Déixovos o texto base dunha
charla pronunciada en Baiona o pasado 9 de xullo de 2015, nun ciclo
dirixido nomeadamente a “veraneantes tradicionais” da vila. Non está todo o que se dixo,
nin se dixo todo o que está. A alguén pódelle interesar.
Agradecer a
Antonio Piñero o convite para participar neste ciclo de conferencias que dende
hai anos organiza coa xenerosa vontade de darlle un pouco de vida cultural á
Baiona veraneante, ou sedentaria. O esforzo ben merece a pena ser gabado.
Agradecerlle tamén a sensibilidade por convidarme para falar na lingua propia
do país e sobre a cultura propia do país.
Nalgún lugar
lín que Piñero dicía sobre si mesmo que levaba 40 anos vivindo no século Iº
despois de Cristo, o seu século, do que nos falará o 13 de agosto cando nos
achegue a El trono maldito.
Vou encetar
tamén polo seu século; non tanto polos feitos dos que quero comezar a falar
senón por que os escasos textos que nos informan de tempos tan recuados son de
autores, case que todos, deste século1.
Comezarei cun
relato ben coñecido. Seica alo polo 137 antes de Cristo, un xeneral romano
argallou unha operación de castigo contra as tribos do norte do Douro. Din que
unha desas tribos, suponse que unha das que mais lle andaba a tocar nos nefres
aos veciños do sur do Douro, chamábanlle algo así como callaicos, callaeci, ou
kallaikoi en versión grega.
O tal xeneral
era Décimo Xuño Bruto. Cen anos máis tarde un seu parente faríase famoso como
traidor, cando menos para nós, aínda que estou seguro que para moitos dos seus
contemporáneos, cando menos entre as elites patricias romanas, foi un salvador
e, tamén estou seguro, que á inmensa maioría dos habitantes das provincias
dominadas por Roma o asunto importáballe un pito.
Mais volvendo
ao rego, seica o tal Bruto armou unha boa para zurrarlle a badana aos tales
callaicos ou callaeci e como sempre nestes casos houbo “danos colaterais”. As
liortas estenderonse pola terras do norte e moitas outras tribos remataron
pagando polas rapañotas violentas daqueles callaicos. O xeneral seguiu subindo
á fronte das súas tropas e segundo Anneo Floro “non retirou os seus estandartes
antes de descubrir, non sen certo medo e horror de sacrilexio, o sol que cae no
mar e o lume xurdido da auga”2. Non sabemos a que lugar se refire,
pero outros autores fálannos do Bainis ou Minion que ao mellor era o Miño ou o
Sil. En calquera caso Bruto tivo que desfacer o nó gordiano como fixera
Alexandre o Grande máis dous século antes, pero sen a contundente sabrazo do
macedonio.
O caso é que
ao chegar ao río chamado Lethes e o que hoxe dicimos Lima ou Limia, o xeneral
romano tivo que deterse, por negarse os mercenarios locais, a maioría das
tropas, a vadealo aducindo que se o facían esquecerían quen eran e nunca máis
poderían regresar ás súas casas coas súas familias . O militar habilidoso,
pillou o estandarte, atravesou o rio, chamou aos centurións polo seu nome. As
tropas seguírono.
Non sabemos
onde aconteceu. Se foi en Ponte de Lima ou na altura de Xinzo; pouco importa
nos dous sitios argallan romarías ao respecto nesta especie de andazo que nos
entrou de enredarnos con festas de comer e unha vez esgotados os abundantes
xéneros alimentarios inventamos un novo estilo, cun aquel de pretensións
históricas, para seguir a comer e beber. En Baiona tamén sabemos disto.
O caso é que
o vitorioso Bruto foi recoñecido polo Senado romano, en 136aC co alcuño de
Gallaecus ou Callaecus ou Callaicus segundo as fontes de que
se trate.
A estas
alturas algunhas persoas, con bo tino, estaranse a preguntar e isto que ten que
ver co título da charla que nos puxeron no programa. Pois a verdade é que non
moito. Pero como a todo lle podemos tirar unha utilidade iremos entrando en
fariña.
