 |
| Foto da capa: V. Vaquiero |
Señardade,
morriña, nostalxia, sentimento lexítimo no individual, paralizante no colectivo,
ou aínda peor se se quere engrandecer, con pretensións filosóficas, na
“saudade” conservadora dunhas poucas persoas que se ollan mutuamente mentres
lle dan as costas ao mundo coidando que só eles están a velo todo.
No
individual a señardade pode afundirnos na escuridade suicida. Basta con lembrarnos de Zweig, morto ao día seguinte de
rematar o “seu” queixoso, e extraordinario, retrato da “súa” gloriosa e esluída
Mitteleuropa, agoniado pola perda da
seguridade previa á gran guerra e a brevidade do tránsito interbélico, “aquela sombra, pairando, dia e noite, sobre cada um
dos meus pensamentos” [2]. Outra exaltada morriña
individual, a da tradición perdida e arrasada polo materialismo dos novos
tempos, a da ausencia dun pasado glorioso, é inimiga de calquera pretensión
transformadora, un valado que impide transitar cara ao futuro. Por iso o
tradicionalismo é tan traizoeiro que pode mesmo arrastrar pretendidos espíritos
requintados cara as gadoupas do
nazi-fascismo, como no caso de Risco.[3] Non é cousa de andar
tentando a bicha que asoma.
No
colectivo de todas estas acepcións, con maior ou menor intensidade, andamos
sobrados, por iso gusto de recordar as palabras de Harvey: “Para que os
movementos políticos poidan ter un efecto significativo a longo prazo, deben deixar a un lado a nostalxia do que se
perdeu...”[4].
Fai
ben o autor en titular 1968 e non
limitalo ao simbólico mes xa que do que
nos está a falar no é dun florecer primaveral
das ideas, senón dunha manchea de conflitos político-sociais ensarillados
arredor deste ano que concentrou e expandiu unha profunda transformación nos
comportamentos sociais, e non só, nin moito menos, no denominado primeiro
mundo, senón tamén no socialista, chinés ou soviético, e no chamado, na altura,
“tiers-monde”, ou, en propiedade, territorios coloniais, aínda que estes fosen
máis dos que se sobreentendía na expresión. Fai ben en recordárnolo de comezo
porque aquilo foi moito máis alá que unha fonda e intensa mudanza da cotianeidade.
“Son
tempos de revolución. En todo o mundo os homes sublévanse contra os vellos
sistemas de explotación e opresión, e da matriz dun mundo precario nacen novos
sistemas de xustiza e igualdade. Os descalzos e descamisados da terra
levántanse como nunca antes o fixeran” dixo Martin Luther King nunha igrexa do
Riverside newyorkino xusto un ano antes de que
Earl Ray puxese “em linha
reta o seu olho, a mira telescópica e um
ponto da cabeça de Martin Luther King Jr” mentres a sombra de Vo Nguyen Giap, “o vulcão baixo a neve”, augura un novo Dien Bien Phu
porque “o rancor é um fardo muito grande que fere mais a quem
odeia do que quem é odiado” (p.59-60).
1.- As dúas
medias irmás.-
É
de agradecer o exercicio de memoria poética de Vaqueiro nunha nación-cultura, e
tamén nunha nación-política, moi dada a esquecerse de que no Hades había outro
río, o Mnemósine, en oposición ao Lethes. As almas dos mortos bebían das augas
deste para esquecer as vidas anteriores cando se reencarnasen. Ao chegar ao
noso Lethes, Lima ou Limia, os que o
vadeaban desacordaban as súas orixes. Pola contra os escolleitos, os iniciados
nos misterios órficos, bebían nas augas do primeiro para lembrar o pasado e transitar
polo campo do Esquecemento “a través dunha terríbel e asfixiante calor por
estar nu de árbores e de todo canto produce a Terra”, recórdanos Platón no mito
de Er, panfilio de nación, no remate da súa República.[5] Decimo Xuño Bruto desbotou
o medo a exercer a memoria, atravesou o Lima, Limia dinlle desta banda,
alcumounos para sempre ás xentes que habitamos as terras máis occidentais da
Hispania e conquistounas para o seu imperio. Ao xeito dos seguidores do poeta
Orfeo, Vaqueiro exerce a memoria aínda que isto supoña percorrer camiños
descarnados.
