martes, novembro 08, 2016

O cubano

Ata que punto a decisión, indecisión, acción ou  omisión dunha persoa pode condicionar as actitudes dunha colectividade máis ou menos complexa ou determinar a súa realidade inmediata? Cal sería o futuro da República se 
José Calvo Sotelo
César non pasase o Rubicón ou non acudise ao Senado aquel quince de marzo? Que pasaría se o chofer do Arquiduque Fernando non manobrase para volver á ruta indicada e o motor do vehículo non se detivese? Ou, xa para esaxerar un chisco, que acontecería se Príamo non acollese dentro das murallas o basto cabalo de madeira? Que pasaría se o dirixente máximo de Podemos non  emitise unha orde-chío un cuarto de hora antes do remate do prazo legal para presentar candidaturas nas eleccións galegas?


Probablemente nada. O lume aqueo arrasaría Troia, os campos de Europa anegaríanse de sangue, o Imperio prolongaría durante décadas o poder de Roma e as eleccións galegas non variarían moito a respecto do que realmente importa: quen goberna e quen está na oposición. Nunca o saberemos con exactitude; a historia contrafactual non é máis que un atractivo divertimento, ás veces brillante, pola capacidade de imaxinar pasados que non foron.

Vén isto a conto porque hai un tempo que rematei  a lectura, con evidente retraso, o libro é de 1982, de La noche que mataron a Calvo Sotelo de Ian Gibson[1]. Por certo sempre me preguntei por que os hispanistas británicos, aínda que Gibson sexa irlandés, son quen de publicar libros de Historia que a xente le con entusiasmo e converten en éxitos editoriais. Hai uns cantos exemplos:   Gerald BrenanJohn H. ElliottRaymond CarrHenry Kamen, Hugh ThomasPaul Preston,.. a lista alóngase aínda que a limitemos só aos historiadores contemporáneos máis coñecidos.  Poderiamos argüír varias explicacións. A primeira, evidente, que escriben ben. A segunda, que coñecen os temas que tratan. Coido que hai unha retrolaimentación entre ambos argumentos, e a liberdade coa que redactan  é o resultado de non ter que demostrar o moito que saben e os moitos datos que manexan. O rigor ninguén llo discute. En definitiva escriben pensando no público lector e non nos circuítos académico-universitarios.

Pola contra na historiografía española, este último aspecto cómpre demostralo, reiteralo, afirmalo...  cunha interminable restra de referencias, citas e datos... a fin de desmarcarse da invasión de zombis putrefactos que, apoiados en determinados medios de comunicación, infectaron o ensaio histórico, nomeadamente nas cuestións referidas á II República, a guerra, o franquismo e o destino imperial e universal da unidade española.

Quen empurrou o meu maxín por estes vieiros foi o personaxe do “Cubano”, Luís Cuenca, a quen se considera autor material dos disparos que remataron coa vida de Calvo, o líder monárquico-fascista de Renovación Española e do Bloque Nacional. Seica lle puxeron o tal alcuño  ao estenderse o rumor de que na illa grande do Caribe fora gardacostas do presidente/ditador Machado, durante os anos de lume e ferro  do segundo mandato deste, ao que describiu Alejo Carpentier nun artigo publicado en 1933 na Revista Octubre dirixida por Rafael Alberti.

Proclamada a República, Cuenca  regresa a Madrid. Afiliado ás Xuventudes Socialistas entra en relación coa rama prietista do PSOE e forma parte da milicia “La Motorizada” que interviña como servizo de orde nos actos de don Indalecio. Mesmo, segundo se desprende dun paragrafo das memorias do líder socialista, parece que foi este o mozo de 26 anos quen o protexeu nun severo altercado producido ao remate dun mitin en 1936.

Luís Cuenca era un dos catro paisanos que, acompañados de 10 ou 12 gardas de asalto, ao mando do capitán da Garda Civil Fernando Condés, se achegaron ao  nº 89 da rúa Velázquez de Madrid, edificio no que residía Calvo Sotelo. Condés e algúns gardas e paisanos subiron a vivenda deste e comunicáronlle que viñan para levalo á  Dirección Xeral de Seguridade.  A camioneta, a nº17 do cuartel da Garda de Asalto na Praza de Pontejos, era aberta, Calvo sentouse na  bancada do medio. Cuenca na posterior. Ao pouco de poñerse en marcha o automóbil, o mozo ergueuse e pegoulle  dous tiros na caluga ao líder dereitista.

