Ata que punto a decisión,
indecisión, acción ou omisión dunha
persoa pode condicionar as actitudes dunha colectividade máis ou menos complexa
ou determinar a súa realidade inmediata? Cal sería o futuro da República se
 |
| José Calvo Sotelo |
César non pasase o Rubicón ou non acudise ao Senado aquel quince de marzo? Que
pasaría se o chofer do Arquiduque Fernando non manobrase para volver á ruta
indicada e o motor do vehículo non se detivese? Ou, xa para esaxerar un chisco,
que acontecería se Príamo non acollese dentro das murallas o basto cabalo de
madeira? Que pasaría se o dirixente máximo de Podemos non emitise unha orde-chío un cuarto de hora
antes do remate do prazo legal para presentar candidaturas nas eleccións
galegas?
Probablemente nada. O lume
aqueo arrasaría Troia, os campos de Europa anegaríanse de sangue, o Imperio
prolongaría durante décadas o poder de Roma e as eleccións galegas non
variarían moito a respecto do que realmente importa: quen goberna e quen está
na oposición. Nunca o saberemos con exactitude; a historia contrafactual non é
máis que un atractivo divertimento, ás veces brillante, pola capacidade de
imaxinar pasados que non foron.
Vén isto a conto porque hai
un tempo que rematei a lectura, con
evidente retraso, o libro é de 1982, de La
noche que mataron a Calvo Sotelo de Ian Gibson[1].
Por certo sempre me preguntei por que os hispanistas británicos, aínda que
Gibson sexa irlandés, son quen de publicar libros de Historia que a xente le
con entusiasmo e converten en éxitos editoriais. Hai uns cantos exemplos: Gerald Brenan, John H. Elliott, Raymond Carr, Henry Kamen, Hugh Thomas, Paul Preston,.. a lista
alóngase aínda que a limitemos só aos historiadores contemporáneos máis
coñecidos. Poderiamos argüír varias
explicacións. A primeira, evidente, que escriben ben. A segunda, que coñecen os
temas que tratan. Coido que hai unha retrolaimentación entre ambos argumentos,
e a liberdade coa que redactan é o resultado
de non ter que demostrar o moito que saben e os moitos datos que manexan. O
rigor ninguén llo discute. En definitiva escriben pensando no público lector e
non nos circuítos académico-universitarios.
Pola contra na historiografía española, este
último aspecto cómpre demostralo, reiteralo, afirmalo... cunha interminable restra de referencias,
citas e datos... a fin de desmarcarse da invasión de zombis putrefactos que,
apoiados en determinados medios de comunicación, infectaron o ensaio histórico,
nomeadamente nas cuestións referidas á II República, a guerra, o franquismo e o
destino imperial e universal da unidade española.
Quen empurrou o meu maxín
por estes vieiros foi o personaxe do “Cubano”, Luís Cuenca, a quen se considera
autor material dos disparos que remataron coa vida de Calvo, o líder
monárquico-fascista de Renovación Española e do Bloque Nacional. Seica lle
puxeron o tal alcuño ao estenderse o
rumor de que na illa grande do Caribe fora gardacostas do presidente/ditador
Machado, durante os anos de lume e ferro
do segundo mandato deste, ao que describiu Alejo Carpentier nun artigo
publicado en 1933 na Revista Octubre
dirixida por Rafael Alberti.
Proclamada a República,
Cuenca regresa a Madrid. Afiliado ás
Xuventudes Socialistas entra en relación coa rama prietista do PSOE e forma
parte da milicia “La Motorizada” que interviña como servizo de orde nos actos de
don Indalecio. Mesmo, segundo se desprende dun paragrafo das memorias do líder
socialista, parece que foi este o mozo de 26 anos quen o protexeu nun severo
altercado producido ao remate dun mitin en 1936.
Luís Cuenca era un dos catro
paisanos que, acompañados de 10 ou 12 gardas de asalto, ao mando do capitán da
Garda Civil Fernando Condés, se achegaron ao
nº 89 da rúa Velázquez de Madrid, edificio no que residía Calvo Sotelo.
Condés e algúns gardas e paisanos subiron a vivenda deste e comunicáronlle que
viñan para levalo á Dirección Xeral de
Seguridade. A camioneta, a nº17 do
cuartel da Garda de Asalto na Praza de Pontejos, era aberta, Calvo sentouse na bancada do medio. Cuenca na posterior. Ao
pouco de poñerse en marcha o automóbil, o mozo ergueuse e pegoulle dous tiros na caluga ao líder dereitista.