Pode
ser útil relembrar o simil de T. Judt[6]. Historia e memoria son
como dúas medias irmás. Esta, nova, fermosa e fachendosa, pándega, faladora e sedutora,
con tendencia a deixarse engaiolar ata pola traxedia. A outra, madura en
exceso, eslamiada, discreta e pouco comunicadora, máis gustosa do andel que do
baile. Ambas inseparábeis, a pesar da súa eterna disputa. Condenadas
irremediablemente a odiarse pero sen poder existir a unha sen a outra. Sendo
tan distintas, sen embargo, as persoas, os pequenos colectivos e ata as grandes
comunidades, tenden a confundilas. Iso si, coa mellor das intencións. Sen moito
tino riscan, eslúen, agochan os matices e ata deixan de ser quen de
distinguilas. No impreciso desconcerto, confunden o deber de recordar o pasado
co mesmo pasado. Esquecen que a memoria é sempre subxectiva.
Tan
impropia como esa nebulosa, esa imprecisión, esa perda de tons, de matices
entre memoria e historia, é, advírtenos Traverso[7], contrapoñelas de xeito
irreconciliábel. As dúas medias irmás comparten herdanza: a elaboración do
pasado; aínda que sometida a xuvenil e leda á xerarquía do maduro e aburrido
oficio regrado. A historia nace da memoria e toma distancia converténdoa nun
“pasado en si”, adoptando necesariamente a forma ardua do dato, da permanente revisión,
da constante reinterpretación e incesante reavaliación. Pola contra a memoria asóciase
a propósitos públicos inevitabelmente parciais e premidos pola circunstancia
política e o momento social.
Na
historia do século pasado movémonos entre un exceso de información, imposíbel
de dominar e coñecer, mesmo de referenciar, ante a dimensión inabarcábel de
documentación (Fontana meteu nun pdf as 200 páxinas de notas do seu Por el bien del imperio[8]
e incorporou cen de bibliografía a El
siglo de la Revolución[9]).
A historia do século XX, consciente da
enorme diversidade de fontes, incorpora o relato poético como outro máis dos
innumerábeis documentos. Entre esa fartura de fontes e o perigo de encerellarse
no inmediato, na opinión xornalística e na subxectividade da memoria viva, arrandéase
a “historia do tempo presente”. A marxe de seguridade de 25 anos está ben
superada; a medio século daqueles “tempos revoltos” podemos analizalos cunha
certa distensión dende estes novos “tempos revoltos” que semellan non acougar,
quizais para advertirnos de que o que está en cuestión non é o remate-comezo
dun ciclo máis ou menos longo senón a adecuación de todo o sistema económico,
político e cultural. Isto sería fariña doutra muiñada.
Mais,
acaso non é o poético o máis verdadeiro
dos posíbeis relatos?
2.- 1968. As
revolucións dos fillos e fillas da guerra.-
“Tempos
revoltos”, denominounos Fontana nese ciclo curto que argallou entre 1968 e 1974;
noutra ocasión cualificounos como “revolución frustrada”, máis na liña de Tony
Judt e o seu alcume do 68 como “espectro
da revolución”[10].
O
que realmente anunciaba 1968 era o final da idade de ouro, Hobsbawn dixit, non do capitalismo, senón do período de maior
crecemento económico da historia da humanidade. Nunca antes se dera, nin se volveu dar con tal intensidade e de forma
tan xeral. Eisenhower, ao remate dos seus dous mandatos presidenciais (1953-1961)
deixou a economía US un 25% máis forte; Europa occidental medraba entre o 8 e o
10% anual; a do Leste sempre por riba do 5% anual; un crecemento similar dábase
en América Latina e en África.
