Na
“foto finish” Alexander Van der Bellen superou, por algo mais de
trinta milleiros de votos, a Norbert Hofer. O novo presidente,
postulado como independente aínda que fora o anterior portavoz dos
Verdes,
superou o candidato do FPÖ,
o Partido da Liberdade de Austria.
 |
|
Victor
Braumer (1934). Óleo sobre cartón 22 x
16 cms.
|
A
presidencia austríaca é un cargo representativo. O que é de relevo
é o escenario político esbozado: non só non gañase ningún dos
dous grandes partidos (SPÖ,
socialdemócrata, ÖVP,
democratacristián) senón que ningún deles foi quen de chegar á
segunda volta. Os dous repartíranse o goberno austríaco dende o
remate da segunda guerra mundial en ocasións ao estilo Große
Koalition; agora son actores secundarios.
Non
é novidade o apoio electoral do FPÖ. Xa dende cando o lideraba o
finado presidente de Carintia, Jörg Haider, tanto socialdemócratas
como cristiandemocrátas coquetearan con el. Naquela altura chegou a
ser segunda forza (1999) e a exercer a vicepresidencia do goberno
federal o que provocara sancións por parte da UE.
O
vello FPÖ fundouno en 1956 un afiliado ao partido nazi antes da
Anschluss, deputado no Reichtag, ministro, membro das SS e defensor
da Großdeutsche “Gran Alemaña”. Na actualidade, diríxeo
Strache que, dende 2008, concita un amplo apoio electoral baixo o
lema Wien darf nicht Istanbul werden (Viena non debe
converterse en Istambul).
Semella
que na Europa do sur reclámaselle á esquerda a solución da crise
de sistema (Grecia, Portugal, España), mentres que na Europa central
estánselle a dar perigosas oportunidades ao antihumanismo (Francia
(FN), Austria (FPÖ), Reino Unido (UKIP, que usurpou o Brexit),
Suecia (SD), Hungría (Fidesz), Finlandia (Perussuomalaiset),
Dinamarca (DF), Suíza (SVP), Países Baixos (Vlaams Belang),
Serbia (SRS)...), adubadas co prebe Donald Trump mentres os da Alba
Dourada agardan o fracaso de Syriza de Tsipras.
Ao
tempo, en Idomeni humíllase a humanidade; o Mediterráneo inza de
caiucos múltiples que arroxan corpos sen vida de calquera dos
“combates”; as Sturmabteilung diversas e Squadristi variados
arrasan os centros urbanos da Francia futboleira e ocupan as gradas
dos estadios; mentres alguén asasina unha deputada ao berro de
Britain First!...
Temos
unha amarga sensación.
Entendo
que semellantes, e, cando menos, tan acedas intuicións sobre a
escura paisaxe dos derradeiros anos empurran as reflexións de
Margarethe von Trotta e Lars Kraume, en dous filmes que teñen de
vencello a referencia indirecta á personalización da “banalidade
do mal”, isto é, a Adolf Eichmann. A expresión acuñáraa Hannah
Arendt, autora na que se centra o filme
(2012) de Von Trotta. O de Kraume, O
caso de Fritz Bauer
(2015), xira outra vez sobre este pesadelo moral e histórico. Von
Trotta (1942) é unha experimentada directora e guionista, integrante
do denominado, nos anos setenta, Novo Cinema Alemán xunto a
Fassbinder, Schlödorff, Werner Herzog, Wim Wenders. Pola contra
Kraume (1973) é un director novo. O filme da primeira céntrase nos
escasos meses nos que a filósofa, alemá de orixe, xudía e
residente nos Estados Unidos, cubriu para The
New Yorker
o xuízo de Eichmann, artigos que logo serían recollidos en forma de
libro1.
O de Kraume, no escaso tempo no que o fiscal Bauer acada, e confirma,
a información suficiente que permitirá identificar a Eichmann en
Buenos Aires.
