Os
humanos somos seres “de” memoria, non simples animais “con”
memoria. Somos construcións da memoria. É por iso que a
“in”-memoria, soportable, con atroz sufrimento, nunha ditadura,
vírase en brutal inhumanidade cando é o resultado da determinación
biolóxica que nos deixa inermes e indefensos, ese baleiro repentino
que non se entende, que non se acepta, que nos pon fronte á finitude
da conciencia, da agoniante realidade dos limites temporais e
espaciais. A brutalidade da enfermidade da “non”-memoria, da
amnesia, da suspensión da conciencia, da disolución da identidade,
da perda do pasado, ata do propio nome, é o detonante da nostalxia
non paralizante da memoria de Manuel, o protagonista-narrador de As
últimas galerías1,
a primeira novela de Xosé María Álvarez Cáccamo.
Un
protagonista que irá reconstruíndo a memoria da nai a partir da
lembranza da felicidade infantil e xuvenil, da admiración pola forza
materna que non deixaba que a infección lle traspasase a súa pel
para poder atender así os fillos, os asuntos da casa, para facer
deporte... “Collo o camiño de volta cara a abaixo pola rúa da
Bouza. Cesa a miña nai na súa angustiosa demanda. Non hai casa onde
levala nin fillos cativos que agarden por ela. O piso da avenida do
Sur deshabitado (...) pero non podemos regresar. Alí xa non podes
vivir...” (p. 15).
Mais
estamos ante unha novela, non ante un libro de memorias. As novelas
son resultado do exercicio da memoria e isto non é unha novidade no
poeta Xosé María Álvarez Cáccamo. Sen entremeternos na súa
disciplina preferida, na que nos deixou abondosas probas; en prosa,
Álvarez Cáccamo amosounos o seu oficio como memorialista en
Memoria de poeta2
e como biógrafo en Tempo do pai3.
Estas últimas galerías son, na miña opinión, a terceira pata
dunha triloxía memorialista: autor, pai e a nai; formulada en tres
formatos narrativos: memoria, biografía e novela. Mais, cómpre
reiteralo, trátase dunha obra de ficción; non dunha reconstrución
memorial aínda que a sempre subxectiva, volúbel, adaptábel,
modificábel materia das lembranzas sexa a arxila coa que se dá
forma á figura humana4,
ou heroica5,
despois do imprescindible alento.
“Saín
de paseo coa miña nai (...). A pasaxeira ía enfardelada nunha manta
de viaxe de cadros grises e azuis. Eu quería situarme no interior da
súa experiencia, en transvasamento de identidades e tempos. Que ela
fose eu, cativo de dous anos carrexado na góndola unha mañá de sol
alto, esvaído. Sei que o seu rumbo de regreso atinxiu calidades de
infancia e que a sensación de acougo do meu propio ser anainado no
carro de rodas da nenez é a mesma que ela vive hoxe. Ás veces sorrí
cun movemento indeciso dos labios que semella o aceno mecánico da
boca dun bebé” (p.51)
A
“in”-memoria e a nostalxia da memoria levan a reelaborar unha
nova memoria onírica, mestura de retallos de momentos recuados e
instantes presentes, nunha especie de reelaboración surrealista,
evocadora, felliniana, cunha mixtión de enigma, poesía, sátira e
ironía. Moi propio de Xosé María A. Cáccamo. Ao meu entender as
mellores páxinas da novela: “Soñei que a miña nai conducía unha
cama de hospital de varandas de tubo de ferro de esvaída cor
amarela. (...) Viaxabamos no cama-coche hospitalario que acollía os
nosos corpos de fillo e nai durmidos, soñadores (...) Corriamos sen
rumbo, guiados só polas mans da nai no volante de varios aros
concéntricos, de metal dourado o círculo interior. De cando en vez,
a súa man dereita, o seu brazo atlético, accionaba a panca de
cambio de marchas, un pau de madeira que xiraba abaixo en ángulo
curvo. Era o stick dos seus partidos de hóckey. (...) O coche-cama
era un gran escualo azul a navegar (...) Desde o alto dunha árbore
colosal (...) vía pasar a cama coa miña nai a bordo, e a cama era
un coche potente e calmo...” (p. 21-22).
 |
| Pepe Cáccamo: Insomnio, 2010 |
Páxinas
que nos achegan a un Xosé María Álvarez Cáccamo menos coñecido,
ao Pepe Cáccamo “supremo inventor” como lle chamou Antonio
Gamoneda cando “esta mañana lluviosamente azul, amparado
unicamente por mi paraguas intrínseco, he logrado acercarme a tu
juguetería: quiero decir claro es, a tu juguetería amorosamente
diabólica”6.