Aquel
mundo achegábase ao final da “grande ilusión”, xurdida tras o desastre da II
Guerra Mundial, de construír unha nova orde
mundial guiada polo tenso entendemento equilibrado entre bloques e o
progreso colectivo. O que parecía camiño
cara ao benestar e a democracia comeza a frustrarse. A socialdemocracia non foi
quen de ir máis alá de postularse como unha eficiente xestora do capitalismo
pero sen capacidade transformadora do
mesmo, ata, despois veriámolo, amosarse como incapaz de conservar moitas das
conquistas sociais dos anos de posguerra. O capitalismo afundíase nunha nova
crise cíclica e achegábase lostregante cara ao precipicio de 1972. O socialismo
soviético ficaba frustrado como alternativa ao amosarse incompatíbel coa
democracia, enlamarse no aburrimento
ideal do “homo sovieticus” brezneviano e no neostalisnismo de gran potencia.
Hungría primeiro, e despois, xa no ano mítico, a Checoslovaquia de Dubček,
foron a proba.
A
igrexa católica tamén quixo facer a súa achega á “grande ilusión” co Vaticano
II (1962-1965) de Xoán XXIII (1965-1978), espertando sentimentos de cambio
entre a mocidade[11].
O globo do concilio nin o deixou inflar Pablo VI e pinchouno definitivamente
Wojtila.
Mesmo
a revolución cultural chinesa pode
interpretarse como consecuencia do fracaso do “gran salto adiante”, da “grande
ilusión” chinesa, ao tempo que como o canto final da decadencia intelectual e
física do Gran Temoeiro que quixo provocar unha “gran desorde baixo o ceo” para
xerar a nova orde e o resultado foi caos, sufrimento e millóns de mortos.
Ben
se sabía que os os gardas vermellos non ían dar cabo da burocracia do PCCh. Ben
se sabía que os universitarios de Praga non ían derrotar os tanques soviéticos.
Ben se sabía que baixo as lastras de París, “sous le pavé”, non estaba “la
plage”. Todo o mundo sabía que os “hippies” ou os “black panthers” non eran
unha ameaza real para o sistema norteamericano. Ben se sabía que cando Rudi Dutschke
e os seus berraban polas rúas de Berlín “non estamos con Dubcek estamos con
Mao” non percibían acaidamente a realidade. Ben se sabía que Franco ía morrer
no leito do Pardo. Ás veces, di Hobsbawn, contra Marx, dándolle a volta á decimoprimeira tese sobre Feuerbach, “non se trata tanto de cambiar o mundo como de
comprendelo”.
Así
que non houbo revolución como anunciaba Martin L. King, ou si? Ou é que a
revolución era, é, imposíbel? Cando menos así o semellaba no primeiro e segundo
mundo, onde o home, especie soviética ou capitalista, era un ser unidimensional,
como nos advertía, en 1964, Marcuse[12], e o seu potencial
revolucionario estaba domesticado polo consumo. “Goods and not gods”, “mercadorías
e non deuses era o que o pobo pretendía”, escribiu Mazower, en referencia a
eses tempos, moitos anos despois[13]. Certos bens e servizos
da clase alta foránse estendendo ás clases medias e as elites traballadoras ao
tempo que o control social se propagaba ao ritmo no que a palabra “tolerancia”
saturaba a linguaxe; en España o mesmo concepto elevaríase, pouco despois, aos
altares da deusa da polis, gravándoo nos papiros constitucionais, en forma de “consenso”.
A
revolución frustrouse, e frustrados ficaron os seus protagonistas, os fillos e
fillas da guerra, que inzaban unha Europa abondosa en rapaces, suficiente en
alimentos e con traballo para todos, pero con graves problemas educativos. Meu
avó preguntoulle fociñudo aos meus pais para que querían que seguise estudando,
que con 12 anos ben me podía poñer a traballar; meu pai ignorou, non sen certa
ofensa, a advertencia, mais cando chegou o momento de ir á universidade entráronlle as dúbidas, non se
estaría a exceder? Ata daquela a secundaria fora un privilexio de clase alta e
media e a universidade asunto das elites.
