxín outro Atila, neste caso dito Attila. Explícome e entendédeo tamén como agradecemento ao local que nos acolle a este Faiado que coida da memoria a través da imaxe.

Durante moitos anos impartín aulas dunha materia denominada “Historia do Mundo Contemporáneo”. Ao remate do tema de entreguerras, fascismo e segunda guerra mundial, proxectáballe ao alumnado o coñecido, e longo, filme de Bertolucci, Novecento, síntese da historia europea da primeira metade do século XX dende unha vila rural da Emilia-Romaña. Ás veces comentaba cos colegas se consideraban axeitada a súa proxección tanto polas horas empregadas como polos contidos. A maioría estimábano excesivo e panfletario. Pasoume moitas veces polo maxín retirala. Mais cando  atopaba algún ex alumno ou ex alumna, do único, é un dicir, espero que de algo máis, do que se lembraba era da película. Mantívena na programación e mesmo tiven que lidar con algún motín cando pretendín eliminala, baixo o argumento de que tiñan os mesmos dereitos que os do curso anterior. Presenciar o filme de Bertolucci convérterase nun dereito!

Con todo o moer dos miolos non me abandonaba,  sobre todo nalgunhas escenas longas de máis e con desmesurada teatralidade, que procuraba recortar entre algunha que outra protesta. Aínda hoxe sigo considerándoa como un aquelado equilibrio entre análise histórica e relato memorialista e sempre recomendo a súa visualización. Pretendo  recordarlles, cunha breve descrición, dous momentos para quen non  os lembre.

O Fardel da Guerra, gravado nº 19. Conde Corbal

Primeira escena: Attila, descoñezo se Bertolucci se inspirou no Atila en Galicia de Castelao, para bautizar a  personificación do fascismo, da brutalidade, do servilismo ante o capital, da dexeneración… No seu flamante uniforme negro, forza un cativo e mátao golpeándolle a cabeza contra a parede do cuarto. Aproveitará para culpar do crime a Olmo, o campesiño comunista.

Segunda: Os fascistas préndenlle lume á  casa do pobo. No incendio morren tres vellos que gardaban o local polas noites. Os campesiños acompañan os cadáveres calcinados, portados sobre carros de bois, en tétrica procesión polo centro da vila, camiño do cemiterio.

Réplica  á primeira escena: Julia Manzanal, unha testemuña, relata en Els nens perduts del franquisme : “Cuando fueron a detener a Justa Mir, su hijo lloraba y ella le llamó: Lenin, ven hijo mio. Los policias le dijeron: ¿Que ha dicho usted, el niño se llama Lenin? Cogieron al niño de las piernas y le estrellaron la cabeza contra la pared.”

Retruque á segunda: Seis de outubro de 1936. Vincios, Gondomar. De noite, agrupados de tres en tres, aparecen guindados seis cadáveres na beira da estrada. Tres deles irmáns. Nun carro de bois trasladáronos, a diferenza da escena de Bertolucci sen caixa e amoreados nun só carro, ata o cemiterio. Así o relata Telmo Comesaña, fillo dun dos asasinados e presidente da Asociación Viguesa pola Memoria:

(...) As cinco da tarde, no carro de bois de Manuel Alonso Prado foron trasladados, por orden da Garda Civil, ao cemiterio de Mañufe, Gondomar, aproximadamente oito km. distante, pasando polo centro da vila de Gondomar - como se dunha procesión de terror se tratase - onde os enterraron descalzos. Os zapatos foron a recompensa negociada polo mestre de Mañufe e presidente da comisión do cemiterio, D. Rogelio de la Granja, como recompensa por abrir seis fosas individuais na vez dunha fosa común como era  o habitual .

Ás veces paréceme que Bertolucci non era tan panfletario cando menos no que respecta ao relato testemuñal dos feitos.

Esa mesma sensación de horror que sentía cada ano que proxectaba o filme de Bertolucci cando ollaba o rostro demoníaco do fascista interpretado por Donald Sutherland, ou o rostro apesarado de Gérard Depardeieu conducindo os carros de bois cargados cos corpos queimados polas rúas da vila toscana, sentina cando imaxinei a man do mozo Ricardo Figueiro Besada coa faciana esnaquizada por unha bala que lle entrou polo pescozo e lle desfixo a queixada, batendo no cristal dunha pequena xanela na que ollou prendido un candil e o terror daquela nena de 8 anos que iniciou unha serie de solidariedades compartidas que lle salvaron a vida, ou o terror das pancadas que bouraban naquel home grande, case un xigante que cargaba ao lombo unha vaca, ata que xa na amañecida, e á vista da xente, lle pegaron un tiro ao señor Francisco “O Carniseiro” en viva lección de terror, como a que deron en Priegue, aquel día de 1937, cando colleron a Lolito, un fuxido, e  fusilárono diante dunha fonte con lavadoiro, ás 11 da mañá e anuncio previo. Ou como o terror se prolongou como método de control político e social durante anos, mesmo ata o último suspiro da ditadura e chéganos para lembralo aquel día de 1948 no que un falanxista de Lavadores, casado no Grove, do que Antón dá nome e apelidos, pégalle un tiro na cabeza a Paco García Moldes, despois de que un cómplice baixase o machete da luz para que non se iluminase a ignominia.

Hoxe vimos  presentar o libro de Antón Mascato, o seu Atila no Grove, o magnifico libro que o Antón, ou Toni que lle dicimos de vello, foi tecendo e destecendo ao longo de décadas e deixándoo repousar durante algúns anos para trousalo, con sosego,  e darlle as voltas precisas para ofrecernos a nós, ás xeracións vindeiras, un anaco da memoria meca, da traxedia meca, transformándoa en relato histórico. Nun bo relato, nun magnifico relato, no que sen confundir historia con literatura, xa Hobsbawm nos advertiu contra este perigo, o Antón conseguiu afastarse desa escrita torturada polo dato coa que ás veces moitos historiadores ou historiadoras parecen perseguir o sufrimento de lectoras e lectores.

Moitas grazas Antón polo teu traballo. Parabéns polo teu libro. E se tes forzas e ganas continúa pola senda que xa abriches profundando no período da ditadura de Primo e no da restauración para ofrecerlles ás xentes do Grove, unha historia para transmitir dende a beira dos que sufriron a historia.

*Este é o texto a partir dos que dixen unha palabras na presentación do Atila no Grove do amigo Antón Mascato en Vilagarcía da Arousa, o 19 de decembro de 2019; na sala de Pura e Antonio, no Faiado da Memoria.