martes, xuño 28, 2016

Pesadelo Eichmann


     Na “foto finish” Alexander Van der Bellen superou, por algo mais de trinta milleiros de votos, a Norbert Hofer. O novo presidente, postulado como independente aínda que fora o anterior portavoz dos Verdes, superou o candidato do FPÖ, o Partido da Liberdade de Austria.

 
Victor Braumer (1934).  Óleo sobre cartón 22 x 16 cms.
      A presidencia austríaca é un cargo representativo. O que é de relevo é o escenario político esbozado: non só non gañase ningún dos dous grandes partidos (SPÖ, socialdemócrata, ÖVP, democratacristián) senón que ningún deles foi quen de chegar á segunda volta. Os dous repartíranse o goberno austríaco dende o remate da segunda guerra mundial en ocasións ao estilo Große Koalition; agora son actores secundarios.

      Non é novidade o apoio electoral do FPÖ. Xa dende cando o lideraba o finado presidente de Carintia, Jörg Haider, tanto socialdemócratas como cristiandemocrátas coquetearan con el. Naquela altura chegou a ser segunda forza (1999) e a exercer a vicepresidencia do goberno federal o que provocara sancións por parte da UE.

      O vello FPÖ fundouno en 1956 un afiliado ao partido nazi antes da Anschluss, deputado no Reichtag, ministro, membro das SS e defensor da Großdeutsche “Gran Alemaña”. Na actualidade, diríxeo Strache que, dende 2008, concita un amplo apoio electoral baixo o lema Wien darf nicht Istanbul werden (Viena non debe converterse en Istambul).

      Semella que na Europa do sur reclámaselle á esquerda a solución da crise de sistema (Grecia, Portugal, España), mentres que na Europa central estánselle a dar perigosas oportunidades ao antihumanismo (Francia (FN), Austria (FPÖ), Reino Unido (UKIP, que usurpou o Brexit), Suecia (SD), Hungría (Fidesz), Finlandia (Perussuomalaiset), Dinamarca (DF), Suíza (SVP), Países Baixos (Vlaams Belang), Serbia (SRS)...), adubadas co prebe Donald Trump mentres os da Alba Dourada agardan o fracaso de Syriza de Tsipras.

      Ao tempo, en Idomeni humíllase a humanidade; o Mediterráneo inza de caiucos múltiples que arroxan corpos sen vida de calquera dos “combates”; as Sturmabteilung diversas e Squadristi variados arrasan os centros urbanos da Francia futboleira e ocupan as gradas dos estadios; mentres alguén asasina unha deputada ao berro de Britain First!...

      Temos unha amarga sensación.


      Entendo que semellantes, e, cando menos, tan acedas intuicións sobre a escura paisaxe dos derradeiros anos empurran as reflexións de Margarethe von Trotta e Lars Kraume, en dous filmes que teñen de vencello a referencia indirecta á personalización da “banalidade do mal”, isto é, a Adolf Eichmann. A expresión acuñáraa Hannah Arendt, autora na que se centra o filme (2012) de Von Trotta. O de Kraume, O caso de Fritz Bauer (2015), xira outra vez sobre este pesadelo moral e histórico. Von Trotta (1942) é unha experimentada directora e guionista, integrante do denominado, nos anos setenta, Novo Cinema Alemán xunto a Fassbinder, Schlödorff, Werner Herzog, Wim Wenders. Pola contra Kraume (1973) é un director novo. O filme da primeira céntrase nos escasos meses nos que a filósofa, alemá de orixe, xudía e residente nos Estados Unidos, cubriu para The New Yorker o xuízo de Eichmann, artigos que logo serían recollidos en forma de libro1. O de Kraume, no escaso tempo no que o fiscal Bauer acada, e confirma, a información suficiente que permitirá identificar a Eichmann en Buenos Aires.

      Por certo, Eichmann, aínda que naceu en Alemaña, trasladouse ben novo á cidade de Linz que, naquela altura, formaba parte do Imperio Austrohúngaro (a medio cento de quilómetros dela naceu Hitler e alí estudou secundaria). A diferenza dos seus irmáns, que naceron na cidade austríaca, Adolf era considerado un estranxeiro e tiña moitas dificultades para integrarse e atopar traballo. Como o fundador do FPÖ, afiliouse ao NSDP nazi e ás SS en 1932; un ano despois Hitler chega ao poder e ao pouco Eichmann trasládase a Berlín. Medio lustro máis tarde Austria convértese na Ostmark, Marca do Leste do III Reich. Coa “Anschluss” de Austria comezaba a “Lebensraum”, a procura do “espazo vital” camiño do leste.