As
universidades europeas eran escasas, estaban mal dotadas e amosábanse incapaces de recoller o exceso de
rapaces do “baby boom” posbélico, criados na percepción dunha permanente
mellora do benestar que os seus pais nunca percibiran, cando menos con
intensidade duradeira. As universidades, con timidez, comezaban a deixar de
ser, en exclusiva, o lugar de formación dos dirixentes, agás no Reino Unido, e
comezaban a masificarse. A escena, aos poucos, convértese en cotiá: catedráticos (chamásense Ocón, Garrido ou similar)
arrogantes, inaccesíbeis, altivos, impenetrábeis e soberbios, pronunciando
conferencias en aulas inzadas de estudantes anónimos (Nanterre sería o
prototipo), que, en ocasións, ían botar unha ollada para coñecer outra
experiencia pero sen sentir a presión dos fillos das elites (que se formaban
nalgunha universidades británicas ou en centros especiais, como a Politécnica
ou a Normal Supérieure de París), senón a ilusión, a expectativa dunha mellora
cultural e económica que nunca estivera ao alcance dos seus proxenitores. Novas
universidades tentan acoller esa demanda, ás veces de forma precipitada con
instalacións inadecuadas ou precipitadas; neste ano póñense en funcionamento as
Autónomas de Madrid, Barcelona e Bilbao.
Dúas
xeracións ben diferentes. Unha acelerada, próspera, numerosa, mimada, segura de
si, autónoma culturalmente da xeración paterna, avantaba por riba de calquera
valado. A outra insolitamente pouco numerosa, insegura, deprimida, marcada pola
guerra, polo sacrificio persoal e o fracaso xeracional. A distancia entre ambas
era moito maior do normal entre xeracións. Cada unha ve o mundo como algo novo.
A dos sesenta viuno como algo que lle pertencía, que tiñan que rexuvenecer, aledar e arrincar
das tristuras bélicas que tan lonxe lle quedaban. “I hope I die before I get
old /Talking about my generation/This is my generation”, berraban Roger Daltrey e Pete
Townshend.
Unha
década antes, 1957, e sen establecer a
tensión dialéctica entre xeracións non directas senón simbólicas, avó-neta, unha adiantada María Xosé Queizán expresábao
en carta familiar:
“Según tú toda la juventud actual está loca. Solo vosotros, los viejos, estáis
cuerdos, y yo pienso que es una pena que con vuestra cordura os sentéis pacíficamente
en un café para criticar a la generación actual, mientras esa loca generación
vive trabaja, transforma las naciones, progresa y envía al espacio satélites
artificiales. Seguramente esto también te parecerá una locura, pero no olvides
que los más grandes sabios de la historia, los inventores e investigadores,
fueron calificados de locos e incluso maltratados por sus contemporáneos,
mientras que ahora los alabamos y gracias a ellos hay menos muertes, podemos
oír las voces de nuestros familiares a distancia, escuchamos la radio, tenemos
luz eléctrica y yo puedo estar contigo en tres horas. De estas y otras locuras
disfrutamos en la actualidad y en un futuro próximo podremos disfrutar de
muchas más... gracias al esfuerzo y las extravagantes ideas de una generación a
la que me siento orgullosa de pertenecer. (...)”
E
insiste a neta Queizán, 18 anos, ante os reproches do avó por non aprobar o
acceso á escola de xornalismo:
“Bueno, ahora voy hablar de la segunda extravagancia, la de ir a
Inglaterra.... Hay cosas positivas como aprender un idioma, adquirir
experiencia... apreciar sus costumbres, pensamientos, aficiones... Todo eso en
compensación con perder el tiempo que es lo que estoy haciendo en la
actualidad... El consentimiento me lo tienes que dar tú. Espero tu rápida
respuesta para hacer el pasaporte, pues tarda bastante y no estoy dispuesta a
seguir perdiendo el tiempo. La generación actual, como tú dices, vamos sobre
ruedas, nos gusta la rapidez, pero también pensamos las cosas...”[14]
Esa
aceleración constante da xeración emerxente chegaría a un punto culminante ás 20:17:40
UTC do 20 de xullo de 1969 cando o Apolo 11 aluaba ao tempo no que na pensión
de dona Mina a xeración anterior coutaba os impulsos comunicacionais da nova “...