Por
certo, Eichmann, aínda que naceu en Alemaña, trasladouse ben novo á
cidade de Linz que, naquela altura, formaba parte do Imperio
Austrohúngaro (a medio cento de quilómetros dela naceu Hitler e
alí estudou secundaria). A diferenza dos seus irmáns, que naceron
na cidade austríaca, Adolf era considerado un estranxeiro e tiña
moitas dificultades para integrarse e atopar traballo. Como o
fundador do FPÖ, afiliouse ao NSDP nazi e ás SS en 1932; un ano
despois Hitler chega ao poder e ao pouco Eichmann trasládase a
Berlín. Medio lustro máis tarde Austria convértese na Ostmark,
Marca do Leste do III Reich. Coa “Anschluss” de Austria comezaba
a “Lebensraum”, a procura do “espazo vital” camiño do leste.
Bauer
e Arendt, ambos xudeus, teñen visións contrapostas. Para o
primeiro, deter, procesar e condenar a Eichmann significaba reforzar
o estado democrático na Alemaña de Adenauer consciente como era de
que nel o anticomunismo estaba por riba de calquera indicio de
formalidade democrática. O fiscal era sabedor de que os xenocidas
nazis, os criminais de guerra, os asasinos, seguían a vivir naquela
parte de Alemaña non só coa complicidade dos propietarios e
directivos dos grandes complexos industriais, neste caso de
Mercedes-Benz, senón tamén coa comprensión dos dirixentes
políticos e a permisividade de moitos conciudadáns que non gustaban
de escoitar aquelas cousas feas, que desexaban esquecer, que os
xustificaban porque só obedeceran ordes ditadas por un ser perverso
e maligno.
Para
estas cousas a dereita extrema sempre é comprensiva: o asasino da
deputada Cox é un tolo-solitario, mesmo medio parvioco, en fin un
caso estraño; cando a animalada é dos “outros”, lembremos
Orlando, inmediatamente son alcumados de “fanáticos”, dunha
ideoloxía ou dunha relixión.
Bauer
-magnífica a interpretación de Burghart Klaußner
non só pola “credibilidade” física senón pola creación do
personaxe, o humor de vitríolo e a rabia interior que transmite co
xaruto na man- afirmaba que fóra do seu despacho atopábase en
territorio inimigo. Referíase tanto ao boicot que fiscais, xuíces,
policías e políticos facían das súas ordes como á persecución á
que se viu sometido pola súa “hipotética” homosexualidade en
función dun artigo do Código Civil - redactado polos nazis e
vixente ata 1994- segundo o cal as “condutas lascivas entre varóns”
estaban penadas pola lei. No filme incorpórase un detalle a respecto
dun retrato de Rosa Luxemburg colgado na parede do vestíbulo do
despacho do seu amigo, compañeiro de partido e presidente do estado
de Hesse; nunha segunda visita a esta oficina, o seu lugar estaba xa
ocupado por unha paisaxe ao óleo. Ante a desaparición da foto de
Luxemburg, Bauer emite unha ironía retranqueira inzada de carraxe.
Dous
apuntes marxinais. Margarethe von Trotta dirixiu en 1986 un filme
sobre Rosa Luxemburg á que lle dá vida unha nova Bárbara Sukowa
que case trinta anos despois interpretará a Arendt. Esta
escribiu unha biografía sobre Luxemburg na que realiza unha
comparación entre a República de Weimar e a Alemaña de Adenauer a
respecto do tratamento das figuras de Karl Liebknecht e Rosa
Luxemburg: cando os asasinaron a república estaba, na práctica,
nas mans dos Freikorps, non obstante, tanto o asasino como o seu
secuaz foron condenados a una pena, aínda que cativa, de cárcere;
mais o goberno “democrático” da RFA pasou a considerar o duplo
asasinato como unha execución segundo o dereito de guerra e, xa que
logo, legal. Así desaparece o retrato da antesala do presidente de
Hesse.
Neste
ambiente de brutais receos Bauer sospeitaba, temía, que dende as
institucións alemás se alertase ao nazi. A desconfianza empurrouno
a, unha vez confirmada a identificación de Eichmann, informar ao
Mossad do seu paradoiro. Despois veu todo o coñecido, o secuestro e
xuízo en Xerusalén que Arendt narrou e no que nos lembra que en
ningún momento as autoridades alemás, nin sequera un sector
importante da opinión pública, solicitou a extradición de
Eichmann. Preferían “deixar descansar o pasado”.