En primeiro
lugar compre lembrar que foi o xeneral que amentamos con reiteración, ou o seu
estado maior, os que comezaron a chamarlle galegos aos que vivían ao norte do
Douro. E asi, ata hoxe, mais de dous mil anos despois. Como dixemos, en
propiedade, os callaeci, pousarían na area entre o Douro, o Támega e o mar, pero
aos latinos parecéronlle que aquela tribos asentadas ao norte do Douro, entre o
mar e as serras orientais, tiñan aspectos comúns, por suposto absolutamente
invisibles para os indíxenas que levaban anos a cantazos entre si. Os turistas
sempre teñen que recorren a simplificación: os chineses son todos iguais e,
para estes, os europeos tamén. Sen embargo non lles debía faltar razón aos
militares romanos cando menos polo lonxincuo éxito da xeneralización.
Seguramente o máis semellante que tiñan entre si todas aquelas tribos era a
teima de facer algunhas vivendas de pedra, cadansúa na súa leira e empoleiralas
nas medias ladeiras abrigosas. Teima que como sabedes perdura na actualidade.
Probablemente fose ese un dos trazos identitarios mais evidentes marcado a súa
vez pola realidade física do macizo granítico no que se asentaban. Pouco
importa por que a identidade comunitaria é imaxinaria como diría Benedict
Anderson3
e podemos engadir que a diversidade comunitaria é igualmente unha creación
cultural.
O caso é que
aquela identidade orixinaria que viron os militares romanos que viñan da
Lusitania acadou o éxito da definición aquelada e logo da “pax” de ferro e
sangue de Augusto e da división da Hispania, ollo era toda a península non un
anaco, en tres provincias (Betica, Lusitania e Tarraconense); en tempos de
Diocleciano (298dC) dividiuse a Hispania en tres entidades
político-administrativas (as tres anteriores, a cartaxinesa e a Gallaecia).
Pasaran exactamente 435 anos dende a ocorrencia denominativa de Bruto e a
Gallaecia convertíase nunha entidade política, administrativa e xurídica.
Mais non viña
a falar de historia, aínda que volveremos a facerlle as beiras a Clio de cando
en vez, senón de identidade. Agora temos que volver ao Lethes, ao río do
esquecemento, ao mito protector dun territorio ata o punto de que os crentes
nel o consideraban paralizante. Os mercenarios indíxenas néganse a atravesar o
río ante o mais horrible dos castigos. Só a certeza de que a profanación do
mito non vai acompañada do inmediato castigo, e seguramente a ameaza de castigo
por parte dos xefes militares, lle dan azos suficientes para arriscarse.
Lembren que o que lles aterraba non era só esquecer o seu nome, caer na
desmemoria de si mesmo, nesa enfermidade terrible, que na altura botarían no
pozo sen fondo da loucura e hoxe denominariámola co nome dun psiquiatra alemá
que, segundo di un meu veciño, anda sempre a cambiarlle as cousas de sitio. Ese
pozo negro que vai absorbendo a memoria persoal ata anular a vida e converter
ás persoas neses zombis tan do gusto das series e xogos da rapazada.
Retornando ao
Lethes, lembremos que os mercenarios autóctonos tiñan medo a esquecerse de si
pero tamén a esquecer ás súas familias e de non ser quen de regresar as súas
casas; tiñan tamén pánico ao esquecemento colectivo, a esquecerse de cal era a
súa comunidade imaxinaria, regresamos a Benedict Anderson, de caer noutra forma
de loucura a da escisión da personalidade, a esquizofrenia de non saber cal é a
comunidade de referencia, de esquecer a comunidade de orixe ou se queren
vostedes, coido que é mellor, de non ser quen de ordenar as identidades
compartidas.
Os andazos do
Lethes semellan andar pairando en exceso pola sociedade galega contemporánea. A
individual polo alto grao de avellentamento provocado pola baixísima taxa de
natalidade, a fuxida, obrigada, da xente moza e ben preparada, a que se engade
a laminación do sector primario e a liliputización do sector industrial que
converte a Galicia nun lugar de escaso atractivo para a emigración dos
condenados da nai África, unha vez que os descendentes dos nosos emigrantes de
hai cen anos foron quen de ir arranxando os seus desastres e mesmo converter o
sur do continente americano, nunha esperanza para un mundo mais xusto. Un
inciso, a comezos do s. XIX, Galicia cuadriplicaba a poboación de Madrid e
duplicaba a de Cataluña.
