 |
Riveiro Coello na Libraida de
Gondomar, intentándoo cunha guitarra desafinada,
á beira do paseo Casares e da
homenaxe á galiña azul; non moi lonxe de Vilariño.
|
Non era doado o mandado: facer un libro sobre os toliños
de Xinzo. A tentación, ensarillar unha serie de anécdotas sobre a restra de
personaxes virados polo vento do Larouco, polas badaladas de Antioquía, polo
croar das rás, ou, explicación xenérica das rarezas ourensás, polo licor-café. Tese á que se apunta non só
un amigo meu miñorán, senón, tamén, o mesmísimo Otero Pedrayo.
Mais non estamos ante un principiante, nin ante un
afeccionado. Senón ante Antón Riveiro Coello. O escritor de Xinzo, asentado en
Boiro, ten demostrado ser un dos grandes narradores contemporáneos da literatura galega e, ao tempo, quen de manter unha
produción constante, profesional, de veterano escritor a pesar da súa
xuventude. Así que o encargo de Casares que o autor rememora nas paxinas
iniciais da novela non ficou nun relatorio de rarezas e/ou excentricidades
senón que se artellou como escintilantes
pedriñas preciosas inseridas nun colar traballado por un prateiro de tradición.
Riveiro Coello ofrécelle ao seu paisano un éxito póstumo como editor e unha
homenaxe estilística na procura da sobriedade, da sensatez, da contención, da
aparente sinxeleza, do sorriso irónico e por riba de todo da narración ben
construída e comprensíbel.[1]
A Marcelino, “o xograr de Villalón”, tanto lle ten ler o
xornal do dereito como do revés pois as novas aconteceran tres décadas atrás:
“Hitler invade Polonia”. O “Tiroliro” recolle cabichas e Clarita papeis na
procurado documento das partillas. Agustín “O Vicentito” conduce un tráiler que
só el ve, que, de cando en vez, se transforma nun avión que só el olla, mentres
non para de dar voltas arredor de si. As irmás “Sabidillas” teñen un estanco e
“A Virucha” outro que non abandona nunca e, por iso, mexa no balde; está casada
co “Parrandeva” que ten unha coxeira que semella estar a quitar auga do pozo.
O “tenente Mateo” é policía secreto en
exercicio permanente; don Ramiro, o mestre políglota, alcumado “O Estranxeiro”;
Pepe Tejada anda sempre a preguntar canto mide un quilo; o Pelado de Damil é un
franquista elocuente; JB, un toureiro carente de valor pero sobrado de estilo;
Rafa Cacá, un anano bombeiro e toureiro; o “Fona” anda atarefado en medir os
peidos; Enrique “Picamoca” recolle
cabichas e cando o mandan ir á seitura di que non, ”que pica a moca”; O
Manequín ía disfrazado todo o ano menos no Entroido que andaba espido ... e
así... algúns máis. Desta panoplia de “feridos polo vento” destacan dous: o avó
Mauro “O morto”, resucitado polo magnesio da cámara fotográfica axuntaba ao seu
redor todos os inocentes, parviños ou toliños da vila e dos arredores dos que
levantaba exhaustivo censo, e Demetrio, o de corpo lambido, que foxe da vila
tan pronto tocan a morto e planta unha árbore cando nace un neno, tras do preceptivo
informe do sanatorio.
Na sociedade rural e vilega da altura as persoas viradas
da cabeza non eran atendidas das súas doenzas, mais tampouco eran, de xeito
xeral, encarceradas nos manicomios, agás no caso de comportamentos agresivos. O
non tratamento significaba agravar o seu sufrimento; o non encarceramento
xeneralizado, reducilo. No relato de Riveiro, só nunha ocasión se encerra, por
breve tempo, un dos toliños en Toén. Sirva esta referencia para recordar que
naqueles anos Franco Basaglia afirmaba que a loucura era unha enfermidade
resultante da marxinación económica e lideraba un amplo movemento intelectual e
político que logrou a paulatina clausura dos hospitais psiquiátricos italianos
a partir de1978. Na mesma altura David Cooper ou Ronald D. Laing, dende a mesma
psiquiatría, e Focault e outros, dende a sociopolítica, realizaban duras
críticas da psiquiatría tradicional nun movemento, que non foi tal, denominado
“antipsiquiatría”, alcuño no que poucos dos seus teóricos se recoñecerían. Mesmo
por aquel tempo ( 1973-1975), cando o avó Mauro andaba a tomar notas para o seu
arquivo da tolería limiá, houbo un intento de reforma da asistencia no
psiquiátrico compostelán de Conxo que rematou coa derrota dos reformadores e o
despido dalgúns deles.
