Vincios, Sabarís, as vítimas e o relato do franquismo oitenta anos despois.

A Rafa e Helena

O semáforo  en vermello. Deteño o auto. Ollo para a vivenda de Luísa e Gumersindo Pazos, construída no espazo que ocupou a vella casa na que se criaron. Lembro o que me contaron de seu pai, Paulino, a quen, neste estraño costume miñorá, puxéranlle Domingo; case ninguén sabía que este era o seu nome de pía, a súa mesma muller non o soubo ata o día no que casaron.

No baixo daquela casa, Paulino rexentaba unha taberna-

tenda de aldea grandeira que lle permitía atender as necesidades familiares. Ao tendeiro-taberneiro preocupábanlle tamén as penurias das xentes da parroquia e participaba na vida comunitaria. Primeiro na órbita do agrarismo, despois, cando as municipais de 1931, formando parte da candidatura, baixo a sigla do Partido Radical, encabezada por Pablo Nieto Virosta, logo alcalde de Gondomar e, máis tarde, gobernador civil de Jaén, baixo a sigla do Partido Radical.

Na altura, había pouco que asentara Taibo como mestre en Morgadáns e de cando en vez achegábase á de Paulino

A casa de Paulino

para falar das cousas e das ideas, falares aos que se sumaba o mestre de Vincios, Benedicto Crespo. Un día ata falaron para a xente dende o balcón da casa-tenda-taberna na compaña de Valentín Paz Andrade e Alfonso Rodríguez Castelao. Tamén se achegaba ata a de Paulino, con menos frecuencia, o mestre de Donas, Cribeiro, sindicalista, socialista, presidente da xestora republicana do concello de Gondomar en 1931 e despois militante do Partido Comunista.

Na rebotica daquela tenda realizábase a síntese modernizadora que representaba a esperanza da república: o agrarismo das décadas anteriores, o galeguismo de Taibo, fundador das Irmandades, o republicanismo diverso e evolutivo, o socialismo temperado e o combativo. Esa mestura plural, diversa, de expresión multiforme callou na Fronte Popular, unha ampla alianza cociñada a lume manso durante o bienio negro (novembro de 1933/ febreiro de 1936), as revoltas e a represión do outubro de 1934 e a sucesión de xefes de goberno radicais. Nese tempo Paulino afastouse  das fileiras radicais para se achegar a ese espazo non catalogado por sigla partidaria algunha, senón expresión dunha ampla conxunción de ideas republicanas, agraristas, galeguistas e esquerdistas.

Tras a vitoria da Fronte Popular, Paulino regresou ao consistorio de onde o expulsara o seu inicial partido dirixido polo Emperador estraperlista do Paralelo que na provincia de Pontevedra comandaba o  deputado “cunero”, ponteareán de nacenza pero residente en Barcelona, Emiliano Iglesias. Moitos daqueles primeiros “emilianistas” gondomareses tiveron unha evolución similar á de Paulino.

Este verán, o 23 de xullo, fun papar un bico de xeado a Baiona. Á noitiña, de regreso en boa compaña. Comentamos o lucerío que animaba a recta de Sabarís no día grande da parroquia de Santa Cristina. Matinei nesta data hai oitenta anos. Lembrei que, había tempo, lera a previsión para tal día en El Pueblo Gallego. As persoas interesadas poden consultalo aquí, na p. 8 do xornal do 18 de xullo de 1936. Tiñan de todo para o 23: bombas e repeniques de campás, concerto da banda de Lantaño, dirixida polo señor Fiuza, e iluminada verbena con “fuego abundante y variado”; o venres 24 a troula seguiría coa alborada e a misa solemne “a toda orquesta”, o concerto a mediodía e o gran baile dende as cinco da tarde ata a medianoite en que se poñería o ramo cunha gran tirada de fogos artificiais.

No que coñecemos da vida de Paulino, nin na de Vincios ou Sabarís acontecera nada que se puidese parecer a unha caótica desorde, á exaltación do odio de clase, á persecución relixiosa, á ameaza contra a propiedade... en fin a ese relato infernal co que o franquismo, durante máis de vinte anos, elaborou a xustificación do seu golpe de estado contra a república democrática.

