Procuro
seguir as súas obras, aínda que un non sexa nin narrador, nin
critico, nin profesor de literatura, senón só un lector, mesmo non
tan constante como desexaría, de novela. Gusto de Riveiro porque é
garante dun texto coidado, puído, sen petulancias, que discorre
cunha aparente sinxeleza, resultado da teimosía correctora, que nos atrapa co seu persoal estilo de narrar e tamén porque, como Borges,
gusto de “gabarme daqueles libros que me foi dado ler”. Os
elefantes chegan tras catro anos soñando historias e enfiándoas
para que os protagonistas nolas narren, cada un súa realidade, como
se fose nun filme de grande orzamento cunha cámara nos ollos.
Despois o escritor realiza a montaxe. A arte cinematográfica
preside, dende o título, a novela que se desenvolve no estilo
“riveiriano”, perfeccionado tras as máis de 700 páxinas de
Laura no deserto. De estirpe limiá como Carlos Casares,
coincide con el na habelencia para narrar e ensarillar historias,
pola contra Riveiro prefire que o seu “estilo” se note pero
como afirma de Casares con “Unha prosa sempre ao dispor do que
contaba”1.
A
nova entrega de Riveiro cheira a Santiago, ou a Compostela como se di
agora. Hai moitas novelas de ambiente compostelán pero nesta a
presenza da cidade é absoluta. A eufonía dos seus nomes domina cada
páxina. Das Algalias ata A Senra; da Porta Faxeira ata a do Camiño;
da Praza de Mazarelos á de Cervantes, a Acibecharía, Oblatas,
Orfas, Antealtares, O Toural... Pero tamén As Marías, os
eucaliptos de San Rosendo, o abeto da Perona e os carballos de Santa
Susana e San Lourenzo. Mesmo algúns puntos de encontro configúranse
como paisaxe: A Gramola, O Candilejas ou a Bodeguilla de San Roque. A
novela é, fisicamente, Santiago. Mais a ollada sobre a cidade non é
simple. Hai a visión de Constantino, un escritor de guías urbanas
que contempla e admira o granito, a arte, as rúas da parte vella, a
historia, a choiva: “hai cidades polas que pasa a historia e outras
nas que fica para sempre” (p. 238) afirma Constantino e recunca
“Queixarse da choiva en Compostela é como facelo da luz ou do azul
do Mediterráneo. A choiva é o seu verniz, a súa pintura, o seu
encanto. “Laio de pedra e cristal” é o verso galego co que o
poeta...” (p. 158) xa atrapado pola síndrome de Stendhal; pero non
é só o escritor (castelán de nación e actitude positiva coa
lingua galega, cousa que segue a ser, infelizmente, unha “rara
avis” mesmo entre as elites cultas foráneas) o que está prendido
dela, senón a desafiuzada Nela: “... ese orballo que cae sobre
Compostela como unha oración” (p. 257); e a mesma protagonista, a
compostelá Janis: “Encántame a Compostela mollada” (p. 118).
Mais tamén é a outra Compostela, a do espantoso ensanche: “...
abrir a fiestra e contemplar o ceo sucio, metálico, desa noite fría
e húmida. (...) dan a un patio de edificios sobre os que se ergue un
bosque de antenas.” (p. 87) e a das barriadas populares, do
miserento lugar prohibido, en tempos infantís de Janis, do Pombal,
camiño de San Lourenzo, barrio no que medrou a protagonista.
É
curioso como o nome dunha cidade pode cambiar. Ás veces por
profundas reviravoltas económico-político-militares, prolongadas no
tempo (Bizancio-Cosntantinopla-Bizancio-Istambul, por exemplo; ou San
Petersburgo- Petrogrado-Leningrado-San Petersburgo, por poñer
outro). Outras como resultado do simple paso das xeracións: para a
miña (a de Roberto, pai da protagonista), era Santiago a secas; para
a da miña nai (a de Oliva, Antonia, Herminia, Concha e Arsenia, as
persoas maiores que residen nun piso-xeriátrico da Praza de
Galicia), o nome era completo e para aquelas que a podían visitar
polo dia do Apóstolo, medias perdidas entre a multitude, daba lugar
ás chanzas en castelán de “compontelas como puedas”; para a dos
meus fillos (a de Janis), que andaron pola cidade que atrapa é,
simplemente, Compostela.
Malia
estar presentes tres xeracións: a da guerra, reflectida nas cinco
mulleres das que coidan Janis e Antía; a “reformista” que fixo a
“transición”, a dos pais de Janis; e a da nova cidadanía, a da
protagonista, que está a xerar profundos cambios culturais e
políticos; non é un relato interxeracional. A novela é
absolutamente contemporánea, os feitos desenvólvese nos derradeiros
días de 2012. A realidade dunha xeración á que lle roubaron as
ilusións percorre a novela da man da protagonista e de Nela, unha
recuperada amiga da infancia. Janis, de brillante expediente
académico, atende persoas maiores mentres agarda que algún día se
convoquen oposicións. Nela, desafiuzada, sobrevive, cunha filla,
como música de rúa e procura alimentos nos contedores do lixo. Os
amigos non dubidan en emigrar aínda con salarios ínfimos. Os sen
teito arranxando un leito de cartóns... Permanente o desespero, o
desarme: “E tamén empezo a me cansar das manifestacións. Nos
últimos meses participei nunhas cantas e non atopo unha alternativa
crible para lle darmos unha volta a todo o sistema. Os problemas no
nacionalismo dividiunos, mesmo os amigos, e a desilusión instalouse
como algo permanente (...) Xa non queda unha verdade nas noticias. O
panorama é desolador. Todos somos culpables” (p. 86-87).