o telefone prisioneiro constituía o
limite superior do pasmo. Com efeito, numa caixa de madeira de avoengo notável,
fechada por um sólido cadeado, ficava encarcerado o aparelho telefônico de cor
preta...”(p.49)
Unha
revolución frustrada: un espectro? ou ao mellor non tanto? E non pode ser que o que realmente cambia o
mundo son as vagas de fondo, as que non estouran nun “punch” de fulgor, as que
non acadan a gloria da exaltación, senón as que como a toupa ou a couza transforman
o obxecto, roen a estrutura, acumulando reformas que veñen e van?. Ben se pode
interpretar a revolta feminina do século XX como a maior transformación que nel
se produciu, tras a decisión das mulleres, en 1945, de non regresar aos fogares
e non caer na celada que lle tenderan en 1918 e tras a, con eufonía, denominada
“revolución sexual” que tamén podemos
identificar simbolicamente con 1968, coa pílula, con poder ler O amante de Lady Chatterley e o Monte da
Condesa “o cerne do Universo e as
origens do mundo”(p. 31)
Do
mesmo xeito, ao mellor, a revolución fracasada, espectral, de 1968 simplemente
mudou o que pretendía: “os
protocolos prévios da dominação política” como di Badiou e nos
lembra Vaqueiro, e a axenda política, non a económica.
Ao
espectro empurrábao subsidiariamente o descontento polas duras condicións de
traballo, polo esforzo de máis de dúas décadas de sacrificio produtivista, o
desacougo, a frustración, que os fillos e fillas dos que reconstruíran a Europa
destruída, non polos nacionalismos, senón polas disputas imperiais, poñían de
manifesto. A nova xeración que chegaba ás universidades expresaba as súas
incertezas cara ao futuro pero tamén a frustración paterna, a das clases medias
baixas, funcionariais ou de traballadores industriais das que procedía e que
podemos rastrexar ata nas folgas de setembro do 72 vigués, que, amais de
agochadas motivacións políticas na loita contra a ditadura, desencadeáronse
pola libranza do sábado pola tarde en Citroën, polo “sábado inglés”, como se
dicía na altura, por unha mellora nas condicións de vida. A de marzo, en
solidariedade con Ferrol. Ambas, é o que pretendemos resaltar, non unidas a conflitos
salariais, en sentido estrito.
Entender
as revoltas do 68 como unha mera expresión do descontento dos fillos das elites
burguesas é unha visión tan limitada como explicalas en función dun hipotético
momento revolucionario previo ao triunfo mundial do socialismo. Tan fóra da
realidade estaban os que pretendían tomar a cidade dende o campo, axitando o
libro de citas de Mao, como o Passolini máis iconoclasta que centraba o seu
odio ás elites nos mozos petit-bourgeois protagonistas das revoltas: “Agora
todos os xornalistas do mundo lámbenvos o cu (...) pois eu non queridos. Tendes
cara de mocosos malcriados e ódiovos, como odio os vosos pais (...). Cando
golpeabades a policía, eu simpatizaba coa policía porque eles son fillos dos
pobres”.[15]
Aqueles
feitos convulsos do 68 tiveron expresión diferente en Europa, onde todos
estaban contra a guerra de Vietnam, que nos
EE UU. Nos dous casos, ao mellor, cun impacto desproporcionado a respecto da
súa verdadeira transcendencia, agás nos casos de Francia e Checoslovaquia, nos
que os seus lideres tiveron que “coller o portante”, aínda que de forma ben
diferente. De Gaulle tras perder un referendo e Dubček, logo de ver Praga ocupada
polos carros de combate do Pacto de Varsovia, “entrando en razón”, despois do
amable convite a unhas merecidas vacacións nas beiras do Moscova.