      Bauer e Arendt, ambos xudeus, teñen visións contrapostas. Para o primeiro, deter, procesar e condenar a Eichmann significaba reforzar o estado democrático na Alemaña de Adenauer consciente como era de que nel o anticomunismo estaba por riba de calquera indicio de formalidade democrática. O fiscal era sabedor de que os xenocidas nazis, os criminais de guerra, os asasinos, seguían a vivir naquela parte de Alemaña non só coa complicidade dos propietarios e directivos dos grandes complexos industriais, neste caso de Mercedes-Benz, senón tamén coa comprensión dos dirixentes políticos e a permisividade de moitos conciudadáns que non gustaban de escoitar aquelas cousas feas, que desexaban esquecer, que os xustificaban porque só obedeceran ordes ditadas por un ser perverso e maligno.

      Para estas cousas a dereita extrema sempre é comprensiva: o asasino da deputada Cox é un tolo-solitario, mesmo medio parvioco, en fin un caso estraño; cando a animalada é dos “outros”, lembremos Orlando, inmediatamente son alcumados de “fanáticos”, dunha ideoloxía ou dunha relixión.
 
     No seu labor á fronte da fiscalía de Hesse, Baueaprendera a desconfiar da policía, dos xuíces e mesmo dos dirixentes do seu propio partido, o SPD, aos que será quen de dominar nalgunhas ocasións. En 1952 logrou que os organizadores do atentado do 20 de xullo de 1944 contra Hitler (Operación Valquiria) fosen rehabilitados e o seu intento de asasinato considerado “lexítimo” porque, segundo afirmou Bauer: “un estado inxusto, que comete a diario decenas de miles de asasinatos, dá dereito a calquera á defensa propia” e xa que o réxime nazi non era “un estado de dereito senón un estado inxusto (Unrechtsstaat)”, en consecuencia non se podía “traizoar”. En 1959 conseguiu que a Corte Federal trasladase a causa penal relacionada con Auschwitz ao tribunal de Frankfurt e iniciar a investigación contra os membros das SS deste campo de exterminio. As causas comezaron en 1963, e son coñecidas como os “procesos de Auschwitz” que puxeron fin a máis de 20 anos de “deixar descansar o pasado”, como se dicía nos tribunais de xustiza de Adenauer, e conseguiron abanear a conciencia pública alemá que segue, en parte, en permanente alerta contra a amnesia. Chegue con lembrar que hai uns poucos días viuse a causa contra o exgarda das SS Reinhold Hanning de 94 anos de idade. A idade non exime do crime.

      Bauer -magnífica a interpretación de Burghart Klaußner non só pola “credibilidade” física senón pola creación do personaxe, o humor de vitríolo e a rabia interior que transmite co xaruto na man- afirmaba que fóra do seu despacho atopábase en territorio inimigo. Referíase tanto ao boicot que fiscais, xuíces, policías e políticos facían das súas ordes como á persecución á que se viu sometido pola súa “hipotética” homosexualidade en función dun artigo do Código Civil - redactado polos nazis e vixente ata 1994- segundo o cal as “condutas lascivas entre varóns” estaban penadas pola lei. No filme incorpórase un detalle a respecto dun retrato de Rosa Luxemburg colgado na parede do vestíbulo do despacho do seu amigo, compañeiro de partido e presidente do estado de Hesse; nunha segunda visita a esta oficina, o seu lugar estaba xa ocupado por unha paisaxe ao óleo. Ante a desaparición da foto de Luxemburg, Bauer emite unha ironía retranqueira inzada de carraxe.

      Dous apuntes marxinais. Margarethe von Trotta dirixiu en 1986 un filme sobre Rosa Luxemburg á que lle dá vida unha nova Bárbara Sukowa que case trinta anos despois interpretará a Arendt. Esta escribiu unha biografía sobre Luxemburg na que realiza unha comparación entre a República de Weimar e a Alemaña de Adenauer a respecto do tratamento das figuras de Karl Liebknecht e Rosa Luxemburg: cando os asasinaron a república estaba, na práctica, nas mans dos Freikorps, non obstante, tanto o asasino como o seu secuaz foron condenados a una pena, aínda que cativa, de cárcere; mais o goberno “democrático” da RFA pasou a considerar o duplo asasinato como unha execución segundo o dereito de guerra e, xa que logo, legal. Así desaparece o retrato da antesala do presidente de Hesse.

