Nós
Varela Pérez:Do
outro lado das portas[1]
 |
Plumas de Ícaro. Rodríguez
Pazo.
Óleo sobre lenzo 50x50 |
Lémbranos
Robert Graves[2] que o “noso” heroe
céltico, Lugh, voou ao ceo como unha aguia cando o
seu sucesor o matou no solsticio de verán. Non está claro se era un heroe ou
una divindade: “(…) do deus Lug, un dos Tuatha de Danann, un dos xefes deses
deuses bos, deses deuses da luz e da vida…”[3]
A construción
mitolóxica de Lug, Lugos (Galia), Lugh (Eire) Llen Llaw (Gales), moi difundida
polo tanto, refírenos a loita permanente entre a aguia e a serpe, entre o ano
crecente e o minguante, entre o rei e o seu sucesor...
Segundo as fontes irlandesas, a sociedade divina estrutúrase do mesmo xeito que
a sociedade humana, e a organización dos Tuatha Dé Danann (as xentes da
tribo de Dana) está xerarquizada en tres clases funcionais: a sacerdotal, a
guerreira e a artesanal. Lug non pertence a ningunha delas en especial xa que
pode asumir todas as funcións, así declárase sucesivamente carpinteiro,
ferreiro, guerreiro, poeta, meigo, pousadeiro e broncista…
O
predominio da cultura helena enxertada en Roma fai que esteamos máis
familiarizados coa mitoloxía mediterránea que coa celto-atlántica, por iso
coñecemos moito máis a Dédalo, moi semellante ao multifuncional Lug, e ao
seu estúpido fillo Ícaro.
Este
último, na compaña paterna, fuxiu de Creta coas ás que o seu pai, ferreiro
admirable aprendido pola mesma Atenea, lle fixera con plumas de paxaros atadas
con fíos, as máis grandes, e pegadas con cera, as máis cativeiras. No intre de
iniciar a fuxida do labirinto de Minos, Dédalo advertiulle prudencia, que non
voase a demasiada altura, para que o sol non fundise a cera, nin demasiado
baixo, para que o mar non humedecese as plumas, ao tempo que o cominaba a que o
seguise de preto e non tomase un rumbo propio.
O
mozo non fixo caso de ningún dos consellos paternos. Ao verse empoleirado e
poderoso, emocionouse e seguiu, cada vez máis confiado, ata que o sol derreteu a cera. Dédalo só foi
quen de observar as plumas, que ensamblara coa súa sabedoría técnica,
esparexidas sobre a auga do mar.
Perda
coidado a persoa lectora, non teño pensado seguir polos vieiros da mitoloxía
clásica nin da céltica. O motivo do desvarío é reflexionar, con brevidade,
sobre o gran mito da contemporaneidade ilustrada: o permanente progreso.
Educámonos
nunha visión da historia como un agatuñante Icaro en constante ascenso; no mito
de que unha xeración encetaba o camiño alí onde a anterior o deixa, aínda que
teñamos momentos de incerteza, sempre serán fugaces descansos no batido das ás
cara perfección solar.
“Lo
que para nosotros era inusitado para nuestros padres y nuestros abuelos había
sido inimaginable: lo mismo que para nuestros hijos ha sido casi tediosamente
normal y sólo ahora está en peligro”, escribe Muñoz Molina[4], na súa lixeira e temporal inseguridade que só disimula
a certeza no permanente ascenso.
Sempre
procurei ofrecerlles aos meus alumnos unha mirada moito máis quebrada, a dunha
liña irregular e bruscamente fracturada en ocasións. Non sei se o conseguín.
Dende
2008, para moitos, como o amentado Muñoz Molina, esa visión detívose de súpeto,
mesmo ata quebrou. Uns, á espreita, con moitas dúbidas, de que a liña
descendente se deteña e torne a elevarse, coa ilusión de que a potencia dese
novo ascenso sirva para compensar a prolongada baixada. Outros, pola contra, mesmo ollan imprescindíbel asumir a quebra como a táboa de
salvación da insensata desobediencia de Ícaro.
Non
é ningunha novidade na historia da humanidade “Esta vez era o fin, non só de
feito senón tamén efectivamente. As aguias voaran. Comezaba a Idade Media”, escribiu Indro Montanelli na súa historia de Roma[5]. Algúns temos a sensación
de que estamos ante a fin dun ciclo e que, simplemente, as cousas xa non volverán
ser “sólidas” como antes.