O outro
andazo do Lethes semella aínda mais estendido. Dá a impresión da que as xentes
que habitan este territorio, administrativamente indefinido, teñen unha confusa
ordenación das identidades compartidas. Cando menos así semella se atendemos á
súa expresión política e a comparamos co caso vasco, o catalán, o escocés ou
moitos outros exemplos que poderiamos poñer ollando para o mapa europeo
conformado por 20 estados en 1914 e por case cincuenta en 2014.
Pola contra
somos practicamente o único territorio europeo ao que lle seguen chamando igual
que hai dous mil anos. Temos unha permanente expresión de vontade colectiva ao longo
da historia.
Foi este
territorio o primeiro reino xermánico aínda dentro do Imperio Romano. No
primeiro terzo do século V asentouse o reino dos suevos de Galicia, tras un
foedus con Roma. Despois chegou Martiño, da afastada Panonia, que hoxe poderiamos
identificar, mais ou menos, con Hungría; e dende o cativo mosteiro de Dumio ou
Dume, alí a carreiriña dun can de Braga, dirixiu o reino durante case medio
século e reforzou aquel trazo identitario do que se decatara o xeneral Bruto
argallando o Parrochiale Suevorum, que mil cincocentos anos despois
segue marcado a particular forma de artellar o territorio. Así que, aqueles que
non nos teñen frecuentado en exceso anden con ollo e non confundan aos de
Baredo cos de Baíña ou non mesturen os de Sabarís cos de Baiona e menos digan
que os de Vincios son de Gondomar; e isto sen que a parroquia, a fregresia din
os do sur do Miño, sexa unha entidade administrativa, por certo no Alén Miño si
que o é, ou mesmo que, co avance modernizador do laicismo, a funcionalidade
relixiosa teña decaido nas últimas décadas a pesar da respiración asistida que
lle deu o nacional catolicismo franquista e salazarista. En compensación vemos
a San Martiño, sexa o de Dume ou o de Tours, como fartura, magosto, viño novo e
chourizos frescos.
A teima da
dispersión da poboación converteuse noutro trazo identitario condicionado pola
propia xeografía, polas actividades económicas, por momentos históricos
concretos e outros factores. Moitos analistas teñen afirmado que a falla de
expresión da vontade política galega está en relación coa carencia dunha cidade
de referencia como Barcelona, Glasgow ou Bilbao; son mais ben da opinión de que
de pouco vale lamentarse do que non pode ser e empregar o tempo en reducir os
inconvenientes e aproveitar as vantaxes; claro que cando alguén intenta
aproveitar as vantaxes non lle fan caso como a Antonio Palacios cando soñaba
coa Barcelona do Atlántico estirada dende Redondela a Baiona e a ignorante
burguesía viguesa doulle as costas ao seu plano. Temos pois que afacernos a esa
longa cidade que comeza no Ferrol, pasa pola Coruña, Carballo, Santiago,
Vilagarcia, Pontevedra, Redondela e Vigo, seguindo pola beira do mar a dorsal
galega como lle chamou Otero Pedrayo e aminorar as pexas que supón que tres
cuartas partes do territorio fiquen practicamente despoboados ao tempo de ser
quen de desbotar as pailanadas das disputas sobre aeroportos, facultades e
demais. Tamén isto semella trazo identitario lembremos que o esgazamento do
Condado Portucalense veu provocado pola pretensión metropolitana de Compostela
á que se opoñía Braga.
A identidade
sempre é mais visible para os de fora. Aquela mestura de árabes e norte
africanos unidos polo islam ocuparon a península ibérica e aínda que non foron
quen de unificar o Mediterráneo quedaron en parte dela setecentos anos. Os
cronistas deste momento (Al-Maqqari y Ibn Jaldun) dividen a península en dúas
partes: Jaliyiquia e Al-Andalus. Nos séculos altomedievais Galicia brillou ata
o esplendor do s. XII e fixo a súa maior achega á cultura universal: a
deturpación daquel latín macarrónico que se viña falando na franxa occidental
da península e que dou lugar ao que hoxe chamamos lingua galego-portuguesa coas
súas variantes territoriais na propia península, en África, Asia e América con
perto de 300 millóns de usuarios. Foi o galego a lingua culta e cortesá dos
reinos cristiáns do sur de Europa e Compostela o centro dese mundo comercial e
artístico que se manifesta con beleza extrema no pre románico, no románico e no
protogótico. Mentres nas franxas centrais e orientais da desenvolvéronse as
outras dúas linguas romances da península.