Mais ben foi ao revés. O 24 de xullo entraron as tropas sublevadas no Val Miñor, pasaron por Sabarís e tomaron Baiona. O caos desencadeouse, exaltouse o odio contra os traballadores, en especial contra os mariñeiros organizados no sindicato “El despertar del Valle” de Panxón, ou no sindicato de mariñeiros de Baiona, pero tamén contra os obreiros da UGT ou da CNT de Sabarís, do sindicato da Construción e Oficios varios de Gondomar, e os labregos das sociedades agrarias das parroquias, como “La Unión” de San Pedro ou “la Reconquista” de Santa Cristina, e tantas outras; perseguíronse as ideas e non se ameazou a propiedade senón que se roubaron casas, terras e cartos a moitas persoas.

Quen comandaba aquelas tropas, o capitán Ramón Blanco Linares, casara e tiña casa en  Sabarís. Representante xenuíno do que se deu en chamar militar africanista acostumado a ver correr o sangue (na década dos vinte botou oito anos en Marrocos, en moitas ocasións en primeira liña) e xa que logo auténtico expoñente dos apoios militares dos sublevados. En 1931, a reforma militar de Azaña deixouno en situación de “retirado” pero ao non ter cumpridos os 18 anos de servizo ficou adscrito á escala de complemento. O seu espírito guerreiro ficou demostrado cando se presentou voluntario, sen moito éxito, para intervir na represión da revolución de outubro de 1934, e con total fortuna ao ter coñecemento da sublevación militar de xullo de 1936. Ao mando dun destacamento motorizado tomou o Val Miñor e foi o seu comandante militar durante un mes, no que por certo non haberá mortes por paseos nin fusilamentos, o primeiro rexistrado foi o 28 de agosto. Non é menos certo que non foi ata a metade dese mes, cando os sublevados asumiron que o golpe fracasara e que a guerra ía para longo.

Cando o capitán Blanco viña de nomear o  médico, Latino Salgueiro Pereira, como presidente da xestora de Gondomar, á altura de Mallón, acompañado do falanxista Refojos e do cabo da Garda Civil, González Pena, foron atacados con cartuchos de dinamita. Nas pescudas posteriores dirixidas polo infortunadamente famoso “Cabo Pena”  foron detidos e acusados de cometer o atentado os veciños de Nigrán: Telmo Freitas Lima, José Millán Alonso, Gregorio Manuel Miranda González e Delfín Costas Soliño. Os catro, condenados a morte e fusilados no Castro de Vigo na amañecida do 29 de decembro dese ano.                                 

Como home de acción descríbeo Abad Gallego en Cen personaxes en torno a unha guerra (IEV, Vigo, 2008) e debíao ser. Recuperada, coa sublevación,  a súa plena condición militar,regresou aos campos de batalla. Ferido de gravidade, non tardou e volver á fronte ata participar no desfile da vitoria en maio de 1939. Ascendeu a comandante e cargado de medallas regresou a postos burocráticos. Non por moito tempo. Cando soubo que a Alemaña nazi ía invadir a Unión Soviética e que o réxime de Franco mandaría unha forza militar de apoio, foi dos primeiros oficiais en presentarse como voluntario. En 1942 marcha á fronte de batalla de onde regresará coa retirada da “División Azul” e con máis medallas, estas do exercito alemán, no peito.

O fracaso do golpe militar/fascista e a resistencia dos defensores da democracia deseñaron o escenario da prolongada Guerra de España, fase inicial da que demos en chamar Segunda Guerra Mundial. Sen esta perspectiva global non se pode entender, historicamente, o que pasou en España e Galiza entre 1936 e 1939, como tampouco se pode entender o franquismo, nin a transición, nin o réxime do 78. Non hai ningunha rareza, ningunha excepcionalidade hispana, nin ibérica, senón unha Europa convulsa como consecuencia das enormes mudanzas posteriores á  Primeira Guerra Mundial agudizadas pola Gran Depresión encetada en 1929 e, tras a guerra,  un marco xeopolítico determinado pola “Guerra Fría”.

