Nos
últimos anos a industria cinematográfica francesa leva camiño de
aprender que na súa arte, como nas outras, o choio consiste en ter
algo que contar e facelo ben. Asunto ben simple pero non moi doado.
Para conseguilo, vaise, aos poucos, desprendendo daqueles prolongados
e insufríbeis minutos de introspección intelectual a que era tan
afeccionado.
Sexa
como for, o francés é, na práctica, o único cine europeo que
asemella ser quen de sobrevivir con autonomía industrial e narradora
ao oligopolio produtor e distribuidor das “majors”. Téñeno ben
merecido. Xa dende cando, aló polos primeiros noventa do pasado
século, defenderon con paixón o que se denominou “excepción
cultural” co fin de limitar a absoluta desregularización do
comercio promovida e imposta polo efervescente neoliberalismo
daqueles anos. Aquela defensa da “excepción” por parte dos
gobernos e en xeral da sociedade francesa provocou a irritación de
ilustres liberais que afirmaban “que os produtos culturais son
tamén mercadorías” aínda que recoñecesen que o “seu valor
cultural rara vez coincide co seu valor artístico”, e
esclarecesen: “esta é unha deficiencia que só a educación e a
cultura poden ir corrixindo”. Nisto último teñen razón pero a
rectificación nunca a vai facer “as mans invisíbeis” do
mercado senón políticas públicas de promoción e difusión
cultural. O mercado poderá levar, como é o caso do persoeiro de
quen entresacamos as frases anteriores, á portada do Hola, ou
a moitas, a troulear por brillantes corredores de porcelanosa, mercar
nas tendas máis glamurosas, convidar a elegantes ceas de aniversario
e a outros parties sociais, pero non a dinamizar nin a cultura
“popular” nin a “alta” cultura.
O
texto vargallosiano é
de hai 23 anos. Estabamos no punto álxido da vitoriosa batalla
ideolóxica que o neoliberalismo declarara contra o “estado do
benestar”. No rebumbio das negociacións entre os Estados Unidos e
a Unión Europea (así denominada dende o 01/11/1993) do Acordo Xeral
sobre Tarifas e Aranceis, popularmente coñecido como GATT, cando se
debateu con intensidade sobre a “excepción cultural”. É dicir,
se as producións culturais debían considéranse simples mercadorías
(posición dos EE UU) ou ben se, como “creacións artísticas”,
deberían ter outro tratamento (como defendían países europeos e
Canadá). Na práctica a “excepción” reducíase ao mercado
audiovisual, pero tanto o “socialista” Jack Lang como o
“conservador” Jacques Toubon, ambos baixo a presidencia de
Mitterrand, co apoio de Delors e a indiferenza de moitos gobernos
europeos, presentaron unha ardorosa batalla na negociación da Ronda
Uruguay previa á creación da Organización Mundial do Comercio
(OMC). A previsíbel mutación xerada coa posta en marcha das
tecnoloxías multimedia é unha realidade evidente; na actualidade o
consumo de produtos audiovisuais ten xeitos ben diferentes aos daquel
momento. Iso si, as “majors”, aínda que algúns aleguen que xa
non son de capital norteamericano, seguen a difundir o “american
way of life”, seguen a controlar a produción e a distribución
mundial. O cinema francés sobrevive nun pequeno illote azoutado por
todos os ventos.
Naquela
altura a apisoadora neoliberal impoñía a irracionalidade económica
e a relatividade moral. Non eran moitos, e menos en ámbitos de
poder, os que se atrevesen a discutir a “natural supremacía dos
mercados”. Entre os fervorosos conversos ao liberalismo estaba o
peruano. Que me desculpe o aludido se ofendo o seu furor
“anti-todo-nacionalismo-dos-débiles” citando a súa orixe
nacional, só para constatar que as súas grandes obras literarias
son aquelas que nos falan de “cholos”, limeños, conselleiros,
escribidores e visitadoras; de Arequipa, Callao e Piura... Da súa
América amazónica, á que se ve obrigado a regresar unha e outra
vez na procura de inspiración (ata para recoller os fétidos miasmas
de Fujimori, Montesinos e Abimael Guzmán) mentres pasea polas
“rúas-escaparates-da-opulencia” das cultas e liberais cidades
europeas ou do leste norteamericano. Por certo, non está de mais
lembrar que o Fujimori derrotou a Llosa nas canchas electorais, en
1987, despois deste abrirlle camiño coa súa demagóxica campaña
contra Alan García tras a desobediencia deste aos consellos do Fondo
Monetario Internacional.