Que tería na cabeza? Que
empurraba a frialdade executora daquel mozo? O móbil político-ideolóxico
semella explicación insuficiente, moito
menos en quen pasou de pistoleiro de Machado a exercer o oficio no tenso Madrid
de 1936. Que poder coercitivo o obrigou?
Non era militar; non tiña obediencia debida;
non sería castigado coa pena de morte; non estaba baixo a presión dun
grupo exaltado, excitado de ánimos, polo alcol ou polas drogas...; nin sometido
ao dominio de ningún fervor relixioso,
fanático, sectario... Mesmo é dubidoso que actuase por vinganza. Nin está claro
que recibise orde algunha, nin sequera unha mínima insinuación por parte dun
superior, a fin de contas era un civil. A súa acción só é explicable
considerando a explosiva mestura dun tenso contexto político e social, da
excitación grupal, da escasa consideración do valor da vida humana, resultado
da Gran Guerra, agudizada en tempos que anunciaban a inmensa loucura europea, e
os trastornos psicolóxicos do executor.
Era a madrugada do 13 de
xullo de 1936, luns. Unhas horas antes asasinaran o tenente de Garda de Asalto
José del Castillo. Os seus compañeiros de armas responsabilizaron os
falanxistas , mais parece ser que foron os
requetés os autores do crime. O de Calvo, unhas horas despois,
interprétase como a resposta vingativa por parte da Unión Militar Republicana
Antifascistas (UMRA), á que pertencería
tanto o tenente Castillo como o capitán Condés.
 |
| Casares Quiroga |
Os sublevados empregaron o
asasinato de Calvo Sotelo como un dos grandes argumentos lexitimadores do golpe de estado tanto pola figura do
asasinado, con aureola de grande home de estado, como, e sobre todo, pola
falsidade de que o magnicidio se cometera co consentimento do goberno da República e, en concreto, por
orde do presidente do goberno, Casares Quiroga.
Gibson enceta o seu libro
reproducindo un discurso de Franco do 19 de abril de 1938:
“Aquel
Régimen murió definitivamente aquella madrugada triste en que un sedicente
Gobierno, constituyéndose en brazo ejecutor de la Masonería, fraguó y llevó a
cabo, por medio de sus agentes, el vil asesinato del Jefe de la oposición
parlamentaria y gran patricio: José Calvo Sotelo.”[2]
A ninguén se lle escapa que
un golpe de estado non se prepara nos cinco días que van dende o asasinato de
Calvo ata o 18 de xullo. O cal non empece que, sen dúbida, este crime actuou
como decantador dalgúns mandos indecisos
pero que, é evidente, xa estaban activos nas redes da conspiración militar
fascista.
É evidente que as elites
tradicionais ou emerxentes, enleadas entre o fanatismo nacional-católico e o
pánico á revolución social, dende o primeiro momento nin deron marxe de manobra
nin deixaron de conspirar contra a república. Nese proxecto antidemocrático e
fascistizante a figura de Calvo Sotelo ocupou un lugar sobranceiro. Un
personaxe de exuberante vocación
política que xa en 1919 fora elixido deputado en Cortes polo distrito do
Carballiño, bisbarra na que deixou fonda pegada e que sería a súa base electoral para obter acta de deputado tanto en 1931
como en 1933 e 1936. Quen escribe estas liñas recibiu a ensinanza primaria no
Grupo Escolar Calvo Sotelo, aínda así se chama, alí escoitou gabanzas do
personaxe, do seu heroísmo, da perversión dos “rojos”, ao mesmo tempo que as
fazañas do Alcázar de Toledo, dos últimos de Filipinas e de Guzmán “El Bueno”.