Houbo séculos escuros, as veces de profunda crise, ás veces mesmo
por ir moi por diante como na primeira revolta burguesa e popular de Europa que
foi a dos irmandiños; ou cando o Ibañez, marqués de Sargadelos, enriquecido co
comercio ergueu o primeiro alto forno de España demonizado pola institución
eclesiástica que non pararon ata derrubalo. Viñeron de América para quitarnos a
fame o millo e a pataca. Manolo Rivas definiunos nalgunha ocasión como os
“comedores de patacas” novidade contemporánea como sabe; no Val Miñor non se
comezaron a comer ata que José Arias Teixeiro, señor da casa de Pias, trouxo a
moda, en 1864, ao seu regreso do exilio parisino. Por certo ollo coa wikipedia
porque esta mañá fun comprobar este dato e non só non o tiña senón que di que
morreu en Francia, pero Arias Teixeiro ten unha fermosa lápida no cemiterio de
San Pedro da Ramallosa onde está soterrado
Deixemos definitivamente a Clio e retornemos para rematar ao
título da charla de hoxe. Hai unha identidade galega? Sería a pregunta. Por
certo os galegas somos os campións do mundo en preguntas. Malo será!!! podería
ser a resposta; ou tamén por un lado ti xa ves e por outro que queres que che
diga!. Os publicista de Gadis percibiu esa identidade e sóuboa expresar en
imaxes e frases que bandean dende os avós que sempre dan atinados consellos,
ata as señoras as que non lles importa que a choiva lles estrague o peiteado co
seu E se chove que chova! ou o gaiteiro punkie cabalgando pola quinta avenida.
Esa identidade que non se expresa abertamente como política pero que sempre
atopa o xeito de sobrevivir, poderíamos denominala “identidade”, “galeguismo”
ou “nacionalismo banal”, arremedando o titulo da interesante obra de Michael
Billing4.
O profesor británico fálanos do nacionalismo cotiá presente nos
medios de comunicación, nos símbolos, nos hábitos, nas bandeiras, nas escolas,
nos despachos... e recórdanos como este “nacionalismo banal” é exercido dun
xeito inconsciente pero tamén abusivo por parte da cidadanía dos estados
soberanos que ademais considéranse a si mesmo como “non nacionalistas”, mesmo
as veces defínense a como antinacionalistas e acusan as identidades
minoritarias de enfermizas. Billing enche o seu libro de exemplos dos máis
diversos estados soberanos e dun xeito especial daqueles que teñen no seu
interior nacións negadas como é o caso do Reino Unido, polo de agora, por uns
cantos votos. O caso do Estado Español enche moitas páxinas do seu libro.
Tampouco é moi difícil atopalos sobre todo nos medios de comunicación. Vou
poñer dous da miña colleita: en España hai catro grandes diarios impresos (El
País, El Mundo, La Vanguardia e La Voz de Galicia)
tanto por vendas como por lectores, despois hai outros, iso si os dous
primeiros son diarios nacionais mentres que os dous segundos son de provincias,
é dicir non son nacionais. Por que nacional só é Madrid. España, o estado, ten
un grave problema coas elites políticas e económicas da capital xa que teñen o
feo costume de confundir os seus intereses cos do estado.
Poño outro exemplo a constitución de 1978 distingue entre
nacionalidades, que son tres, e rexións e pon ás primeiras a un nivel superior;
sen embargo, cando pillamos calquera telexornal das chamadas cadeas “nacionais”
cóntannos todos os “dimes e diretes” dos lideres ou lideresas madrileñas,
mentres na práctica non se fala de Cataluña, a non ser para mal, o Pais Vasco,
desde que non hai mortos non existe e Galicia é un recuncho presidido por un
señor que colle o avión os xoves para a capital e regresa o domingo e ese sae
porque seica ten pretensións na corte.
Poño outro exemplo. Hai uns meses publiquei un libro recollendo
artigos de prensa de entre 2001 e 2014 nel escribía:
Lembreime do vello Freud
o outro día cando escoitei o presentador dos deportes da primeira canle de
televisión responder á condutora do telexornal que efectivamente aquela fora
unha mala xornada para os equipos españois non só pola ampla derrota do
Atlético de Madrid, senón tamén polo empate a domicilio do Real Madrid. Os
equipos contrarios, como lembrará a persoa lectora aínda que non sexa moi
afeccionada ao balompé, foron o Barcelona e o Español da cidade condal,*
Como ben saben Billing tomou o termo banal da frase que Hannah
Arendt *“a terrible banalidade do mal, ante a cal as palabras e o pensamento
séntense impotentes”. Estanos a falar de Eichmann, quen para Arendt non era o
«monstro», o «pozo de maldade» como era considerado pola prensa israelí e
internacional. Os actos de Eichmann non eran desculpables, nin el inocente,
pero estes actos non foron realizados porque Eichmann estivese dotado dunha
inmensa capacidade para a crueldade, senón por que era un burócrata, un
operario dentro de un sistema baseado nos actos de exterminio.