Este
é o pano de fondo, unha cidade e unha realidade, no que Riveiro
Coello, como nos ten acostumados, entretece unha manchea de
historias narradas en primeira persoa e que chega, na miña opinión,
a un elevado nivel literario na “terceira parte” cando seis
personaxes describen dende as súas persoais perspectivas a cea de
Noiteboa. Malia ser dous os protagonistas centrais hai todo un abano
de personaxes cos seus particulares razoamentos, sentimentos, en
ocasións conmovedores, paixóns, teimas e pesares. Un pano tecido
con catro fíos: a memoria, a culpa, a morte e o amor.
Co
primeiro deles acostuma urdir Riveiro as súas tramas. Memoria
implantada de avó e avoa contadores e cativo escoitador: “A
memoria é azarosa” (p. 377); “Sempre me asalta a sensación de
que escribir sobre a memoria emprestada doutros é algo así como
perseguir sombras que liscan entre os dedos” (p. 389). Memoria do
elefante que non esquece quen o mancou e procura a auga para morrer
á beira dos seus e velar os seus osos. Memoria que desacouga a Janis
e atormenta a Constantino.
 |
| En "Libraida", Gondomar. F.: A. Castro |
A
culpa persegue a ambos protagonistas. Concreta, no caso da memoria do
vitimario pai de Constantino: “por iso, aquí, nesta cidade allea e
intemporal. Esa raíz da que levo tanto tempo fuxindo tira de min,
afúndeme na súa lameira e faime dubidar se é o meu perdón e non o
seu o que busco” (p.153). Difusa, no caso da morte da nai de Janis:
“Se deixase unha nota explicativa... Non parecía unha persoa
vulnerable... Talvez ese sentimento de angustia rematou por se
converter nunha enfermidade...” (p. 356).
E
presenza da morte. Nas cinco mulleres que a agardan, baixo o coidado
de Janis e Antía, no piso da Praza de Galicia; no suicidio dunha
delas chimpándose ao baleiro dende a fiestra; no infarto de
Constantino e na obsesión por entregarlle o retrato ao fillo do
asasinado polo seu pai e, dun xeito sobranceiro, pola indagación,
non menos obsesiva de Janis, do porqué da morte da súa nai.
Mais
a novela tamén ten o seu “Piece of my heart”, a banda sonora da
infancia de Janis. Hai esperanza, aínda que limitada pola idade e o
corazón de Constantino e sobre todo pola ausencia de perspectiva
social, política, laboral e persoal da protagonista. O amor xorde
inesperado, desaxustado pola diferenza de idade entre os
protagonistas, pero intenso, cunha forte carga erótica, dominado
pola incerteza, polo instante, pola brevidade, pola inexistencia de
sólidos proxectos de futuro: “prefiro vivir un tempo aquí,
contigo” (p. 391). É Janis quen toma a iniciativa; é ela quen
procura a Constantino na busca da súa propia identidade, fortalecida
pola xuventude e o afastamento do mozo emigrante. Pero é el quen
narra o amor, quen relata o erotismo, quen procura a permanencia
dunha incerta relación.
Malia
desenvolverse nuns poucos días de decembro de 2012, o ensarillado de
historias vai ir dando pé á crítica social (“Esa apatía pola
lectura, non só de xornais senón tamén de literatura que afecta a
boa parte dos claustros, sempre me pareceu algo terrible e desolador
(...) se o profesor non le, endexamais conseguirá que o faga o
alumnado (p.31)”; ao humor (excelente as dúas páxinas nas que
Concha relata o suceso, real segundo nos contou ese outro día
Riveiro, da foto no museo de cera co rei cazador de elefantes en
Botswana); a unha manchea de consideracións de carácter cultural
(Janis é critica de cine, sen cobrar, nun xornal; Constantino é
escritor profesional; Roberto, o pai de Janis, é poeta, e a súa
moza, Cristina, pintora), mesmo do que poderíamos chamar “alta
cultura” que van da literatura á pintura e detéñense con
prestancia no cinema de ritmo lento, relato profundo e carácter
vangardista de Haneke, Tarkosvski, Wenders, Lynch... ata quedar
fixado no cinema pintado de Alexander Sokúrov.
Riveiro
consegue engancharnos, cun arrinque dubitativo, cun relato de
historias fantásticas e feitos posibles, cunha relación amorosa
afortunada, coa descrición de amizades e memorias familiares e unha
escrita que se desliza coma un río de recordos como o Limia, que
dende os tempos de Xuño Bruto deixou de ser Lethes. Un remata
agardando polo que acontecerá con ese amor, con esas amizades e con
esa relación familiar unha vez resoltas as incertezas provocadas
pola ocultación e o silencio que pretende evitar a dor e non fai
máis que acrecentalo.
1 Laso
Lorenzo: Carlos Casares, o amigo das palabras. Galaxia, Vigo,
2013, p. 96. Por certo dáme a impresión de que a activa, ou
quizais excesiva, participación de Casares na vida política e
cultural estalle a pasar ao escritor Casares unha momentánea e
inxusta factura que, sen dúbida, o afastamento temporal, faleceu en
2002, corrixirá.
Ningún comentario:
Publicar un comentario