Sen ese marco xeral europeo e mundial, non se pode comprender a vida posterior de Paulino e dos seus. O Tendeiro de Vincios pasou a ser alcumado “o comunista”, tivo que agocharse no Galiñeiro durante meses de angustia, de durmir no monte, da roupa tendida como sinal para poder achegarse á casa, de tiros na madrugada, de mortos na estrada, de choros e laios. Ao final foi quen de salvar a vida.  Coa axuda dos irmáns, por Lisboa, chegou a Buenos Aires. A familia, muller e seis fillos, sobreviviu arrendando a casa-tenda-taberna ao sobriño do cura e indo vivir a un casopo no monte. Unha década despois Paulino regresou, a tempo de ver como os fillos cruzaban o mar cara a América.

A Paulino e aos seus roubáronlles a ilusión de mellorar, do benestar, da cultura, de vivir... A veciñanza de Sabarís ficou sen as festas de Santa Cristina e o que se anunciaba como días ledos mudaron en xornadas de pánico. El Pueblo Gallego, mudo durante uns poucos días, pasou a falar cunha voz similar a dos squadisti, dos Sturmabteilung, dos Schutzstafefel, dos ustachas ou da cor que quixeron levar a camisa.

O discurso do caos republicano, da imperiosa salvación de España, da desorde social, da ameaza contra a propiedade privada, da persecución relixiosa, da necesidade de extirpar as malas herbas, de rescatar a patria dos estranxeirizantes comunistas e masóns, de recuperala das poutas da anti-España, reencarnación dos afrancesados, que xa se castigaran un século antes.... foron os xuncos cos que o franquismo teceu o “seu” relato co fin de lexitimar a “súa” sublevación; o argumentario empregado para xustificar tanto a prolongada guerra como os crimes na retagarda.

O franquismo coidou moito a súa representación simbólica. Elixiu proclamar a vitoria o 1º de abril, sábado de paixón. Ao día seguinte España resucitaba. O seu mundo simbólico procuraba a fascisticización do sagrado e a sacralización da política fascista. Entre os días festivos, santos dicíase, incluirían o 1º de abril, día da Vitoria; o 18 de xullo, día do Alzamento e da paga extra, e o 20 de novembro, día do asasinato de José Antonio; lonxe, claro, na altura, de programar a morte do ditador para ese mesmo día, trinta e nove anos despois.

O relato da paz

A mediados da década dos sesenta, o relato franquista da guerra virou, en sustancia, tanto para adaptarse ás novas circunstancias sociais como para poder prolongarse máis alá do limite biolóxico do ditador.

O xiro argallouse arredor da conmemoración dos 25 anos

de paz (1964). O ministro de Información e Turismo, Manuel Fraga, menos dun ano despois do asasinato de Julián

Grimau,  inzou cada recuncho con paneis publicitarios cun cartel de trazos contemporáneos que pretendía, e lograba, sintetizar a idea de mudanza, de paso da España autárquica a unha España que se botaba polo camiño do desenvolvemento, do consumo,  dun europeísmo “malgré lui”, dunha España que se vendía como diferente pero aberta e moderna. O deseño gañador era obra  do pioneiro gráfico Julián Santamaría, un dos membros do denominado Grupo 13, cun cartel resolto a partir do debuxo das letras da palabra PAZ, sobre un fondo de cinco cores planas, e con complementarias versións en catalán, éuscaro, ou mellor guipuscoano, e galego.

O deseño expresaba a lóxica cultural propia do capitalismo consumista e afastábase da imaxe da España das esencias das décadas anteriores. A comunicación deste importante evento para o réxime despregouse ademais nunha gran  variedade de soportes, dende carteis informativos cos logros do réxime ata unha serie filatélica que cubría unha ampla variedade temática.

A nova mensaxe expresaba unha mudanza no relato do réxime. O argumento central era agora que a gran obra de Franco fora o logro da paz entre os españois. Do discurso franquista desaparecía a lexitimación na vitoria sobre o comunismo internacional e os seus aliados da anti-España e xurdía o mito da paz interior como a gran achega do réxime e  que daba froitos na evidente mellora económica, na modernización e na apertura sustanciada na emigración a Europa e no turismo mediterráneo.