      Neste ambiente de brutais receos Bauer sospeitaba, temía, que dende as institucións alemás se alertase ao nazi. A desconfianza empurrouno a, unha vez confirmada a identificación de Eichmann, informar ao Mossad do seu paradoiro. Despois veu todo o coñecido, o secuestro e xuízo en Xerusalén que Arendt narrou e no que nos lembra que en ningún momento as autoridades alemás, nin sequera un sector importante da opinión pública, solicitou a extradición de Eichmann. Preferían “deixar descansar o pasado”.

      Bauer non se comportou como o fixeron a maioría das vítimas xudías que desexaban “esquecer” o Holocausto; pola contra perseverou, enfrontándose a fortes resistencias, no seu empeño de acusar os antigos nazis, non por vinganza, senón polo desexo humanista de evitar que algo semellante volvese ocorrer, para que a democracia ficase vacinada contra a súa propia perversión e advertida do permanente interese solidario das “elites” en reproducirse. Bauer regresa do exilio convertido nun pesimista pero atopará forza nesta loita contra a tentación do “esquecemento colectivo”, a prol do exercicio da “memoria histórica”, de lembrarlle á xente aquelas cousas que non queren ouvir e desmentir a falsa idea de que o remate da guerra xa supuxera o desmantelamento do NSPD. De xeito semellante somos dos que coidamos que, catro décadas despois, a denominada “transición española” non supuxo o desmantelamento do franquismo senón a adaptación solidaria das súas elites que pretenden outra volta sobrevivir na crise actual que nos retrotrae, en impertinente e amarga sensación, ao período de entreguerras do pasado século.

      Arendt quere amosarnos a debilidade dun individuo gregario, non a un “inexistente” supervilán horrible; retrátanos un simple burócrata obediente, eficaz no cumprimento das ordes do mando, preocupado por realizar o seu traballo á perfección, obsesionado por ser unha peza engraxada na eficaz cadea de montaxe; descríbenos un ser humano superfluo, tan normal que aterrecía e que non tiña nada de imbécil, simplemente era incapaz de pensar. Arendt intenta comprender a un individuo mediocre, Eichmann, como intenta comprender a un gran individuo, o seu mestre e amante Heidegger, e pretende comprenderse a si mesma para entender como foi quen de namorarse dun afiliado ao partido nazi sendo xudía, ou mellor dito sendo unha muller común. Para Arendt, Eichmann non era un tolo, esa visión interesada da dereita extrema que comentamos ao falar do asasino da deputada laborista británica, senón un ser racional que, como el mesmo afirmaba, non tiña dereito a rebelarse xa que o deber de obedecer é absoluto; aínda que o mesmo Eichmann non fose coherente co principio da obediencia cega e, como Arendt demostra, continuou coas deportacións mesmo cando Himmler tomara decisións para detelas.

      Escribiu Günter Grass en referencia a Eichmann: “Pero eu, sentado entre xentes normais, puiden entender moi ben que o fixeran todo só cumprindo ordes. E que había moitos tamén que o fixeran todo cumprindo ordes, pero cun pouco de chorra seguían libres por aí. Ata estaban moi ben pagados, un deles incluso como secretario de Estado de Adenauer2 (...) Escribiuse moito sobre iso, non, sobre o Mal, e resulta un chisco trivial...”3. O mesmo premio Nobel andaría no medio do debate cando en 2007 confirmou non a súa militarización senón a súa imberbe pertenza as Waffen-SS.

      Tanto Arendt como Bauer non participaron nin da procura do esquecemento nin da vinganza, pero actuaron de forma ben diferente. El, na loita contra a suspensión da conciencia colectiva e por unha organización social máis xusta apelando, en especial, á mocidade, sobre a que Bauer exerceu importante influencia, que en 1968 viraría polo forro as vellas trécolas da posguerra. Ela, no esforzo reflexivo sobre o totalitarismo e a condición humana. El entregando a Eichmann ao Mossad de Ben Gurión. Ela denunciando que: “As irregularidades e anomalías do proceso de Xerusalén foron tantas, tan diversas e de tal complexidade xurídica, que escureceron todo o procedemento (...) O propio Estado de Israel, a través das declaracións formuladas antes do xuízo polo primeiro ministro Ben Gurión, e tamén mediante o xeito como o fiscal formulou a acusación, creou unha maior confusión ao formar unha longa lista das finalidades que o proceso debía alcanzar, todas elas ían máis aló das finalidades propias da aplicación da lei mediante o procedemento legal”4