O que fora brillante
Ministro de Miguel Primo de Rivera (plans de investimento público, Monopolio de
Petróleos, Banco Exterior,...) autoexiliouse o mesmo día da proclamación da
República, o que non lle impediu presentarse, e ser elixido, deputado en
Cortes, escano que non ocupou ata a amnistía do goberno radical-cedista. O seu
proxecto de monarquía autoritaria corporativa foise achegando ao fascismo
italiano co que mantiña excelentes relacións. Mesmo, en marzo de 1934, chegou a asinar un pacto no
que o Duce se obrigaba a axudar o movemento que se estaba a preparar. Escribía
Calvo en febreiro de 1934:
“Lerroux librará la primera batalla y provisionalmente vencerá. Pero su
victoria será casi a lo Pirro. Por lo menos transitoria. Es después cuando ha
de decidirse el formidable duelo. Y entonces, o se hunde España para siempre
bajo las garras de una caricatura marxista, o España se salva a impulsos del
fascio liberador reconstructivo, que todavía es simple germen, pero que no
tardará en florecer en los corazones, en la calle, las aldeas, las urbes y los
comicios...”[3]
Dende o autoexilio dixo en
Radio París:
“Considero
evidente que este Parlamento será el último elegido por sufragio universal por
muchos años. Estoy persuadido de que la República se ha puesto más en peligro
por ser parlamentaria que por ser una República”[4]
Nun discurso, outubro de
1933, gravado en disco e dirixido aos
seus electores ourensáns afirmaba:
“Tengo por evidente que este parlamento será el último de sufragio
universal por luengos años” xa que, escribía en 1936, “Los pueblos que cada dos
o tres años discuten su existencia, su tradición, sus instituciones
fundamentales, no pueden prosperar. Viven predestinados a la indigencia”.[5]
Nun artigo de xaneiro de
1936 chamaba á sublevación militar:
“Una gran parte del pueblo español, desdichadamente una gran parte, piensa
en la fuerza para implantar el imperio de la barbarie y la anarquía. Su fe y su
ilusión es la fuerza proletaria primero y la dictadura después. Pues bien, para
que la sociedad realice una defensa eficaz, necesita también apelar a la
fuerza. ¿A cual? A la orgánica, a la fuerza militar puesta al servicio de
Estado.”[6]
A súa desbordante
personalidade impediulle ir máis aló de
liderar, e non dun xeito nidio, o pequeno grupo de Renovación Española-Bloque
Nacional sen ser quen de se entender nin
coa CEDA nin coa Falange. Cos primeiros tanto pola súa irredutibilidade
monárquica como pola deriva abertamente fascista; cos segundos polo aberto
enfrontamento co fillo do seu protector e porque os nacional-sindicalistas
sempre o consideraron o representante da gran burguesía, da aristocracia e da
restauración monárquica.
Tras a sublevación converteuse
en “Mártir da cruzada” e algunha das súas ideas foron aproveitadas polo xeneral
Franco que empregou o argumento de que foi o asasinato de Calvo, ordenado polo
goberno da república, quen o empurrou a participar na trama golpista. Franco
apañou tamén o concepto calvosoteliano de “instauración” que este empregara en
1931 para desmarcarse da política da “restauración” e da figura de Alfonso
XIII. O ditador referíase a ese mesmo concepto cando o 22 de xullo de 1969, na
toma posesión do Borbón, afirmou: “...el Reino que nosotros, con el
asentimiento de la Nación, hemos establecido, nada debe al pasado; nace de
aquel acto decisivo del 18 de julio (...) Se trata pues de unha instauración y
no de una restauración”. O plural maxestático, era un simple xesto cortés da
vontade do ditador. Así que en vez de denominar o actual réxime “Segunda
Restauración Borbónica” poderiamos, con maior propiedade, chamarlle “Primeira
Instauración Franquista”.
Na verdade, o que me
empurrou a estas reflexións, e a poñelas por escrito, foi que os implicados
directamente naquela tráxica xornada (Luís Cuenca Estevas, Fernando Condés
Romero e José Calvo Sotelo), o protagonista indirecto e sinalado polos
sublevados como inspirador do crime, Casares Quiroga, e o posterior ditador,
eran galegos de nación, como se diría antes de que o termo ficase absorbido
pola súa acepción política.
É de coñecemento xeral a orixe tudense de Calvo Sotelo, aínda
que sempre se relacione coa provincia de Ourense por mor da súa concorrencia
aos comicios por esta circunscrición; tamén que Casares era coruñés e, por
suposto, que o xeneral africano era de
Ferrol e que mesmo durante o seu mandato engadiulle un apósito ao topónimo para
que ficase clara a súa grandiosa vontade. Pero é menos sabida a orixe galega de
Cuenca e Condés.
O alcumado “el cubano” ou
“el pistolero”, naceu na Coruña en 1910. Tiña pois 26 anos cando disparou
contra Calvo. Era fillo dun enxeñeiro ferrolán. Segundo
Carlos Fernández, en 1928, por problemas económicos, a familia marchou a Cuba.