1.- O estraño futuro
O
anterior vén a conto do último libro, en castelán, do vello profesor Fontana[6] sobre o futuro como
ese incerto e estraño país no que os políticos xa non teñen o poder para
cambiar as cousas; no que só hai un pensamento para resolver os problemas
sociais: incrementar o consumo nun planeta de recursos limitados, cada vez máis
limitados; no que é impensable estender os niveis de consumo dos países
desenvolvidos aos demais; no que as xeracións máis novas teñen grandes
expectativas pero ningún futuro; no que a apocalipse anunciada polos Sex
Pistols (No future) e Margaret Thacher (There is no alternative) se configura
nun estado de guerra permanente; no que non é doado albiscar nada máis alá que
unha sociedade da desigualdade fundada na patolóxica privatización da política
e do propio estado.
O libro
de Fontana podémolo considerar un apéndice da súa grande obra[7], inmediatamente anterior,
á que lle dedicou 15 anos de traballo. É xa unha referencia para entender os
acontecementos históricos posteriores á segunda guerra mundial: creación do
estado do benestar, a guerra fría, a coexistencia, a distensión, a expansión
norteamericana, a crise da URSS e o proceso que, tomando a expresión de
Krugman, denomina “gran diverxencia”, isto é, a gran involución que dende finais dos
setenta sufrimos en dereitos, benestar social e democracia. Dani Rodrik ten
empregado este termo pero para referirse ao resultado dos dous últimos séculos
de globalización nos que se provocou unha gran diverxencia a escala global:
“Non foi sempre así. Ao comezo da Revolución Industrial, a diferenza entre as
rexións ricas e as rexións pobres do mundo era da orde de 2:1. Na actualidade,
a mesma ratio está en 20:1. A diferenza entre o país máis pobre e o máis rico ampliouse ata aproximadamente 80:1”[8]. Outros como Lant
Pritchett teñen empregado a expresión “enorme diverxencia” para referirse ao
mesmo que Rodrik.
Como é
costume, Fontana acompaña o seu texto de amplas notas bibliográficas nas que
fai un alarde exhaustivo tanto de coñecementos como de dominio de fontes
documentais e referenciais.
Como
botón de mostra, escribe: “Non menos interesante resultaría, dada a súa orixe,
a crítica de Jeremy Grantham, un financeiro que dirixe un fondo de inversión
que administra 97.000 millóns de dólares, quen manifestaba, nunha carta de
febreiro de 2012 dirixida aos seus inversores: “o capitalismo fai un millar de cousas
mellor que os outros sistemas, e normalmente só falla en dúas ou tres; pero,
desafortunadamente para nós, un só deses fallos pode arruinar o capitalismo, e
a nós con el”. E engade: “o sistema capitalista actual ten nos Estados Unidos
feblezas fatais en potencia”, que só poderían curarse cunha política ilustrada
que o regulase: “o que é imposible que se produza mentres non diminúa a
influencia do gran diñeiro no Congreso, e moi especialmente nas eleccións”[9]
De
onde tirou esa carta? E como ela, centos e centos de documentos e referencias
tomadas, sobre todo, de The Economist, The Guardian, The
New York Times e unha inmensidade de libros. Pois alí está, entre as
máis de 70 paxinas de “Notas Bibliográficas”, a referencia á carta de Grantham
co link incluído[10].
2.- A estupidez de
Ícaro
Hoxe
quixera limitarme estritamente a comentar as páxinas introdutorias nas que Fontana
reflexiona sobre o permanente e constante progreso da humanidade, ese fillo da
ilustración e da Historia científico-positivista; esa autoestrada cara ao ceo
do permanente aumento da produción de bens materiais e sociais, dende a revolución
neolítica ata a industrial; esa ilusoria mellora das liberdades e dos dereitos
sociais, dende o escravismo ata a revolución francesa; esa visión optimista do
devir humano como un proceso indisolúbel do progreso.
Cita
Fontana a Gibbon e a Cordoncet. Para o primeiro, cada idade do mundo aumentou a
riqueza, a felicidade e o saber. Para o segundo, a capacidade de perfección do
home é indefinida e os seus progresos serán máis ou menos rápidos, pero nunca haberá
retroceso. Por certo, o marqués de Cordoncet escribiu o seu “Bosquexo” agochado
da persecución xacobina, detido aos poucos meses, apareceu morto na súa cela.
En
vez deste xirondino, introdutor do concepto de “laicismo” e defensor do voto
feminino, puido citar Fontana a Turgot, fisiócrata, ministro de Luís XVI, amigo
e protector do marqués, que no seu celebre discurso pronunciado, en 1750, na
Sorbona dicía: “A masa total do xénero humano, con alternativas de calma e de
axitación, de bens e males, marcha sempre, aínda que a paso lento, cara a unha
perfección maior.”[11]
É ben
certo que esta construción ideolóxica podémola xa intuír entre as elites do
renacemento pero non será ata o desenvolvemento pleno do capitalismo cando
virará nunha expresión dominante que se asentará, definitivamente, na segunda
metade do XIX, cando o imperialismo europeo estenda a súa idea de civilización
e progreso por todos os recunchos do planeta.