Que tería na cabeza? Que empurraba a frialdade executora daquel mozo? O móbil político-ideolóxico semella explicación insuficiente,  moito menos en quen pasou de pistoleiro de Machado a exercer o oficio no tenso Madrid de 1936. Que poder  coercitivo o obrigou? Non era militar; non tiña obediencia debida;  non sería castigado coa pena de morte; non estaba baixo a presión dun grupo exaltado, excitado de ánimos, polo alcol ou polas drogas...; nin sometido ao  dominio de ningún fervor relixioso, fanático, sectario... Mesmo é dubidoso que actuase por vinganza. Nin está claro que recibise orde algunha, nin sequera unha mínima insinuación por parte dun superior, a fin de contas era un civil. A súa acción só é explicable considerando a explosiva mestura dun tenso contexto político e social, da excitación grupal, da escasa consideración do valor da vida humana, resultado da Gran Guerra, agudizada en tempos que anunciaban a inmensa loucura europea, e os trastornos psicolóxicos do executor.

Era a madrugada do 13 de xullo de 1936, luns. Unhas horas antes asasinaran o tenente de Garda de Asalto José del Castillo. Os seus compañeiros de armas responsabilizaron os falanxistas , mais parece ser que foron os  requetés os autores do crime. O de Calvo, unhas horas despois, interprétase como a resposta vingativa por parte da Unión Militar Republicana Antifascistas (UMRA), á  que pertencería tanto o tenente Castillo como o capitán Condés.

Casares Quiroga
Os sublevados empregaron o asasinato de Calvo Sotelo como un dos grandes argumentos lexitimadores  do golpe de estado tanto pola figura do asasinado, con aureola de grande home de estado, como, e sobre todo, pola falsidade de que o magnicidio se cometera co consentimento  do goberno da República e, en concreto, por orde do presidente do goberno, Casares Quiroga.

Gibson enceta o seu libro reproducindo un discurso de Franco do 19 de abril de 1938:
“Aquel Régimen murió definitivamente aquella madrugada triste en que un sedicente Gobierno, constituyéndose en brazo ejecutor de la Masonería, fraguó y llevó a cabo, por medio de sus agentes, el vil asesinato del Jefe de la oposición parlamentaria y gran patricio: José Calvo Sotelo.”[2]

A ninguén se lle escapa que un golpe de estado non se prepara nos cinco días que van dende o asasinato de Calvo ata o 18 de xullo. O cal non empece que, sen dúbida, este crime actuou como decantador  dalgúns mandos indecisos pero que, é evidente, xa estaban activos nas redes da conspiración militar fascista.

É evidente que as elites tradicionais ou emerxentes, enleadas entre o fanatismo nacional-católico e o pánico á revolución social, dende o primeiro momento nin deron marxe de manobra nin deixaron de conspirar contra a república. Nese proxecto antidemocrático e fascistizante a figura de Calvo Sotelo ocupou un lugar sobranceiro. Un personaxe de exuberante  vocación política que xa en 1919 fora elixido deputado en Cortes polo distrito do Carballiño, bisbarra na que deixou fonda pegada e que sería a súa base electoral  para obter acta de deputado tanto en 1931 como en 1933 e 1936. Quen escribe estas liñas recibiu a ensinanza primaria no Grupo Escolar Calvo Sotelo, aínda así se chama, alí escoitou gabanzas do personaxe, do seu heroísmo, da perversión dos “rojos”, ao mesmo tempo que as fazañas do Alcázar de Toledo, dos últimos de Filipinas e de Guzmán “El Bueno”.

O que fora brillante Ministro de Miguel Primo de Rivera (plans de investimento público, Monopolio de Petróleos, Banco Exterior,...) autoexiliouse o mesmo día da proclamación da República, o que non lle impediu presentarse, e ser elixido, deputado en Cortes, escano que non ocupou ata a amnistía do goberno radical-cedista. O seu proxecto de monarquía autoritaria corporativa foise achegando ao fascismo italiano co que mantiña excelentes relacións. Mesmo, en  marzo de 1934, chegou a asinar un pacto no que o Duce se obrigaba a axudar o movemento que se estaba a preparar. Escribía Calvo en febreiro de 1934:

“Lerroux librará la primera batalla y provisionalmente vencerá. Pero su victoria será casi a lo Pirro. Por lo menos transitoria. Es después cuando ha de decidirse el formidable duelo. Y entonces, o se hunde España para siempre bajo las garras de una caricatura marxista, o España se salva a impulsos del fascio liberador reconstructivo, que todavía es simple germen, pero que no tardará en florecer en los corazones, en la calle, las aldeas, las urbes y los comicios...”[3]