Algo máis tarde os pais separáronse e a nai casou cun oficial da Garda de
Asalto.En 1932 retornou. Segundo Gibson algúns dirixentes socialistas marcaran
distancias con respecto de Cuenca. Zugazagoitia tiña un pésimo concepto del, xa
que “o consideraba capaz de cometer asasinatos”; Prieto, a quen, con moito
risco, axudou a saír con vida nun mitin en Ecija, dixo que a súa exaltación política o levara en “varias
ocasións a actos de violencia”; a Martínez Valverde deulle a impresión de ser
esquizofrénico e a Julián Lara pareceulle un individuo sen escrúpulos.
 |
| Capitán da GC Fernado Condés |
Catro anos máis vello era o
capitán da Garda Civil Fernando Condés Romero. Naceu en Lavadores en 1906.
Fillo dun comandante de Infantería, realizou os estudos militares, estivo en
Marrocos, onde se fixo moi amigo de José del Castillo Sáenz de Tejada (ambos
serian encarcerados, logo amnistiados, pola súa participación nos feitos de
outubro de 1934) . En 1928 incorpórase, en Madrid, á Garda Civil e traba
amizade coa deputada socialista Margarita Nelken. Segundo Gibson (po. c. p.
104) esta dixo que Condés “quiso ser el primer guardia civil que dijera al
proletariado “Somos hermanos vuestros””.
Xunto ao capitán Faraundo
(asasinado o 7 de maio de 1936) e o tenente Castillo (morto o 12 de xullo do
mesmo ano) incorporouse á Unión Militar
Republicana Antifascista (UMRA), unha organización creada para responder ás
actividades da Unión Militar Española (UME) creada en 1933 e aglutinada en base
á oposición ás reformas militares de Azaña. Di Gabriel Jackson (op. c. p.209)
“Como réplica a las actividades de la UME, los oficiales republicanos
crearon la UMRA. (...) Muchos oficiales jóvenes del Estado Mayor, del cuerpo de
artillería y de la guardia de asalto pertenecían a la UMRA. A finales de la
primavera todo el mundo sabía en Madrid que la UME había emprendido una campaña
de asesinatos contra la UMRA y que los miembros de esta última habían jurado
replicar de la misma manera”.
Condés ao saber do asasinato
do seu amigo Castillo presentouse no cuartel da garda de asalto e dirixiuse,
como oficial ao mando dun grupo de gardas e algúns civís, a realizar a
detención duns sospeitosos falanxistas que figuraban nunha listaxe que lle
entregaron e que non deron localizado. Despois dunhas cantas indecisións e
varias reviravoltas acabaron detendo a Calvo Sotelo. Segundo Gibson, non está
moi claro que Condés dese a orde de matar a Calvo Sotelo, si que se decatou de
que a acción precipitaría a tensa situación española. Ás poucas horas pretendeu
entrevistarse con algún dirixente do PSOE pero só o puido facer co deputado
Vidarte a quen lle dixo, entre evidentes signos de desesperación, que só
pretendía secuestrar o líder dereitista. Prieto conta nas súas memorias que
Condés lle dixo que estaba pensando en suicidarse, ao que este lle respondeu
que sería unha estupidez xa que lle ían sobrar as ocasións para sacrificar a
súa vida.
Ao día seguinte do asasinato, Cuenca e Condés foron detidos e
interrogados. O golpe militar deulle a volta polo forro á situación. Postos en
liberdade. “O Cubano” morreu catro días despois da sublevación, o 22 de xullo,
en Somosierra; di Gibson (op. c. p. 196):
“Con unos pocos compañeros más (...) había emprendido, con
gran valor, el asalto a aquel pueblo. Dispararon sobre él desde el campanario
de la iglesia, y un balazo en la cabeza le produjo la salida de la masa
encefálica y la muerte instantánea. Los amigos de Cuenca con quienes hemos
hablado nos han confirmado que, en aquellos primeros combates de la guerra, el
gallego se distinguió por su heroísmo” (p.196).
Catro días despois, o 26,
cerca do mesmo lugar, en Somosierra, feriron de morte a Fernando Condés.
Trasladado a Madrid, morreu tres días despois. O multitudinario enterro foi o
30, no mesmo cemiterio no que dúas semanas antes fora soterrado o tenente
Castillo. Segundo Gibson (p. 197) para o pai de Condés, tamén militar como
dixemos, o seu fillo deixouse matar apesarado polo ocorrido con Calvo Sotelo.