Podemos
valorar dun xeito ou doutro aqueles feitos, podemos destacar tal ou cal
aspecto, podemos agrandar ou minimizar a súa influencia pero é evidente, e
ocorre sempre, que os intres de gran impacto, de verdadeira transcendencia
cultural e política, só os podemos percibir cunha ollada en retrospectiva. Aqueles
tempos e feitos que dan pé á creación
literaria de Vaqueiro, tiveron a importancia de atinxir non só á xeración protagonista, senón ás que ata hoxe
viñeron tras dela.
3.- Há uma lua ruim
 |
| Foto: M. Caeiro |
E
ofrécenos un libro rompedor, que combina, en harmoniosa superación de xéneros,
a poesía, medida ou libre, o prosa poética ou a poesía prosizada, ou como se
lle queira chamar, o ensaio breve..., nunha variedade formal que empata cunha
visión da literatura superadora de tipoloxías máis funcionais para a critica
que para a creación.
Vitor
é un renacentista, en tempos de saberes inabarcábeis, que é quen de sentir a
mesma paixón por Borges que por Badiou, por sinalar estremas ideolóxicas. Poeta,
narrador, home de ciencia, fotógrafo, etnógrafo, profesor, filólogo,
sociolingüista, axitador político, activista cultural, cociñeiro (podedes sorrir
relaxados co seu breve ensaio sobre a arte de cociñar, p. 100) e falador, un
ameno conversador que gusta de partillar horas arredor dun café. Rexo, non fai,
nin se fai, concesións, e valente. Cando levaba a maior parte da súa obra, en
dimensión e tempo, publicada, decidiu, por convicción política, cultural e
lingüística, empregar o portugués como
norma ortográfica, sabendo ao que se arriscaba, que editoras de sona lle desen
as costas, e afastándose dunha
“lusadicción” impostada. Na altura de que falamos Portugal estaba de costas
viradas, aínda que os ditadores se entendesen na indiferenza; naquel ano
Caetano ocupou o lugar de Salazar e prolongou a guerra colonial nun quinquenio
de morte.
Un amigo escritor díxome: “Vaqueiro ten razón, pero eu non me atrevo, a
min gústame que a xente me lea”. Vitor, un gran lector de Weis, recolle do seu
Marat-Sade: “Ao silêncio da natureza, eu
aponho a minha ação. Na indiferença universal, eu descubro um sentido. Não sou
uma testemunha passiva!. Eu intervenho, aponto o que é falso e luto para mudar
e corrigir.” (p.55)
Vaqueiro
é o autor-testemuña cuxo relato-memorial ten un valor histórico e poético,
porque a memoria, eminentemente subxectiva, fica ancorada nos feitos que
presenciamos, dos que somos protagonistas, daqueles que nos lembramos, dos que
deixaron pegada en nós..., e a narración máis subxectiva, máis filla das
impresións, é o relato poético. A memoria é sempre unha visión do pasado
matizada polo presente, a “presentificación” á que se refería W. Benjamin. A
visión de Vaqueiro probablemente non coincida coa doutras persoas daquela
minoría estudantil da Compostela de 1968 ou daquela outra non universitaria
enxertada na cultura do momento; quizais mesmo a contraposición sexa intensa
con algunhas das que “renunciaron” ao
“ideal” que nalgún momento, máis ou menos, compartiron.