Entre
os poucos que alzaron a voz no xornal que acolle a Vargas Llosa, e
outros conversos, estivo Jordi Solé Tura, a quen coñecín,
fugazmente, como dirixente da Organización Comunista de
España-Bandera Roja antes do seu retorno ao PSUC e por suposto do
seu “paternazgo constitucional” e “ministrazgo felipista”.
En resposta ao peruano, publicou un artigo,
(había catro meses que deixara de ser Ministro de Cultura) no que
non só defendía a “excepción cultural” senón que desvelaba
unha conversa cun “dos máis altos dirixentes do sistema integrado
da distribución cinematográfica de Estados Unidos” e que “o
primeiro que me dixo era que lle parecía moi mal que mediante unha
acción lexislativa intentásemos limitar a liberdade de mercado”;
o ministro expúxolle que
o
seu “... sistema consiste en que cando un exhibidor pretende
facerse cunha película norteamericana ben promocionada (...) a
distribuidora obrígalle a adquirir unha vintena ou máis de
películas tamén norteamericanas de segunda ou terceira fila” e
“recordeille tamén as súas técnicas de reservar espazos e
períodos de tempo nas salas” para impedir que os filmes que eles
non controlan poidan ocupalos e mesmo outras “trampas legais (...)
facendo pasar por europeas películas norteamericanas”. O
exministro cita o caso da celebre Instinto
básico
que entrou en España como holandesa.
A
“vehemencia” de Vargas Llosa tivo tamén resposta
no
mesmo xornal por parte de Regis Debray quen relata a anécdota,
celebre naquel momento, da contestación que lle chantou o director
da Warner ao presidente da cadea de televisión cultural europea
Arte: “Vos, os franceses, sodes excelentes cos queixos, os viños e
a moda. Nós, coas películas. Así que deixádenos a nós as imaxes
e seguide facendo queixos”. Remataba o escritor francés cunha
reflexión que 23 anos despois segue en plena vixencia: “Son as
memorias colectivas -que se chaman “civilizacións”- as que mañá
se declararán a guerra. E somos nós, no Norte, os que a encetamos,
porque a forza cega os fortes. Queremos converter o planeta nun
supermercado para non lles deixar aos pobos máis remedio que elixir
entre o aiatolá local ou a Coca-Cola? Indíxenas contra yuppies:
esta diverxencia divide todos os países. Teñamos coidado, non sexa
que a alma das culturas minoritarias, ao non atopar xa onde
expresarse, transformada en estranxeira no seu propio país, ande a
procurar un respiradoiro nas peores regresións indixenistas ou
integristas. É un mundo de regresións de identidade e xenofobia o
que preparan, inconscientemente e por reacción, as secuelas da
imaxe-son único”. Llosa respóndelle
“a liberdade non é boa porque prexudique as grandes empresas,
senón porque favorece os consumidores” e que “morto o comunismo,
o colectivismo e o estatismo resucitan detrás doutro artificio
parecido ao da “clase” revolucionaria: a nación”.
Evidentemente a desintegración dos estados do leste de Europa e os
conflitos armados que se desencadearon nalgúns deles, en especial na
Iugoslavia, pero tamén a guerra de Iraq e o atentado contra o World
Trade Center, que se producira uns meses antes, estaban ben presentes
na mente dos dous polemistas, como seguen a estar na actualidade en
Bélxica ou no Paquistán.
Certas
cousas mudaron. Agora, cando menos no Sur, tamén de Europa,
desapareceron os yuppies, aquel espécime parodiado ata o extremo
polo dúo Scorsese-Di Caprio en The Wolf of Wall Street (2013)
e con anterioridade, sen tanta estridencia, por Oliver
Stone en Wall Street (1987). De atopar algún sería
chinés, pero disimulan ben. Non estou a falar dos que traballan nos
“chinos” que sectores das clases máis depauperadas levan tempo a
ollar como unha ameaza e responsabilizan da desaparición das
pequenas tendas de barrio mentres semella que os carrefures,
continentes, alcampos, mercadonas e demais, son altruístas xeradores
de emprego.
O
consumismo implantouse. A cultura do centro comercial arrasa, en
especial cando chove, aínda que xa non haxa tantos consumidores e
abunden os miróns. Nos tempos do debate de referencia, había cartos
e faltaba tempo, as familias saían cos carriños cheos dos
supermercados; agora, sobra tempo e faltan cartos (os supermercados
dispútanse un a un cada consumido/a por centímetro cadrado) e os
carros saen con catro bolsas no fondo. O paraíso do consumo
vargallosiano esfumouse e con el a clase media, substituída por unha
low coast, ou Ryanair, ou Zara ou, como dixo o Banco Mundial, a nova
clase dos “vulnerábeis” que enchen ata os topes os templos do
consumo automatizado e sen referencias culturais. As salas de
proxección cinematográfica concéntranse ao redor destes novos
torreiros ou rúas do paseo abeiradas por distintas modalidades de
fast food, pero carentes de vinotecas con Bordeos, Borgoña, Ribeiro
ou Rioja... ou de queixerías con camenbert, enmental, brie, arzúa
ou manchego... O director da Warner mentiulle ao presidente de Arte:
tamén se querían o mercado dos queixos e do viño!. É a
brutalidade do capitalismo que todo o devora.