Dende o autoexilio dixo en Radio París:
“Considero evidente que este Parlamento será el último elegido por sufragio universal por muchos años. Estoy persuadido de que la República se ha puesto más en peligro por ser parlamentaria que por ser una República”[4]

Nun discurso, outubro de 1933,  gravado en disco e dirixido aos seus electores ourensáns afirmaba:
“Tengo por evidente que este parlamento será el último de sufragio universal por luengos años” xa que, escribía en 1936, “Los pueblos que cada dos o tres años discuten su existencia, su tradición, sus instituciones fundamentales, no pueden prosperar. Viven predestinados a la indigencia”.[5]

Nun artigo de xaneiro de 1936 chamaba á sublevación militar:
“Una gran parte del pueblo español, desdichadamente una gran parte, piensa en la fuerza para implantar el imperio de la barbarie y la anarquía. Su fe y su ilusión es la fuerza proletaria primero y la dictadura después. Pues bien, para que la sociedad realice una defensa eficaz, necesita también apelar a la fuerza. ¿A cual? A la orgánica, a la fuerza militar puesta al servicio de Estado.”[6]

A súa desbordante personalidade  impediulle ir máis aló de liderar, e non dun xeito nidio, o pequeno grupo de Renovación Española-Bloque Nacional  sen ser quen de se entender nin coa CEDA nin coa Falange. Cos primeiros tanto pola súa irredutibilidade monárquica como pola deriva abertamente fascista; cos segundos polo aberto enfrontamento co fillo do seu protector e porque os nacional-sindicalistas sempre o consideraron o representante da gran burguesía, da aristocracia e da restauración monárquica.

Tras a sublevación converteuse en “Mártir da cruzada” e algunha das súas ideas foron aproveitadas polo xeneral Franco que empregou o argumento de que foi o asasinato de Calvo, ordenado polo goberno da república, quen o empurrou a participar na trama golpista. Franco apañou tamén o concepto calvosoteliano de “instauración” que este empregara en 1931 para desmarcarse da política da “restauración” e da figura de Alfonso XIII. O ditador referíase a ese mesmo concepto cando o 22 de xullo de 1969, na toma posesión do Borbón, afirmou: “...el Reino que nosotros, con el asentimiento de la Nación, hemos establecido, nada debe al pasado; nace de aquel acto decisivo del 18 de julio (...) Se trata pues de unha instauración y no de una restauración”. O plural maxestático, era un simple xesto cortés da vontade do ditador. Así que en vez de denominar o actual réxime “Segunda Restauración Borbónica” poderiamos, con maior propiedade, chamarlle “Primeira Instauración Franquista”.

Na verdade, o que me empurrou a estas reflexións, e a poñelas por escrito, foi que os implicados directamente naquela tráxica xornada (Luís Cuenca Estevas, Fernando Condés Romero e José Calvo Sotelo), o protagonista indirecto e sinalado polos sublevados como inspirador do crime, Casares Quiroga, e o posterior ditador, eran galegos de nación, como se diría antes de que o termo ficase absorbido pola súa acepción política.

É de coñecemento  xeral a orixe tudense de Calvo Sotelo, aínda que sempre se relacione coa provincia de Ourense por mor da súa concorrencia aos comicios por esta circunscrición; tamén que Casares era coruñés e, por suposto,  que o xeneral africano era de Ferrol e que mesmo durante o seu mandato engadiulle un apósito ao topónimo para que ficase clara a súa grandiosa vontade. Pero é menos sabida a orixe galega de Cuenca e Condés.

O alcumado “el cubano” ou “el pistolero”, naceu na Coruña en 1910. Tiña pois 26 anos cando disparou contra Calvo. Era fillo dun enxeñeiro ferrolán. Segundo Carlos Fernández, en 1928, por problemas económicos, a familia marchou a Cuba. Algo máis tarde os pais separáronse e a nai casou cun oficial da Garda de Asalto.En 1932 retornou. Segundo Gibson algúns dirixentes socialistas marcaran distancias con respecto de Cuenca. Zugazagoitia tiña un pésimo concepto del, xa que “o consideraba capaz de cometer asasinatos”; Prieto, a quen, con moito risco, axudou a saír con vida nun mitin en Ecija, dixo que  a súa exaltación política o levara en “varias ocasións a actos de violencia”; a Martínez Valverde deulle a impresión de ser esquizofrénico e a Julián Lara pareceulle un individuo sen escrúpulos.