      Ora ben, dende círculos sionistas téñense deitado sospeitas, en ocasións perversas, sobre o libro
de Arendt por mor das súas críticas á actuación (secuestro, traslado, xuízo, tratamento mediático, aforcamento e dispersión dos restos da incineración de Eichmann) do estado de Israel na súa obsesión por demostrarlle ao mundo, e en especial aos árabes, que era quen de castigar os seus inimigos alí onde estivesen. Pero sobre todo pola análise crítica da actuación dos Judenräte, consellos de notables xudeus, que, en parte, dirixían os campos de exterminio e que Eichmann puxera en marcha. Os ataques e descualificacións contra Arendt foron enormes no momento da publicación do libre e mesmo se volveron producir, aínda que con moita menor intensidade, coa estrea da película de Von Trotta. Arendt foi vítima do xogo perverso do enfrontamento entre absolutos, entre o ben e o mal, entre que calquera intento de explicar a conduta dun nazi se transforma automaticamente nunha xustificación do mesmo; non hai nada que aclarar, que investigar sobre as condicións nas que xorde o mal, a violencia, o crime; o que cómpre facer fronte ao mal non é comprendelo senón combatelo; o mal non desaparece, é necesario para que os bos o combatan. Esta perversión interesada, elevada aos altares da globalización por Bush despois do 11-S coas súas guerras contra o imperio do mal, converteuse na explicación de toda caste de terrorismo, baixo a simplificación de que todos son iguais. Un reducionismo que permite esquecer o terrorismo da Hagana pero non o dos nenos que tiran croios, confundir a violencia da resistencia antifascista coa dos SA e dos falanxistas ou igualar a violencia de católicos e protestantes no Norte de Irlanda. Esta moralización, esta “claridade moral”, xustifica todas as accións para combater o mal alí onde se atope. Por iso molestou Arendt, por cuestionar o proceso no que o estado de Israel xulgaba o nazismo e non a Eichmann, ao que consideraba que había que condenar, incluso á morte, non por ter organizados maléficos plans de exterminio senón por non opoñerse aos mesmos.

      Dous filmes que nos retrotraen ao pesadelo do mutante fascismo que sobrevoa de novo sobre nós, transformado, metamorfoseado, mais con evidentes analoxías co período da Gran Depresión e as súas consecuencias de racismo e xenofobia. Dúas películas que nos achegan a períodos concretos, moi delimitados, da vida dos seus respectivos protagonistas, ambos alemáns, de orixe xudía, vítimas da persecución nazi, especialistas en dereito e de xeito impensado unidos pola “personalización da maldade”. Dúas cintas moi diferentes tanto no seu proxecto como na súa realización. O de Von Trotta é un filme de ideas, de pensamento, complexo, reflexivo, elaborado... que non obstante é quen de transmitir, emocionar e facer comprensibles algúns dos dilemas morais que caracterizan a obra da pensadora alemá, aínda para aquela persoa que non lese o libro ou mesmo non coñeza a unha Arendt, magnificamente interpretada por Bárbara Sukowa; sobre ela, os cigarros e as imaxes do xuízo, descansa a película.

      Pola contra a cinta de Kraume está pensada como un filme de xénero, de acción, de cine negro. Tópico no aspecto formal (fotografía escura, banda sonora a base de percusión e trompeta, coidada ambientación de época) pero capaz de elaborar e facer comprensible un retrato crítico da Alemaña de Adenauer. A pesar dunha subtrama pouco convincente sobre a “incerta” homosexualidade do fiscal que mesmo, en momentos, chega a desequilibrar a narración e dun procurado ritmo lento, non das afastado os ollos da pantalla enganchado pola gran interpretación de Burghart Klaußner.

1 Arendt, H.: Eichmann en Jerusalén. Tradución de Carlos Ribalta. Debolsillo, Barcelona 2013
2 Refírese a Hans Globke (1898-1973), home de confianza de Adenauer ata 1963. Xurista nazi, foi un dos autores das leis racistas de Nuremberg de 1935.
3 Grass, G.: Mi siglo. Tradución de Miguel Sáenz. Alfagura, Madrid, 1999, p. 254-255
4 Arendt, H: op. cit., p. 369

Ningún comentario:

Publicar un comentario