Este concepto
de banalidade burocrática é a que aplica Billing ao seu estudo sobre o
nacionalismo dos estados e que tamén podemos aplicar a outros conceptos como o
de democracia. Cando un galeguista trata de argumentar, errado ou non, pode
toparse coa frase “eu son tan galego como vostede”; estes días tamén se
escoitou moito co obsesivo, para algúns, referendo grego e se o defendías, como
sempre con argumentos mais ou menos acertados, topabas con frecuencia coa frase
“eu son tan demócrata como vostede”.
Pois ben en
Galicia, como en moitas nacións negadas hai un galeguismo banal que se expresa
en múltiples situacións cotiás por iso non está ben visto falar en contra da
idea galeguista e ten que saír o de “galego coma ti” ou cantase “A Rianxeira”
en Balaidos ou Riazor, como expresión dunha identidade que no imaxinario pérdese
no fondo dos tempos mentres que na realidade moitas destas chiscadelas
identitarias (a rianxeira, a queimada ou o comer marisco) son invencións do
outro día, non máis alá da primeira metade do século pasado.
O politólogo
Xaime Subiela*
ten convertido este “nacionalismo banal” en “nacionalismo basal” para indicar a
forza identitaria dun nacionalismo galego, feble en aparencia pero que é quen
de resistir embates de toda caste aínda naqueles momentos nos que a súa expresión
política é inexistente ou minoritaria. As veces mesmo chegando ao nivel da
angustia que produce o incerto futuro da lingua galega como expresión máxima
desa identidade . Quizais viría ben lembrar aquí o feito que se conta de que,
en 1804, cando o Papa se achegaba a Napoleón para poñerlle a coroa de emperador
este tiroulla das mans e púxoa el mesmo; entón o Papa replicoulle: “Ben sei que
a vosa intención é destruír a cristiandade, pero a Igrexa leva case dous mil
anos intentándoo e aínda non o conseguiu”.
A aqueles que
sinalan como culpables do estado da lingua as persoas que a empregan para “ser
e estar no mundo”; de querela tanto que a chegan a afogar; de insultar a quen
non a fala; de non dotarse dunha metodoloxía da persuasión; de usala como signo
de reivindicación e lexitimación excluínte; de empregala como arma arreboladiza
por parte dalgúns partidos políticos; de que todo o que se fai en galego soa a
falso, imposto, condicionado, ritualizado, antinatural, artificial e forzado
pola presión dunha minoría intelectual que tutela a esencia da galeguidade.
Pois ben a eses, remedando a rexouba do Papa fronte a Napoleón, poderíamos
dicirlle: “Ben sabemos que a vosa intención é destruír a nación dos galegos e
das galegas pero os nacionalistas levamos varias décadas intentándoo e aínda
non fomos quen”.
Nas súas
diversas fases (provincialista, rexionalista, galeguista, nacionalista) a
expresión política da identidade galega foi sempre moderna, progresista,
avanzada e aberta ao mundo, en contraste coas falsas elaboracións ideolóxicas
que pretenden vinculalo a un movemento inspirado pola nostalxia dunha
fantástica arcadia feliz, da aldea idealizada, do bucólico mundo campesiño,
antiprogresista e antiindustrialista, tradicionalista, localista,
antiuniversalista, que topa a felicidade no atraso e no regreso ao pasado...
Todas estas opinións difundidas ata a saciedade polo que podemos denominar ao
xeito marxista “aparatos ideolóxicos do estado” (a igrexa, a escola, agora os
medios de comunicación, etc) non son nin inocentes nin inocuas, pretenden a
banalización da identidade galega e a minorización cultural e nisto son
responsables tanto o conservadurismo como o progresismo español do s. XIX, como
o que se denominou xenericamente esquerda no XX e mesmo, é ben triste dicilo,
ollamos esa pulsión nas forzas xurdidas co agravamento da crise económica e o
fracaso do proxecto monetarista europeo.