Aos
poucos a reconstrución da memoria do narrador vai virar en
investigación da memoria familiar e colectiva; o relato pasa do eu
ao nós por mor dun álbum de vellas fotos, un feixe de cartas e un
texto confesional. No futuro destes tempos de sobreexposición
líquida non haberá caixas de zapatos ou galletas enchidas de fotos
da memoria? eses millóns incontábeis de fotos inmateriais
diluiranse
no saturado espazo dixital?
 |
| Pepe Cáccamo: Alfabeto da lúa, 2010. |
O
detective narrador afirma “Despois de case cincuenta anos de
esquecemento quero lembrar. Durante todo este tempo unha historia
voluntariosamente silenciada seguiu facendo presión, unha presión
xorda. O argumento do relato foi anulado, pero ficou viva unha sombra
de angustia que me asaltaba inesperadamente. E a inicial dun nome que
metía medo: T.” (p. 173)
Non
cincuenta, senón oitenta anos cumpriranse o próximo 18 de xullo do
inicio da Guerra de España, daquela guerra que para a xeración de
Pierre Vilar significou “ameaza hitleriana, pantasmadas
mussolinianas, cegueira das democracias parlamentarias, enigma
soviético...)”7,
era o encete da prolongada guerra civil europea. As cegas democracias
restauradas ou superviventes consentiron, primeiro con disimulo e
despois con aberta aceptación, a permanencia dunha ditadura fascista
sen importarlle o sufrimento da cidadanía española nin en termos de
carencia de liberdade e persecución política, nin en termos de
benestar, simplemente porque lles conviña no xogo da xeoestratexia
da Guerra Fría. T sobreviviu, non como personaxe senón como réxime
opresor. Contra o que resiste, só en aparencia diferente do heroísmo
partisano, a digna xente do común: a nai, Amalia; o pai, Ramón,
Marisa e Miguel, amigos dos proxenitores do narrador e este mesmo nun
exercicio de imprescindíbel coñecemento estarrecedor. Como saben
os antropólogos, a memoria non é só sentimento senón tamén
coñecemento.
Haberá
persoas que ao coñecer a Xosé María Álvarez Cáccamo confundirán
o autor co narrador, desvirtuando así a novela. Esta confusión
poderá orixinarse tanto na salientábel actividade do poeta na
reivindicación da memoria da persecución fascista como no doloroso
protagonismo da súa familia, vítima da mesma: “A violencia
fascista levou á morte por fusilamento ao meu avó Darío Álvarez
Limeses e ao seu sobriño Alexandre Bóveda, ao exilio ao curmán de
meu pai Xerardo Álvarez Gallego, ao desterro ao meu pai e a outro
curmán seu, Emilio Álvarez Gallego, á cadea ao meu tío Darío
Álvarez Blázquez no 47.”8
escribiu en A
voz quebrada,
libro xa
comentado
neste Pé
do Galiñeiro.
 |
| Presentación de As últimas galerías, en Libraida, Gondomar |
Un
relato de amor construído na resistencia contra a persecución:
“Resulta que o teu pai coñecía o coche e o seu condutor. Lembraba
o número de matricula. Aproximándose a nós e, en voz baixa, dixo
que aquel era un dos coches pantasma das escuadras do amañecer, dos
paseantes do 36. Que estaba enchoupado en sangue” (p.155). Un coche
que “cando Ramón nos pediu que fixésemos desaparecer aquela
máquina macabra non o dubidamos. Durante varias noites desmontámolo
peza a peza e logo, nun camión da empresa, levamos as partes
metálicas á fundición dun amigo e queimamos o resto no taller”
(p. 159). Nese acto de destrución do vehículo pantasma concéntrase
toda “a indignación, e a carraxe, e o odio, e o “soño da
vinganza” como único medio de reparación da inxustiza na memoria
individual e colectiva” escribiu X.M. Beiras no prólogo de A
voz quebrada centrando ese concepto de “vinganza” ao que X.
Mª. A. Cáccamo se refire tanto de palabra como nos seus poemas e
nesta súa primeira novela. Unha vinganza exercida simbolicamente
sobre o corpo metálico do Hudson Pacemaker de familia de T.
4
“Mais
aínda non había homes mortais, ata que co consentimento da deusa
Atenea, Prometeo (...) formounos a semellanza dos deuses. Para
iso empregou arxila e auga...” Graves, R.:
Los mitos griegos.
Tomo I. Alianza, Madrid, 1985, pax. 38.
5
“A deusa Araru (...) humedeceu as mans, amasou un bloque de
arxila, modelou as contornas e formou o valente Enkidu, o heroe
augusto...” Anónimo: Poema
de Gilgamesh.
Hispanoamerica ediciones, Barcelona, 1986, p. 15.
6
Gamoneda,
A.: “Aviso desvariado, ás veces cacofónico, pra o supremo
inventor Pepe Cáccamo” en Cáccamo, Pepe: Biblio-grafía.
Instituto Leonés de Cultura, León, 2013, p. 4.
8
Álvarez
Cáccamo, X. Mª: A
voz quebrada. Da memoria histórica e o terror fascista.
Instituto de Estudos Miñoranos, Gondomar, 2014, p. 21.
Ningún comentario:
Publicar un comentario