É
na cultura occidental onde calla, de forma explícita, esta idea de que a
historia da humanidade pode concibirse como unha constante mellora, aos poucos,
a través de forzas inmanentes ata que nun futuro remoto poida atopar unha
condición próxima á perfección, para toda a humanidade.
Desta
visión de permanente ascenso cara ao sol que rematou por derreter as
tecnolóxicas ás de Icaro participaron tamén
interpretacións do marxismo que herdaron
esta perspectiva tanto da ilustración francesa como da filosofía alemá.
En especial da
kantiana “lei inmanente do progreso”, da “forza oculta” e do “fío condutor”: “Octavo Principio.- Pódese considerar a historia da
especie humana no seu conxunto como a execución dun plan oculto da Natureza
para levar adiante unha constitución interior e, a tal fin, exteriormente
perfecta, como o único estado no que pode desenvolver plenamente todas as súas
disposicións na humanidade (...)
Noveno
Principio.- Un intento filosófico de elaborar a historia universal
conforme a un plan da Natureza que aspire á perfecta integración civil da
especie humana ten que ser considerado como posible e ata como elemento
propiciador desa intención da Natureza”[12]
Mais
tamén da hegeliana concepción da Historia Universal como progreso necesario e
racional do espírito cara á conciencia da liberdade[13].
O
marxismo participa tanto da idea do permanente aumento da produción de bens: “O
proletariado utilizará o seu dominio político para despoxar paulatinamente a
burguesía de todo o seu capital, para centralizar todos os instrumentos de
produción nas mans do Estado, é dicir, do proletariado organizado como clase
dominante, e para incrementar a masa das forzas produtivas o máis rapidamente
posible”; como da mellora das liberdades: “No lugar
da vella sociedade burguesa, coas súas clases e os antagonismos de clase,
establécese unha asociación na que o libre desenvolvemento de cadaquén é a
condición para o libre desenvolvemento de todos”.[14]
Na vulgarización
destas ideas baseouse a colectivización agraria ou a industrialización forzada
do período stalianiano, o delirio khruxoviano da construción do socialismo ou a
non menos ilusoria concepción brexneviana do “home soviético”. “Os dirixentes soviéticos tentan mobilizar todos os
esforzos posibles. Khruxov asegura no XXI Congreso que a URSS inicia a
construción do comunismo, e no XXII Congreso anuncia a realización do comunismo
para 1980”(…)“Era a consecuencia inevitable de dúas constantes no “corpus
doctrinae” soviético: non había máis patria que a propia clase social e a
medida que se constrúe o socialismo desaparecen as diferenzas nacionais, dando
lugar a formacións historicamente novas”.[15]
Fontana
lémbranos que deberiamos repensar cando menos dúas cuestións cruciais. Unha,
que ao longo da historia o crecemento económico foi mínimo e só se acelerou, de
forma superlativa, nos últimos 250 anos. Non será pois un fenómeno
excepcional?.
Outra cuestión, cal é
a relación entre crecemento económico e calidade de vida?. Na primeira
globalización (XVI-XVIII) houbo un gran desenvolvemento da economía europea
mais os estudos sobre a estatura humana, dato que se considera estreitamente
relacionado co nivel de vida[16], infórmannos de que nese
período houbo un retroceso da estatura nas zonas máis avanzadas de Europa, é
dicir, houbo unha relación inversa entre desenvolvemento económico e calidade
de vida.
A
distribución da riqueza non depende pois nin dunha construción ideolóxica como
o progreso, nin dos avances tecnolóxicos, nin da xenerosidade das clases
propietarias, senón das loitas das clases proletarias que ao longo do século
XIX e no primeiro terzo do século XX aterrorizaron a burguesía que acabou
cedendo dereitos (dende a xornada laboral ata o salario mínimo) e empregou o
estado como intermediario. Non é preciso abundar na situación destes dereitos
sociais na actualidade.
A Gran
Guerra foi o punto de inflexión que provocou a reacción represora do fascismo
para deter a loita social e poñer en cuestión a democracia liberal. A “alianza,
insólita e temporal, do capitalismo liberal e o comunismo para facerlle fronte
a ese desafío permitiu salvar a democracia, pois a vitoria sobre a Alemaña de
Hitler foi esencialmente obra (non podería ser doutro xeito) do exército
vermello”.[17]
A
partir de 1948 iniciouse un período de redución das desigualdades e de futuros
prometedores que, seguindo a Hobsbawm, denominamos “idade de ouro”, que remata
coa crise do petróleo de 1973.