Bauer
non se comportou como o fixeron a maioría das vítimas xudías que
desexaban “esquecer” o Holocausto; pola contra perseverou,
enfrontándose a fortes resistencias, no seu empeño de acusar os
antigos nazis, non por vinganza, senón polo desexo humanista de
evitar que algo semellante volvese ocorrer, para que a democracia
ficase vacinada contra a súa propia perversión e advertida do
permanente interese solidario das “elites” en reproducirse. Bauer
regresa do exilio convertido nun pesimista pero atopará forza nesta
loita contra a tentación do “esquecemento colectivo”, a prol do
exercicio da “memoria histórica”, de lembrarlle á xente aquelas
cousas que non queren ouvir e desmentir a falsa idea de que o remate
da guerra xa supuxera o desmantelamento do NSPD. De xeito semellante
somos dos que coidamos que, catro décadas despois, a denominada
“transición española” non supuxo o desmantelamento do
franquismo senón a adaptación solidaria das súas elites que
pretenden outra volta sobrevivir na crise actual que nos retrotrae,
en impertinente e amarga sensación, ao período de entreguerras do
pasado século.
Arendt
quere amosarnos a debilidade dun individuo gregario, non a un
“inexistente” supervilán horrible; retrátanos un simple
burócrata obediente, eficaz no cumprimento das ordes do mando,
preocupado por realizar o seu traballo á perfección, obsesionado
por ser unha peza engraxada na eficaz cadea de montaxe; descríbenos
un ser humano superfluo, tan normal que aterrecía e que non tiña
nada de imbécil, simplemente era incapaz de pensar. Arendt intenta
comprender a un individuo mediocre, Eichmann, como intenta comprender
a un gran individuo, o seu mestre e amante Heidegger, e pretende
comprenderse a si mesma para entender como foi quen de namorarse dun
afiliado ao partido nazi sendo xudía, ou mellor dito sendo unha
muller común. Para Arendt, Eichmann non era un tolo, esa visión
interesada da dereita extrema que comentamos ao falar do asasino da
deputada laborista británica, senón un ser racional que, como el
mesmo afirmaba, non tiña dereito a rebelarse xa que o deber de
obedecer é absoluto; aínda que o mesmo Eichmann non fose coherente
co principio da obediencia cega e, como Arendt demostra, continuou
coas deportacións mesmo cando Himmler tomara decisións para
detelas.
Escribiu
Günter Grass en referencia a Eichmann: “Pero eu, sentado entre
xentes normais, puiden entender moi ben que o fixeran todo só
cumprindo ordes. E que había moitos tamén que o fixeran todo
cumprindo ordes, pero cun pouco de chorra seguían libres por aí.
Ata estaban moi ben pagados, un deles incluso como secretario de
Estado de Adenauer2
(...) Escribiuse moito sobre iso, non, sobre o Mal, e resulta un
chisco trivial...”3.
O mesmo premio Nobel andaría no medio do debate cando en 2007
confirmou non a súa militarización senón a súa imberbe pertenza
as Waffen-SS.
Tanto
Arendt como Bauer non participaron nin da procura do esquecemento nin
da vinganza, pero actuaron de forma ben diferente. El, na loita
contra a suspensión da conciencia colectiva e por unha organización
social máis xusta apelando, en especial, á mocidade, sobre a que
Bauer exerceu importante influencia, que en 1968 viraría polo forro
as vellas trécolas da posguerra. Ela, no esforzo reflexivo sobre o
totalitarismo e a condición humana. El entregando a Eichmann ao
Mossad de Ben Gurión. Ela denunciando que: “As irregularidades e
anomalías do proceso de Xerusalén foron tantas, tan diversas e de
tal complexidade xurídica, que escureceron todo o procedemento (...)