Ora ben, Riveiro trata a súa inzada requitropa de tolos,
aventados, parviños ou inocentes cun ton de normalidade que provoca un breve
sorriso e non unha gargallada insultante. Afástase en todo momento tanto dun
paternalismo de merengue como dun psicoloxismo pretensioso. Os tolos viven e
conviven con normalidade na vila, camiñan polas rúas, teñen as súas rutinas,
son uns veciños máis... o policía secreto axuda o pai do protagonista nas súas
tarefas de gardar a orde, uns e outros comen na casa paterna, o vello cárcere
municipal, e dialogan co avó Mauro no seu cuarto que aínda conserva o enreixado
da antiga cela. Cando o Cubano se empoleirou, en coiros, na fonte nova, o avó
discute cun veciño o que cómpre facer nestes casos; este dille:
-
“Haberá que chamar ao manicomio de Toén para
que leven este tolo
-
E quen o diagnosticou? Ti es doutor?- pregúntalle o avó
Mauro con certa retranca.
-
Home... Non sei.
-
Pois se non ten diagnóstico, de momento o que temos é un
home en pelotas subido no alto da fonte, e a quen hai que chamar é a Benemérita
ou os gardas municipais..” (p. 54)
Mais a novela está construída ao redor de Antón, un mozo
adolescente, trasunto do autor, moito máis do que poida un pensar, que nuns poucos días do verán de 1978 vai
descubrir o amor, a morte, o sexo ... Poderiamos, pois, denominala unha novela
de formación? Si, pero demasiado simple. Na miña opinión trátase máis ben dun
relato da inocencia ou, mellor, da perda da inocencia dun “teenager” que nos
días roubados ao internado descobre o amor: “Cando Gabriela estaba á miña altura sentín unha escura axitación porque
me tocou coa ollada e vin as pálpebras que lle caían sobre o mel dos seus ollos
nun xesto tan suave como o alivio húmido dun pestanexo” (p.16). Cando
regresa liberado do secuestro salesiano, a morte róuballe brutalmente a
inocencia: “Pois si Antón, estívoche moi
maliña e morreu hai un mes. Tiña cancro. Síntoo” (p. 29). Esa morte, ese
desexo incumprido, ese amor roubado deixara un pouso permanente de tristeza, de
abatemento, en todo o relato. Mesmo cando de súpeto a vida rescata o adolescente
e descóbrelle o sexo a través da relación puntual coa exótica moza alemá, curmá
da non menos exótica venezolana
Gabriela: “A vertixe supérame e non son
quen de controlar esta paixón desmedida que acende en min un volcán de
sensacións descoñecidas. Teño medo da perspectiva dos corpos e alégrome de que
a sombra dunha nube enorme avance cara a nós e o día se anubre imprimindo unha
cor estraña nas cousas coma se todo se recubrise cunha fina película de
porcelana. Penso se a tormenta pode ser a solución como onte, pero non, o sol
volve xurdir, intenso, no cumio da mañá, xusto cando se desabotoan os pantalóns
e as mans se perden por dentro da roupa coa música das rás adaptándose aos
nosos desexos” (p.126).
O mundo descuberto vén acompañado de remorsos da traizón:
“...dóeme o pracer case na mesma medida
en que me atormenta o recordo” (p.