Deixaba de gabarse a guerra como a expresión do heroísmo dos salvadores da patria para entenderse como a indesexada consecuencia de tempos revoltos e do carácter apaixonado dos españois. Fora unha guerra fratricida, inevitable,  entre inimigos goyescos que se baten na lama, no estrume ou na terra reseca, enterrados ata os xeonllos, só explicábel  pola  irracionalidade infantil dos españois que agora podían camiñar xuntos despois do sufrimento autoimposto. Nos dous bandos se cometeran excesos; nun por maldade conxénita, noutro por exceso de celo patriótico. O sacrificio fora necesario pero estaba superado. Aprendida a lección tocaba a procura do benestar e esquecer o triste e doloroso pasado. O discurso franquista formúlase en termos conciliadores e axéitase ao sentir dunha sociedade na que as xeracións nacidas na década previa á guerra tiñan xa unha influencia determinante.

Ademais de procurar  a lóxica de supervivencia do réxime e de adecuarse ás mudanzas producidas na sociedade española, o novo relato pretendía ser tamén unha resposta ao programa que uns anos antes, no vinte aniversario do golpe de estado, presentara o Partido Comunista, nesa altura xa única oposición real; e, ao tempo, procuraba  “dialogar” coa proposta comunista de “reconciliación nacional”. No documento de 1956 o PC dicía “estar disposto a contribuír sen reservas á reconciliación nacional dos españois, a rematar coa división aberta pola Guerra Civil e mantida polo xeneral Franco”. A visión de superación dunha  sociedade fracturada, enfrontada, dividida, fratricida... era evidente no escrito; deste xeito o PCE caía na trapela do argumento franquista sobre o caos republicano e debilitaba o discurso da lexitimidade republicana asoballada pola sublevación fascista, civil e militar.

Dúas décadas máis tarde escenificaríase o diálogo cando, o 24 de outubro de 1977, Fraga presentaba a Santiago Carrillo no “Club Siglo XXI”. O relato reconciliador impúñase ao de confrontación. E  converteríase en dominante tanto nos anos da denominada “transición” como durante os case corenta anos do réxime deseñado na Constitución de 1978, ao que lle aquelaría mellor outra denominación na referida á perpetuación das elites vencedoras na guerra de 1936/39.

Sendo certo que esta carta magna é a que dota de contido e forma o réxime actual, non é menos certo que a constitución vixente é “herdeira política”  da “Lei de reforma política” aprobada polas Cortes franquistas o 18 de novembro de 1976 e referendada o 15 de novembro dese mesmo ano e, recuando no tempo, ata da “Lei Orgánica do Estado”, referendada en decembro de 1966. Acábase de cumprir o corenta aniversario do referendo da reforma política; un máis dende a  morte do Funeralísimo (Alberti);  van alá oito décadas dende o inicio da guerra de España, pero algunhas das súas secuelas máis perniciosas seguen incrustadas a ferro na construción cultural e ideolóxica, simbólica, da sociedade española. Sorprende que unha ditadura brutal e sanguenta, máis semellante á de Hitler que á de Primo de Rivera ou Salazar, siga a ser denominada  por parte da historiografía europea co exótico adxectivo de “do sur de Europa”.

Este feito só se pode explicar por dous motivos. O primeiro porque, no seu cínico utilitarismo, occidente (EE UU-Churchill) argallou unha asimétrica diferenza ibérica que exculpou a Franco e a Salazar por garantirlle un muro contra o comunismo que nos anos da segunda posguerra mundial ameazaba con implantarse en Grecia e Italia (cousa que non aconteceu polos pactos coa URSS e a doutrina staliniana do socialismo nun só país) e como variante desta circunstancia, o franquismo perdurou, porque os EE UU atemorizáronse coas consecuencias da revolución portuguesa do 25 de abril e o seu corolario de independencias africanas.

En segundo lugar, consecuencia do anterior, os españois viven cuns referentes deseñados pola ditadura de Franco ao que a lonxevidade lle permitiu matizar o relato e dotalo dun pragmatismo discursivo que arranca da celebración do cuarto de século de paz argallado polo hábil propagandista que foi Manuel Fraga. Ese relato, ese discurso, permanece aínda vivo na sociedade española actual e segue velando, ocultando, distorsionando, o mecanismo que orixinou a guerra de España: un ataque militar e paramilitar contra a democracia e a poboación civil no marco do ascenso dos fascismos en Europa occidental na década dos trinta do pasado século.