A abastanza de galegos de
nación ás voltas polos lindeiros da
corte, da capital ou ocupando postos dun certo relevo no aparato de estado é
materia de análises sisudos dende, cando
menos, o tempo dos bufos de Lemos e Gondomar. Xa hai tempo que Julio Camba
falou dos “indispensables ministros galegos”. Uns anos antes dos feitos dos que
vimos falando, en 1930, Otero Pedrayo
facíalle dicir ao seu trasunto Adrián Solovio:
“Había moitos galegos no Hotel. Ó Adrián endexamais lle
prougueran os galegos en Madrid. Atopábaos demasiado vivos, sempre atentos ó
lado práctico das cousas. “Galleguito listo”. Eran tolerados a medias, sen o
aprecio que conseguían os aragoneses, por exemplo. Respecto dos galegos Adrián
tiña unha opinión, aínda que escuramente sentira que non podía ser a
derradeira. Tíñaa exposto en conversas de café e de ateneo con brillantez, mais
no fondo sempre ficaba só satisfeito a medias. “Os galegos son listos, traballadores,
dados. Bolen moito na España (aquí soficaba o seu pensamento coas greas dos
ministros, maxistrados, comerciantes e pescadeiros galegos, mais non os citaba
para non avergoñarse dun argumento vulgar. Non saben rexer postos directivos.
España quizais estea botada a perder polos galegos. Pois son como os mordomos
nas casas grandes deixadas polos señores. Sempre subalternos con mando.”[7]
Poderiamos cualificar a
Calvo ou a Casares de “subalternos con mando”?. Coido que non; moito menos a
Franco. Dáme a impresión de que a fin de contas Solovio estaba a desculpar as
elites das que el mesmo formaba parte e que ben coñecía, os Bugallal, Montero
Ríos, marqués de Figueroa, Portela Valladares... aos que lle reprochaba que a
súa vida non se “ identificase coa vida de Galicia (...) Pois a Galicia tamén
comeza a ser outra volta historia des que deprendeu os camiños para atopar a
súa conciencia e deixou de andar, como unha cega, arredor de si”(p. 161);
porque Solovio afirmaba: “Endexamais entenderei España” xa que “Non serei nada
nela” (p.29).
Moi ao contrario as elites galegas non só entenden España senón
que o fan coa confianza de ser algo nela. Por iso renuncian á identidade para ser alguén na Corte. É un
troco de raposería colonial: renuncio á
miña identidade a cambio que que nos deixedes a uns ser “subalternos con
mando” e a outros mandar nos subalternos. Hoxe, como noutras ocasións, a
presidencia das máximas institucións do estado liberal español están exercidas
por xentes nacidas nun recuncho noroestino chamado Galicia. Por iso, na
actualidade, quen mellor representa as elites galegas é o Partido Popular e non
os hipotéticos Solovios.
Hai uns días acudín a unhas
xornadas dedicadas a Xaime Isla Couto, da tríade galaxiana xunto con Piñeiro e
Del Riego. Escasa asistencia. Eterno agradecemento polo xeneroso labor.
Permanente retrouso de incomprendidos.
Alguén lembrou que cando
puxeron en marcha o Partido Popular Galego, non o de hoxe, senón o conxugado
pola democracia cristiá e a social democracia, aló por 1977, non só non
acadaron representación senón que os resultados foron tan magros que apenas
excederon os 23.000 votos en Galicia, pouco máis de sete mil na provincia de
Pontevedra . Na mesa electoral na que votou Xaime Isla, cabeza de lista por
Pontevedra, obtivo tres votos. Dous anos despois o PPG disolvíase, algúns dos
seus persoeiros integráronse na UCD, outros participaron na efémera refundación
do Partido Galeguista e outro, Fernández Albor, sería fichado pola Alianza
Popular de Manuel Fraga, xerme do actual Partido Popular de Galicia, e electo
presidente da Xunta de Galicia en outubro de 1981.[8]
[2] Tomado de Bentura B.: Por quien fue asesinado Calvo Sotelo. Ediciones Antisectarias,
Burgos, 1938, p. 3
[3] Tomado de Vegas Latapié, E. El pensamiento político de Calvo Sotelo.
Cultura Española,Madrid 1941, p. 205. Reproducido en Gibson, op. C. P. 62
[4] Reproducido en Jackson G. (1965): La República española y la Guerra civil
1931-1939. Orbis. Barcelona, 1984. p. 120
[5] Tomado de Arrarás, J.: Historia de la Segunda República Española.
Editora Nacional 1956-1964. Tomo II p.236. Reproducido en Gibson, op. c. p. 62
[6] Tomado de Gúzman, E.: La Segunda República fue así. Plante.
Barcelona, 1977. Reproducido en Gibson, op. c. p.65
[8] Pastoriza Rozas, X.L. (ed): Xaime Isla. Raíz e utopía de Galicia. Fundación
Isla Couto/Galaxia. Vigo, 2015, p.76-77
Ningún comentario:
Publicar un comentario