Quen
escoite aos Credence ou a Joplin hoxe, quen lea a Lezama ou a Borges, quen pouse
as mans sobre as obras escollidas de Mao ou Lenin, quen contemple as imaxes do
peche de Filosofía, dos grises pola rúa ou do concerto de Medicina non terá nin
unha visión, nin unha sensación similar á que nos transmite Vaqueiro. As persoas que
carecen da condición de testemuñas, de actores, de protagonistas, non perciben
as emocións, os temores, a suor nas mans,
as agoniadas gorxas, as linguas resecas, os olores da tensión, os ollares de
alerta...; a memoria sempre vai cargada de subxectividade porque lembra o
vivido ou como foron vividos os acontecementos por máis externos, sociais ou
afastados da testemuña que poidan parecer, e instálase na memoria colectiva
tras un proceso de amplificación polos medios de comunicación e, ás veces, pola
xestión interesada dos poderes públicos que a seleccionan e reinterpretan en
función da sensibilidade cultural, da conxuntura social, de debates éticos ou
conveniencias políticas momentáneas. Este proceso de usurpación da memoria
polos poderes políticos é manifesto no caso das revoltas do sesenta e oito e
nos anos de remate do franquismo e de tránsito á monarquía pos franquista. W. Benjamin denominaba
“experiencia transmitida” a que forxa identidades, crea, en sentido hegeliano,
o Estado, que é quen de converter en Historia todo o que a deusa da memoria
(Mnemósine) pode recoller entre as faragullas que deixa o paso do tempo. Mentres
que a “experiencia vivida” resulta individual, fráxil, volátil, efémera.
O
68 como “momento glorioso” do que participaron todos os que naquel momento
estaban na topoloxía da memoria, París, Berlín, Berkeley ou Compostela, do
mesmo xeito que “todos corrían diante dos grises”, nos anos que os poderes
públicos denominaron “transición” e que por arte de birlibirloque fixo
desaparecer os franquistas. O rei deixou de selo por decisión do Xeneralísimo e
ficou lexitimado polo pobo soberano tal e como Suárez deixou de ser Secretario
Xeral do “Movimiento”, isto é, do partido único do franquismo denominado dende
abril de 1937 “Falange Española Tradicionalista y de las JONS”, e pasou a ser o
mago que sacou da chistera o “consenso constitucional” que nos librou do
franquismo do que todos eramos “vítimas”. Tanto o relato do 68 como o da
“transición” ficaron socialmente asumidos polo que W. Benjamin denominaba
“empatía historicista cos vencedores”.
Esa
educación sentimental, a de Vaqueiro, ocorre nunha cidade ecuménica, nunha
cidade-mundo, nunha cidade-universal, síntese de todas as topoloxías (“Nas escadas avança vagarosa/a Hoste armada. A textura
sebenta/e a silhueta vil, facinorosa, / delineiam a epiderme cinzenta, apavorantemente
lutuosa/de czares de mirada peçonhenta,/ Compostela é Odessa ao
meio-dia/alagada no fel que a vozearia p. 53), de todas as cidades
“Há uma lua ruim nos arrozais do norte/e,
entre os carvalhos de Santa Susana” (p.31) e nas súas lembranzas “...
a música/agatinha na praça da Quintana”
(p.131) e constrúe a particular banda sonora que é tamén a dunha parte desa xeración: Credence,
Joplin (procriava o extermínio e o tempo continua/ a se mover, ó Janis! Em Saigon e Alabama”,
p 98), Dylan, Hendrix (“e essa
chave, Jimi, não desbloqueia a porta/ dessa casa vermelha” p. 98), John Lee
Hooker (Ó caro John que moras na prega do horizonte” p.130) Chuck Berry, Nina
Simone, José Afonso, Baez (“Joan, duma
janela, mas o teu pranto voa/além de Pedrafita, numa viagem sólida”
p.98),Woodstock (“era a fase de aquário”p.98),
radio Pirenaica e unha sucesión de imaxes prendidas na retina: Kubrick,
Coppola, Glauber Rocha, a faixa pendurada na entrada da Alameda, as rúas de
Santiago sen esaxerados carros de combate e as rúas de Santiago esmagadas por
reais carros de combate similares aos de Praga con catro anos de distancia e a
brutalidade asasina como diferenza.
O
libro é un permanente metatexto, en constante referencia a sobreentendidos,
que o lector avisado tenderá a valorar
en exceso polo que, para este tipo de lector, farase necesaria unha segunda
lectura para capturar a obra na súa dimensión literaria. Un libro que precisa claves
pero ten a grandeza da arte que é quen de superar os segredos para converterse
en universal, en literatura, e deixa de ser preciso desentrañalo, agás pola
curiosidade do descubrimento. Un libro, en principio de poesía, con notas ao pé, ou mellor enlaces a youtube, e que leva o autor
a cuestionarse sobre o plaxio ante as abondosas referencias (p. 33).