Capitán da GC Fernado Condés
Catro anos máis vello era o capitán da Garda Civil Fernando Condés Romero. Naceu en Lavadores en 1906. Fillo dun comandante de Infantería, realizou os estudos militares, estivo en Marrocos, onde se fixo moi amigo de José del Castillo Sáenz de Tejada (ambos serian encarcerados, logo amnistiados, pola súa participación nos feitos de outubro de 1934) . En 1928 incorpórase, en Madrid, á Garda Civil e traba amizade coa deputada socialista Margarita Nelken. Segundo Gibson (po. c. p. 104) esta dixo que Condés “quiso ser el primer guardia civil que dijera al proletariado “Somos hermanos vuestros””.

Xunto ao capitán Faraundo (asasinado o 7 de maio de 1936) e o tenente Castillo (morto o 12 de xullo do mesmo ano) incorporouse á  Unión Militar Republicana Antifascista (UMRA), unha organización creada para responder ás actividades da Unión Militar Española (UME) creada en 1933 e aglutinada en base á oposición ás reformas militares de Azaña. Di Gabriel Jackson (op. c. p.209)
“Como réplica a las actividades de la UME, los oficiales republicanos crearon la UMRA. (...) Muchos oficiales jóvenes del Estado Mayor, del cuerpo de artillería y de la guardia de asalto pertenecían a la UMRA. A finales de la primavera todo el mundo sabía en Madrid que la UME había emprendido una campaña de asesinatos contra la UMRA y que los miembros de esta última habían jurado replicar de la misma manera”.

Condés ao saber do asasinato do seu amigo Castillo presentouse no cuartel da garda de asalto e dirixiuse, como oficial ao mando dun grupo de gardas e algúns civís, a realizar a detención duns sospeitosos falanxistas que figuraban nunha listaxe que lle entregaron e que non deron localizado. Despois dunhas cantas indecisións e varias reviravoltas acabaron detendo a Calvo Sotelo. Segundo Gibson, non está moi claro que Condés dese a orde de matar a Calvo Sotelo, si que se decatou de que a acción precipitaría a tensa situación española. Ás poucas horas pretendeu entrevistarse con algún dirixente do PSOE pero só o puido facer co deputado Vidarte a quen lle dixo, entre evidentes signos de desesperación, que só pretendía secuestrar o líder dereitista. Prieto conta nas súas memorias que Condés lle dixo que estaba pensando en suicidarse, ao que este lle respondeu que sería unha estupidez xa que lle ían sobrar as ocasións para sacrificar a súa vida.

Ao día seguinte  do asasinato, Cuenca e Condés foron detidos e interrogados. O golpe militar deulle a volta polo forro á situación. Postos en liberdade. “O Cubano” morreu catro días despois da sublevación, o 22 de xullo, en Somosierra; di Gibson (op. c. p. 196):
Con unos pocos compañeros más (...) había emprendido, con gran valor, el asalto a aquel pueblo. Dispararon sobre él desde el campanario de la iglesia, y un balazo en la cabeza le produjo la salida de la masa encefálica y la muerte instantánea. Los amigos de Cuenca con quienes hemos hablado nos han confirmado que, en aquellos primeros combates de la guerra, el gallego se distinguió por su heroísmo” (p.196).

Catro días despois, o 26, cerca do mesmo lugar, en Somosierra, feriron de morte a Fernando Condés. Trasladado a Madrid, morreu tres días despois. O multitudinario enterro foi o 30, no mesmo cemiterio no que dúas semanas antes fora soterrado o tenente Castillo. Segundo Gibson (p. 197) para o pai de Condés, tamén militar como dixemos, o seu fillo deixouse matar apesarado polo ocorrido con Calvo Sotelo.