A
tese que incorpora Fontana é que nesa altura, nos anos setenta do pasado
século, foi cando Ícaro comezou a súa prolongada caída cara ao abismo da perda
de dereitos sociais, da liberdade e da paz. Non estariamos pois ante unha crise
económica, a de 2008, da que nos poderiamos recuperar aforrando durante máis ou
menos tempo, argumentación das políticas de austeridade, senón ante unha crise
social encetada nos finais dos setenta e agudizada pola derrota dos sindicatos
e a ausencia da ameaza revolucionaria. “As clases dominantes non dormen tan
tranquilas como dende 1789” afirmou Fontana nunha ocasión.[18]
Sobre
El futuro es un país extraño Borja de
Riquer escribiu: “Con este libro,(Fontana)
asume un reto que poucos historiadores teñen hoxe en día a capacidade de
afrontar, o de explicar como foi posible que a grande ilusión xurdida tras o
desastre da II Guerra Mundial de construír unha nova orde mundial guiada polo entendemento e o progreso
colectivo se frustrase, e que sete décadas despois nos atopemos ante unha
desorde económica sen precedentes e con non poucas dificultades para que a
democracia predomine no planeta”. Sobre o traballo de Fontana como historiador,
subliña Borja de Riquer: “un historiador máis documentado e ambicioso que Eric
J. Hobsbawm, tan lúcido, innovador e suxestivo
como o malogrado Tony Judt. Esta obra monumental ratifica a Josep Fontana como
un historiador de categoría mundial”.[19]
Nestes
tempos nos que Bauman nos advertiu das fraxilidades do “activismo de sofá”
Fontana lémbranos: “A gran lección que cómpre deducir desta experiencia é que
ningún avance social se consegue sen loita: sen unha confrontación que só pode
ter éxito cando se basea na conciencia colectiva de que non é licito resignarse
a unha situación inxusta...”[20].
Seguindo
o seu mestre Pierre Vilar, Fontana pretendeu “pensar historicamente” para que a historia
sexa practica, pois: “Este é o modo no que intento ser socialmente útil:
amolando. Acostuma provocar reticencias, pero, se non che importa, resulta máis
satisfactorio: non lles gustas, pero respéctante”.[21]
Abofé
que conseguiu amolar a uns e o respecto de moitos. Fican con nós as súas obras.
Que a terra lle sexa leve.
[1] Varela Pérez, I.: Do
outro lado das portas. Instituto de Estudos Miñoranos, Gondomar, 2015
(p. 87)
[3] D'Arbois de
Jubainville, H.: El ciclo mitológico irlandes y la mitología céltica.
Visión Libros, Barcelona 1981. (p. 93)
[6] Fontana, J.: El
futuro es un país extraño. Una reflexión sobre la crisis social de comienzos
del siglo XXI. Pasado&Presente, Barcelona, 2013.
[7]Fontana,
J.: Por el bien del imperio. Una historia del mundo desde 1945. Pasado&Presente,
Barcelona, 2011.
[10] Sobre
este dato e moitos outros pódese consultar o texto das conferencias que
pronunciou Fontana en febreiro de 2012
[11] Turgot: Cuadro
filosófico de los progresos sucesivos del espíritu humano. Pódese
consultar en http://www.ub.edu/histofilosofia/gmayos_old/PDF/TurgotCuadrosFilos%F3ficosProgreso.pdf
[12] Kant. I.: Ideas
para una historia universal en clave cosmopolita y otros escritos sobre
Filosofía de la Historia, Tecnos, Madrid, 1994 (p. 24).
[14] Marx,
K. Engels, F.: O manifesto comunista. Xerais, Vigo, 1998 (p. 66 e 68).
[15] Rios,
X., Pellitero, L., Méixome, C.: Rusia. Das orixes á crise dun modelo.
Ir Indo, Vigo, 1996. (p. 86 e 104)).
[16] Recentes
investigacións consideran que o estudo da estatura, ademais da esperanza de
vida, fornece datos fundamentais para coñecer a saúde media da poboación pola
influencia que ten sobre ela a alimentación. Un estudo do CSIC, dirixido por
Julio Pérez, dinos que a estatura media dos varóns adultos nacidos en España en
1982 (176cmts) é 10cmts máis que a dos nacidos en 1910 (166cmts), mentres que a
media da estatura das femias é de 7cmts máis (155cmts fronte a 162cmts). http://www.csic.es/web/guest/buscar?
[19]
Ver Borja de Riquer: “La quiebra de una gran ilusión”. https://elpais.com/diario/2011/12/03/opinion/1322866812_850215.html
[21] Ver: “El historiador
debe ayudar a la gente a pensar” en http://blog.udllibros.com/wp-content/uploads/Babelia-20-julio-2013.pdf
Ningún comentario:
Publicar un comentario