E
entón que tiñamos en Compostela de orixinal? Pois tiñamos a Zabala, ao Zavalita
peruano vestido como o almirante Nelson con uniforme de charreteiras douradas;
tiñamos unha nación-cultura por descubrir no concerto de medicina que foi antes
que Wodstock, como o peche de filosofía foi previo ao maio parisiense, aínda
que estes xa quentaran motores un ano antes. Zabala, o bedel policía, marcaba a
diferenza mentres a personalización do mal que o criou seguía a darlle ao zoco
tralos salmóns na Estrada ou nos prados de Meirás.
Ao
final non eramos tan diferentes. Escoitábase a música amentada máis arriba e descoñecíanse
os Morenos de Lavadores ou os gaiteiros de Soutelo. Non estabamos tan
“atrasados” e moito menos tan “colonizados” como argumentabamos no proceso de
axitación de conciencias preciso na altura, necesariamente revisable nesta
altura tan afastada. Mentres, íase “inventando unha tradición” (Hobsbawm/Ranger),
imaxinándonos dunha comunidade (Benedict), a partir dunha faixa pendurada na
entrada da Ferradura compostelá, dun xantar de despedida de C.E. Ferreiro, da
“queima dun barracão de
obra”[16], da paulatina descuberta
da xeración derrotada tres décadas antes, da tradición da nación-cultura, da
resistencia silenciosa dunha sociedade rural e da percepción entre os sectores máis
conscientes do proletariado industrial desa comunidade que se construía ao
mesmo tempo que a tradición.
Estamos
a falar dunha parte da xeración do 68, dunha fracción minoritaria que rematou
por facer valer, a posteriori, os seus valores de liberdade, imaxinación,
creatividade,tamén de individualismo, e algunhas banalidades estéticas. Chega
con lembrar a ironía de Country Joe
McDonald, que Vaqueiro emprega para encetar o seu libro: “Bom, imos, mães de todo o mundo/enviai os
vossos moços a Vietnã (...) Sede os primeiros da vossa vizinhança/ em trazerdes
o vosso filho numa caixa./ E um, dous, três, por que estamos a lutar?
e contrastala con aquel monumento ao individualismo máis reaccionario e
repugnante dun tal J. Iglesias: “Unos que ríen otros llorarán/ Aguas sin cauce, ríos sin mar/ Penas
y glorias, guerras y paz/(...)Al final las obras quedan las gentes se van/
otros que vienen las continuarán, la
vida sigue igual.” coa que vibraba unha parte considerábel da xuventude
española que ao tempo cantaruxaba sen acougo o triunfante “La, la , la” co que
Massiel nos situaba en Europa, aínda que só fose na eurovisiva, despois de
chamar a rebato ante o “desafío catalán” que pretendía empregar o dialecto
daquelas terras no transcendental concurso político-musical.
Ben
merece a pena deambular por aquel ano que tantas vidas cambiou collidos da man
de Vaqueiro.
Gondomar
de Miñor, entre novembro e decembro de 2018
[7] Traverso, E.: El pasado, instrucciones de uso. Historia,
memoria, política. Marcial Pons, Madrid, 2007.
[8] Fontana, J.: Por el bien del imperio. Una historia del
mundo desde 1945. Pasado &Presente, Barcelona, 2011
[11] Var Campo Freire, X.:
“Concilios, Galeguización e Compromiso”; Noia Campos, C.: “A fender o modelo
patriarcal” en VV. AA.: Galiza 1968. A
conciencia avivada. Monografías Sermos Galiza, Santiago, Outubro 2018
[16] Barxa Álvarez, N.: “A alegre
(¿) década dos sesenta” en Galiza 1968. A
conciencia activada. Monografías Sermos Galiza, Santiago, Outubro 2018
Ningún comentario:
Publicar un comentario