A abastanza de galegos de nación ás voltas polos lindeiros  da corte, da capital ou ocupando postos dun certo relevo no aparato de estado é materia de análises sisudos  dende, cando menos, o tempo dos bufos de Lemos e Gondomar. Xa hai tempo que Julio Camba falou dos “indispensables ministros galegos”. Uns anos antes dos feitos dos que vimos falando, en 1930, Otero Pedrayo  facíalle dicir ao seu trasunto Adrián Solovio:
    “Había moitos galegos no Hotel. Ó Adrián endexamais lle prougueran os galegos en Madrid. Atopábaos demasiado vivos, sempre atentos ó lado práctico das cousas. “Galleguito listo”. Eran tolerados a medias, sen o aprecio que conseguían os aragoneses, por exemplo. Respecto dos galegos Adrián tiña unha opinión, aínda que escuramente sentira que non podía ser a derradeira. Tíñaa exposto en conversas de café e de ateneo con brillantez, mais no fondo sempre ficaba só satisfeito a medias. “Os galegos son listos, traballadores, dados. Bolen moito na España (aquí soficaba o seu pensamento coas greas dos ministros, maxistrados, comerciantes e pescadeiros galegos, mais non os citaba para non avergoñarse dun argumento vulgar. Non saben rexer postos directivos. España quizais estea botada a perder polos galegos. Pois son como os mordomos nas casas grandes deixadas polos señores. Sempre subalternos con mando.”[7]

Poderiamos cualificar a Calvo ou a Casares de “subalternos con mando”?. Coido que non; moito menos a Franco. Dáme a impresión de que a fin de contas Solovio estaba a desculpar as elites das que el mesmo formaba parte e que ben coñecía, os Bugallal, Montero Ríos, marqués de Figueroa, Portela Valladares... aos que lle reprochaba que a súa vida non se “ identificase coa vida de Galicia (...) Pois a Galicia tamén comeza a ser outra volta historia des que deprendeu os camiños para atopar a súa conciencia e deixou de andar, como unha cega, arredor de si”(p. 161); porque Solovio afirmaba: “Endexamais entenderei España” xa que “Non serei nada nela” (p.29). 

Moi ao contrario as elites galegas non só entenden España senón que o fan coa confianza de ser algo nela. Por iso renuncian á  identidade para ser alguén na Corte. É un troco de raposería colonial: renuncio á  miña identidade a cambio que que nos deixedes a uns ser “subalternos con mando” e a outros mandar nos subalternos. Hoxe, como noutras ocasións, a presidencia das máximas institucións do estado liberal español están exercidas por xentes nacidas nun recuncho noroestino chamado Galicia. Por iso, na actualidade, quen mellor representa as elites galegas é o Partido Popular e non os hipotéticos Solovios.

Hai uns días acudín a unhas xornadas dedicadas a Xaime Isla Couto, da tríade galaxiana xunto con Piñeiro e Del Riego. Escasa asistencia. Eterno agradecemento polo xeneroso labor. Permanente retrouso de incomprendidos.

Alguén lembrou que cando puxeron en marcha o Partido Popular Galego, non o de hoxe, senón o conxugado pola democracia cristiá e a social democracia, aló por 1977, non só non acadaron representación senón que os resultados foron tan magros que apenas excederon os 23.000 votos en Galicia, pouco máis de sete mil na provincia de Pontevedra . Na mesa electoral na que votou Xaime Isla, cabeza de lista por Pontevedra, obtivo tres votos. Dous anos despois o PPG disolvíase, algúns dos seus persoeiros integráronse na UCD, outros participaron na efémera refundación do Partido Galeguista e outro, Fernández Albor, sería fichado pola Alianza Popular de Manuel Fraga, xerme do actual Partido Popular de Galicia, e electo presidente da Xunta de Galicia en outubro de 1981.[8]





[1] Gibson, I.: La noche en que mataron a Calvo Sotelo. Argos/Vergara. Barcelona, 1982
[2] Tomado de Bentura B.: Por quien fue asesinado Calvo Sotelo. Ediciones Antisectarias, Burgos, 1938, p. 3
[3] Tomado de Vegas Latapié, E. El pensamiento político de Calvo Sotelo. Cultura Española,Madrid 1941, p. 205. Reproducido en Gibson, op. C. P. 62
[4] Reproducido en Jackson G. (1965): La República española y la Guerra civil 1931-1939. Orbis. Barcelona, 1984. p. 120
[5] Tomado de Arrarás, J.: Historia de la Segunda República Española. Editora Nacional 1956-1964. Tomo II p.236. Reproducido en Gibson, op. c. p. 62
[6] Tomado de Gúzman, E.: La Segunda República fue así. Plante. Barcelona, 1977. Reproducido en Gibson, op. c. p.65
[7] Otero Pedrayo, R.: Arredor de sí. Galaxia, Vigo, 2002, p.26, 27.
[8] Pastoriza Rozas, X.L. (ed): Xaime Isla. Raíz e utopía de Galicia. Fundación Isla Couto/Galaxia. Vigo, 2015, p.76-77

Ningún comentario:

Publicar un comentario