Vén
isto a conto da particular circunstancia vital de contar cunha sala
cinematográfica na Ramallosa do Miñor á que podes acudir sen
necesidade de soportar o cheiro a margarina das “pombiñas” do
demo, nin o ruxe-ruxe dos croios de xeo no caldeiro da beberaxe
americana, nin o tras-tras dos flocos de millo, nin os shus-shus dos
sorbos pola palliña... e ao tempo contar cunha programación que
escapa ao control das “majors” sen necesidade de “excepción
cultural”, por pura vontade empresarial, tal cal a
goscinnyana-uderziana aldea gala resistente ao imperio romano.
Moitos
dos filmes proxectados son franceses. Consecutivamente pasaron dous
dos premios de Cannes 2015. A Palma de Ouro que se lle concedeu ao
filme Dheepan
dirixido por Jacques Audiard e o premio ao mellor actor que recibiu
Vincent Lindon polo seu papel en La
loi du marché.
A realidade
mais contemporánea presente nos dous casos. É probábel que esa
“actualidade” fose un valor engadido para o xurado presidido
polos irmáns Coen, sobre todo para non concederlle a Palma de Ouro a
Carol,
como era de esperar. Non estamos ante dúas obras mestras, nin ante
dous filme imprescindíbeis, senón ante dous filmes dignos, cuns
relatos necesarios e ben construídos e ante unha industria que
defende con decisión os seus produtos.
Como
tomamos a senda dos macrocentros comerciais, imos encetar por La
loi du marché (no mercado inglés The Meausure of a man;
en español La lei del mercado) dirixida por Stéphane
Brizé. O premiado Lindon dá vida a Thierry, de mediana idade,
casado e cun fillo mozo cunha discapacidade, que tras dous anos
desempregado atopa traballo como vixiante dun supermercado o que lle
permite cubrir as necesidades familiares básicas.
Lindon-Thierry
é un home derrotado, triste, agoniado, infortunadamente un rostro
que se pode ollar con excesiva frecuencia polas rúas das cidades e
vilas europeas. A cámara movese na distancia, sen achegarse aos
personaxes, como para non xulgalos, como para non influír na ollada
do espectador. Co fin de acentuar o realismo, moitas das escenas
están rodadas dende unha única posición a xeito de documental e
non de obra de ficción. O director arrisca con este criterio pois,
ás veces, as escenas esténdense, case de forma exasperante, máis
alá do necesario para a súa necesaria comprensión. Por exemplo, na
da venda da autocaravana convertida nun lento remoer de indecisión
por parte do protagonista, ou na entrevista coa empregada bancaria
que lle propón a venda da súa vivenda. Ese lento devalar convértese
nunha virtude que vai convertendo a monotonía nunha anguria que
remata usurpándolle o ánimo a uns personaxes sen alma, fracasados,
sen futuro, sen esperanza.
Un
drama social sinxelo e conmovedor sostido na magnifica interpretación
de Lindon. Neste sentido, un filme moi próximo ao comentado na
entrega anterior
,
Techo y comida, e
á magnifica interpretación de Natalia de Molina. Mais a diferenza
deste, que remata sen unha cativa e amarela prímula de ilusión, Le
loi du marché faino
cun acto de sosegada e esperanzadora rebeldía. Thierry vai
soportando o seu labor de vixiante vixiado que vixía os vixiadores
ata que estoupa, sen estrondo de ningunha caste, abandona o traballo
do que depende a súa familia cun silencioso baleirado da súa
taquilla.
O
rostro de Lindon, un aburrido heroe do noso triste tempo, é o dun
críbel representante desa “clase vulnerábel” da que fala o
Banco Mundial, cunha interpretación austera, sobria, nun filme que
toma forza na sinxeleza estética, na contención narrativa, na
simple denuncia, na fuxida do maniqueísmo, en non presentar
solucións e esixirlle ao espectador que enfronte o dilema moral que
se lle presenta ao protagonista. Un filme non moi axeitado para
ollalo mastigando flocos amanteigados e sorbendo líquidos gaseados.