O propio Estado de Israel, a través das declaracións formuladas
antes do xuízo polo primeiro ministro Ben Gurión, e tamén mediante
o xeito como o fiscal formulou a acusación, creou unha maior
confusión ao formar unha longa lista das finalidades que o proceso
debía alcanzar, todas elas ían máis aló das finalidades propias
da aplicación da lei mediante o procedemento legal”4
Ora
ben, dende círculos sionistas téñense deitado sospeitas, en
ocasións perversas, sobre o libro
de
Arendt por mor das súas críticas á actuación (secuestro,
traslado, xuízo, tratamento mediático, aforcamento e dispersión
dos restos da incineración de Eichmann) do estado de Israel na súa
obsesión por demostrarlle ao mundo, e en especial aos árabes, que
era quen de castigar os seus inimigos alí onde estivesen. Pero sobre
todo pola análise crítica da actuación dos Judenräte, consellos
de notables xudeus, que, en parte, dirixían os campos de exterminio
e que Eichmann puxera en marcha. Os ataques e descualificacións
contra Arendt foron enormes no momento da publicación do libre e
mesmo se volveron producir, aínda que con moita menor intensidade,
coa estrea da película de Von Trotta. Arendt foi vítima do xogo
perverso do enfrontamento entre absolutos, entre o ben e o mal, entre
que calquera intento de explicar a conduta dun nazi se transforma
automaticamente nunha xustificación do mesmo; non hai nada que
aclarar, que investigar sobre as condicións nas que xorde o mal, a
violencia, o crime; o que cómpre facer fronte ao mal non é
comprendelo senón combatelo; o mal non desaparece, é necesario para
que os bos o combatan. Esta perversión interesada, elevada aos
altares da globalización por Bush despois do 11-S coas súas guerras
contra o imperio do mal, converteuse na explicación de toda caste de
terrorismo, baixo a simplificación de que todos son iguais. Un
reducionismo que permite esquecer o terrorismo da Hagana
pero non o dos nenos que tiran croios, confundir a violencia da
resistencia antifascista coa dos SA e dos falanxistas ou igualar a
violencia de católicos e protestantes no Norte de Irlanda. Esta
moralización, esta “claridade moral”, xustifica todas as accións
para combater o mal alí onde se atope. Por iso molestou Arendt, por
cuestionar o proceso no que o estado de Israel xulgaba o nazismo e
non a Eichmann, ao que consideraba que había que condenar, incluso á
morte, non por ter organizados maléficos plans de exterminio senón
por non opoñerse aos mesmos.
Dous
filmes que nos retrotraen ao pesadelo do mutante fascismo que
sobrevoa de novo sobre nós, transformado, metamorfoseado, mais con
evidentes analoxías co período da Gran Depresión e as súas
consecuencias de racismo e xenofobia. Dúas películas que nos
achegan a períodos concretos, moi delimitados, da vida dos seus
respectivos protagonistas, ambos alemáns, de orixe xudía, vítimas
da persecución nazi, especialistas en dereito e de xeito impensado
unidos pola “personalización da maldade”. Dúas cintas moi
diferentes tanto no seu proxecto como na súa realización. O de Von
Trotta é un filme de ideas, de pensamento, complexo, reflexivo,
elaborado... que non obstante é quen de transmitir, emocionar e
facer comprensibles algúns dos dilemas morais que caracterizan a
obra da pensadora alemá, aínda para aquela persoa que non lese o
libro ou mesmo non coñeza a unha Arendt, magnificamente interpretada
por Bárbara Sukowa; sobre ela, os cigarros e as imaxes do xuízo,
descansa a película.
Pola
contra a cinta de Kraume está pensada como un filme de xénero, de
acción, de cine negro. Tópico no aspecto formal (fotografía
escura, banda sonora a base de percusión e trompeta, coidada
ambientación de época) pero capaz de elaborar e facer comprensible
un retrato crítico da Alemaña de Adenauer. A pesar dunha subtrama
pouco convincente sobre a “incerta” homosexualidade do fiscal que
mesmo, en momentos, chega a desequilibrar a narración e dun
procurado ritmo lento, non das afastado os ollos da pantalla
enganchado pola gran interpretación de Burghart Klaußner.
2
Refírese a Hans
Globke (1898-1973), home de confianza de Adenauer ata 1963. Xurista
nazi, foi un dos autores das leis racistas de Nuremberg de 1935.
Ningún comentario:
Publicar un comentario