125) e do sentimento de culpa : “Mais, de
súpeto, xusto cando as bólas de prata pingan luces como esmeraldas, vaise
formando na miña alucinación o estraño formato das estrelas e unha ferida
íntima faime saír deste amor ruidoso, deste soño intenso, e dou en chorar a fío
pola miña infidelidade, porque agora Gabriela deixa de ser unha ausencia
desprazada e volve a min cunha forza insólita. E decátome de que sigo a amala,
de que só un par de días canda ela e o suave bico nos beizos que lle arrinquei,
abondaron para soster todo o peso dunha paixón”. (p.130). Memoria, culpa,
morte e amor presentes sempre na literatura de Riveiro como xa sinalamos neste blog no comentario do seu anterior
libro.[2]
O centro do relato
é Antón, o adolescente que quere ser artista, aínda non sabe ben de que, pero
terá que ver coa música ou coa literatura. As súas paixóns. A música, sempre
presente nas obras de Riveiro. Nos “elefantes” a protagonista chamábase Janis,
en homenaxe á Joplin, nesta ocasión son outras as referencias, mesmo en
contraposición estética; Gabriela dille: “Sorprenderache
que sacrificase a cinta dos Bee Gees. A verdade é que durante o lento
sufrimento da enfermidade axudoume moito máis a túa música. Led Zeppelin e Deep
Purple liberan, e moito. Unha xa non está para melancolías.” (p.112).
A educación sentimental das xeracións percorre
corredoiras reviradas . Moitos dos militantes culturais, e políticos, do
galeguismo da xeración de Riveiro, e da anterior, iniciáronse na primixenia
rebeldía consentidora da posta en cuestión dos prexuízos españolistas do
franquismo e do postfranquismo transicional, nas formas e contidos cosmopolitas
das múltiples variantes do rock. Aconteceu en especial nas vilas, nas que o
tamaño das guedellas indicaba un espírito anovador dos imitadores de Jimmy
Page, de Ritchie Blackmore -aquel a quen Antón foi ver no estadio do Atlético de Madrid, segundo conta
en Casas Baratas[3]-
ou de Robert Plant, de quen é preciso desmentir que copiase o peiteado
encrequenado de Yosi, o dos Suaves, porque este daquela ocupábase de asuntos
relacionados coa seguridade do estado.
O acceso á comprensión das lonxitudes capilares e de profundidade democrática ficou plasmado,
na miña experiencia particular, nunha asemblea das Comisións Labregas,
celebrada nalgunha parroquia do Ribeiro do Avia. Debeu ser pouco antes de que o
adolescente Antón escoitase a mensaxe do seu amor, Gabriela, gravado nunha
casete que fora dos Bee Gees. Un dos franqueirianos colleiteiros de viño
ergueuse enfurruñado para acusar os dirixentes das Labregas de seren lobos
agochados en pel de año, xa que na realidade eran de ideoloxía
marxista-leninista. Ao tal respondeulle, con rapidez, outro colleiteiro
aclarando que o de marxista, a el tampouco lle parecía ben, pero que o de
“menelista” éralle igual, que o pelo cada quen podía levalo como quixera.
Como en Casas Baratas,
Riveiro Coello fai un exercicio memorialista da inocente, ou non tanto, chegada
da primeira adolescencia. Xa que logo a outra paixón do artista en formación, a
literatura, está presente no relato en dúas dimensións. Unha relacionada cos libros, coa lectura “como unha clase de alimento” e a
obsesión con A Odisea que dará lugar
a algunhas das mellores paxinas, na miña
opinión, de A ferida do vento. A
outra co “que queres ser de maior”; para os veciños e a familia, doutor; a el
gorentáballe ser artista, isto é guitarrista, ata que se cruzou por alí o fillo
de don Paco: “Sempre pensei que a marca distintiva
dun escritor debía de estar no seu aspecto estrafalario, nalgunha circunstancia
extravagante da súa personalidade, nalgún risco físico que expresase a
diferenza. (...) O que non me podía pasar pola cabeza era a estampa que agora
teño diante dos ollos, un ser máis baixo ca min, moreno, media melena, barba
negrísima, pantalóns de elefante e unha camisa de cadros que se abre a un
triangulo piloso no peito”. (p.98-99)
Aquel Antón
letraferido virou nun gran escritor que ergue un relato redondo, de tarde
de inverno, ou de praia, que cando o catas non es quen de abandonalo ata o
remate das súas breves 140 páxinas en homenaxe ao fillo de don Paco, neste seu
ano que enceta.
Que o pasedes tan ben coma min coa súa lectura!
Ningún comentario:
Publicar un comentario