O
filme de Audiard,
director
recoñecido
dende
A
prophet,
relata
unha historia ben diferente. Tamén actual. Dheepan,
así se chama o protagonista, é un guerrilleiro támil, en parte
inspirado na vida do interprete, o escritor Antonythasan
Jesuthasan,
actor non profesional ao igual que as actrices que lle dan vida a
Yalini (muller) e Illayaal (nena). As tres persoas foxen de Sri
Lanka, da guerra civil entre támiles e cingaleses (1983 -2008). Para
conseguir asilo político aparentan ser unha parella coa súa filla.
Na realidade son tres absolutas descoñecidas que viven nun pais
descoñecido rodeados de xente descoñecida que falan unha lingua
descoñecida e teñen costumes descoñecidos... Ela gárdase do
“tigre”, é posíbel que sexa un dos que matou os seus pais, ou
quizais o seu home, ou ao mellor prendeulle lume á súa aldea...;
el coida que o vai denunciar como criminal de guerra; a nena recea
das pretensións da muller e teme o guerreiro asasino.
Dhepaan
e as dúas mulleres sobreviven, en inicio, coa venda de xoguetiños
luminosos que crean un certo ambiente onírico que salpica o filme,
ás veces coas luces dos barcos que foxen da guerra ou a imaxe do
elefante branco que de cando en vez fracciona o relato por uns
segundos. Logo distribúe o correo, arranxa aparellos dun edificio no
que nada funciona e a ninguén lle importa, mentres que a falsa
compañeira coida dun anciá impedido, pai do xefe mafioso magrebí
que controla unha parte da barriada.
Audiard
domina o relato dos espazos limitados como o fixo co interior do
cárcere en A
prophet, agora
pon na pantalla, non de xeito maniqueo, a cuestión da que todos os
gobernos europeos se queren desentender. Non tanto por medo aos
refuxiados o filme remata co feliz asentamento de Dheepan e da súa
familia, senón por temor ante a reacción das propias sociedades
europeas, en especial das clases medias depauperadas, low coast, ou
vulnerábeis, segundo o Banco Mundial, entre as que empezan a callar
discursos que pretenden botarlle a culpa aos refuxiados da crise
económica e de que xa está ben de gobernos apoucados ante os que se
queren aproveitar de nós: “Que saben os fuxitivos sirios? Saben
que chegar ao corazón da Europa rica require chegar antes ao corazón
dos europeos, e por iso traen nenos. Nenos que chimpan ao outro lado
de fronteiras, en teoría infranqueábeis, ou que deitan nas vías do
tren. Saben que, alá na súa terra de orixe, estes efectos patéticos
(codificados nunha espontánea retórica da desesperación) non valen
cos asasinos baasistas ou xihadistas, aos que neno máis, neno menos,
importa moi pouco, pero aos europeos espértalles sentimentos de
culpa que deben eliminar canto antes porque están convencidos de que
a culpa é tóxica e produce cancro”; cousas como estas pódense
ler
en ABC
asinadas por un tal Jon Juaristi, ao mesmo tempo que temos que
escoitar a unha
deputada do
PP que: “Lamento que morran no mar pero no meu país non os quero
ver”; ou ollar, anoxados, a escena
duns afeccionados do PSV na madrileña Praza Maior. Ou
temos que ver, en Grecia, un partido abertamente nazi como terceira
forza política; ou o Front National francés acadar o 27,1 dos
votos nas rexionais de 2015 e o 24,8 nas europeas de 2014; ou que en
Polonia os ultras de Kaczyński, do PiS, detentan a presidencia
(Duda) e a xefatura do goberno (Beata Szydlo) e a oposición é
exercida por un roqueiro de estrañas mesturas xa que a esquerda
quedou fóra do parlamento; ou ver unha Hungría dirixida por un
ultra relixioso e racista como Orban; ou a forte presenza de partidos
que definiriamos abertamente como fascistas en Rusia, Holanda,
Austria, Suecia, Dinamarca, Bulgaria, ou Eslovaquia..
Mais,
en fin, ao Cándido
volteriano,
o seu profesor Pangloss: “ensinava metafísico – teólogo –
cosmolonigologia. Provava admiravelmente que não há efeito sem
causa e que, neste que é o melhor possível dos mundos, o castelo do
senhor barão era o mais belo possível dos
castelos
e a senhora a melhor das baronesas possíveis.” O final de tanta
cándida aventura por todos os mellores mundos posíbeis: “Tudo
isso está muito ben dito -respondeu Candido- mais devemos cultivar
nosso jardim”.
Algúns
seguen a Pangloos pero non son cándidos inocentes. “Hoxe o mundo
está mellor”, seica afirmou
o
crioulo, branquiño, educado e culto Vargas Llosa nunha conferencia
pronunciada por mor do seu 80 aniversario.
Ningún comentario:
Publicar un comentario