Antolín
Faraldo era un mozo liberal moito máis avanzado que os seus correlixionarios da
época; Murguía un progresista; Rosalía hoxe é interpretada dende códigos
feministas; Castelao evolucionou dende o anticaciquismo tradicionalista ata
unha visión radicalmente progresista; Alexandre Bóveda era un keynesiano
anterior a Keynes.
Claro que
houbo conservadores ou tradicionalistas no galeguismo político do último século
e medio pero foron case sempre exemplos individuais e mesmo difíciles de
axuntar non é o mesmo o tradicionalista Brañas que formula alternativas
progresistas en economía que un Risco exótico e filo nazi que un Otero Pedrayo
nostálxico da orde bucólica da aldea pero, como me dixo un día Lois Tobío
“demasiado culto para ser conservador”. Por certo un Otero que recuperou a
“identidade” persoal e colectiva atravesando o Lethes con valor a través do seu
heterónimo Adrián Solovio no seu Arredor de si* que tan ben analizou, no seu
marco temporal, o profesor Villares nun libro absolutamente recomendable.*
Esa tradición
progresista, profundamente democrática, cunha elevada concepción da xustiza
social segue a ser a liña, non só dominante, senón a única, no galeguismo, ou
si prefiren, no nacionalismo galego contemporáneo. Xunto a unha mentalidade
aberta, consciente de que a cultura e, en especial a lingua galega, é a nosa
forma de “ser e estar no mundo” e xa que logo, remedando a Castelao: “a nosa
maior creación universal”.
Don Lois
Tobío, o principal estudoso de don Diego Sarmiento de Acuña, 1º Conde de
Gondomar,*
a quen a corporación gondomareña ten recoñecido dándolle o seu nome ao
auditorio e acolléndoo como fillo adoptivo, foi un dos redactores da
declaración de principios do Partido Galeguista en 1931. A el o que mais lle
gustaba, porque era o seu tema, é o cuarto que literalmente di: “Galicia célula
de universalidade; Ati-imperialismo, federalismo internacional, pacifismo”. Da
súa farturenta vida, faleceu en 2003 aos 97 anos, viviu en Galicia pouco máis
de vinte. Andou polas embaixadas, logo no goberno da República, despois nun
longo exilio e de novo Madrid ata falecer (sempre facía a chanza da moita sorte
que tivo por poder vivir en Berlín, sen ter que pasar antes por Madrid). Nunca
esqueceu a súa identidade orixinaria.5
Entre a
nostalxia dun pasado que non existe, dunha arcadia feliz só na imaxinación e o
cosmopaletismo tan en voga dende que hai viaxes low cost temos que construír a
identidade galega do século XXI sen deixarnos atemorizar polo mito do Lehes
para evitar o alzheimer e a esquizofrenia.
Notas
1Ver Romero Masía, Ana María e Pose Mesura, Xosé Manuel
(1988): Galicia nos textos clásicos. Museo Arqueolóxico e Histórico
Provincial “Castelo de San Antón” A Coruña.
3Anderson, B (1993) Comunidades imaginadas.
Reflexiones sobre el origen y la difusión del nacionalismo. FCE, México
*Villares Paz, R. (2007). Fuga e retorno de Adrián
Solovio: A educación sentimental dun intelectual galeguista. Ed.Galaxia
*Tobio ademais de moitos artigos breves ten editados os
seguintes traballos sobre o Conde de Gondomar:
·
Catro ensaios sobre o Conde de Gondomar,
Patronato Ramón Otero Pedrayo, 1991
·
Gondomar y los católicos ingleses, Ediciós do
Castro, 1987
·
Gondomar y su triunfo sobre Raleigh, Editorial
Bibliófilos Gallegos, 1974
·
A intervención de Gondomar nos problemas
internacionais da pesca, Ediciós do Castro, 1984.
O Instituto
de Estudos Miñoranos editou o seu libro póstumo sobre este tema en 2011: Dous
embaixadores: Digby e Gondomar
*Déixovos, no
blog Pé do Galiñeiro, o texto base dunha charla pronunciada en Baiona o pasado
9 de xullo de 2015, nun ciclo dirixido nomeadamente a “veraneantes
tradicionais” da vila, Non está todo o que se dixo, nin se dixo todo o que
está. A alguén pódelle interesar.
Ningún comentario:
Publicar un comentario