Algo máis que embaixador

Retrato de don Diego Sarmiento de Acuña
Anónimo 1591-1600/ Estofado, policromado/ 19 cm.
Museo Lázaro Galdiano, sala 21, Madrid

O Día de Santos fará, segundo consta nos papeis, 450 anos da nacenza de Diego Sarmiento de Acuña en Astorga, a vella capital do convento Asturicensis, onde exercía de bispo o seu tío, chamado tamén Diego Sarmiento. O 12 de xuño cúmprense catrocentos anos do recoñecemento, por parte Monarquía Católica, dos servizos prestados por don Diego concedéndolle o titulo de Conde.

Don Diego conservou sempre un especial agarimo polas súas terras do Miñor, “porque no ay jardines en Inglaterra, como los robles y castaños de Gondomar”, escribiu en 1622, e tendo que escoller nome para o seu condado elixiu o de Gondomar e uniuse para sempre a estas terras nas que non viviu moito tempo pero ás que dende Toro, Valladolid, Londres, Madrid ou Bruxelas sempre lembraba e das que sempre se gababa, como tamén da súa condición de galego “que sólo el morir como cristiano y como fidalgo gallego deseo”, escribe en 1614 desde Londres.

Don Diego gañou sona polo seu labor, en dúas xeiras, como embaixador da Monarquía Católica ante a emerxente e herética Inglaterra, coutada pola dinastía escocesa dos Estuardo.  Entre 1613 e 1618 a primeira, de 1620 a 1622 a segunda, mesmo houbo un terceiro nomeamento que non asumiu pola morte do seu amigo o rei Xacobe I que abocaba ao fracaso calquera intento diplomático. Gondomar era daquela un dos personaxes máis odiados tanto pola aristocracia inglesa como polos que sempre lles parece ben o que digan os poderosos ata o punto de que o mesmo ano no que ía asumir o novo mandato diplomático, 1924, estreouse, con grande éxito, a sátira política de Thomas Middleton A Game at Chess (Unha partida de xadrez) na que se ridiculizaba tanto o intento de voda do Príncipe de Gales (futuro Carlos I) coa Princesa María como a Gondomar, o gran argallante da mesma. A paz facíase máis custosa e precipitábase a decadencia do imperio católico.

Mais non era don Diego home que gustase de executar os mandados, senón de facelos. Quería ser un estadista, non un diplomático. “Sentíase chamado a dirixir, a dar ordes, non a executalas” escribiu o seu gran estudoso, Lois Tobío Fernández, diplomático de carreira e seguramente tamén con máis atracción pola dirección dos asuntos públicos que polo cumprimento das directrices emanadas. Máis nin don Diego, nin Tobío puideron facelo. No camiño de Gondomar interpúxose Lerma; no de Tobío, Franco.

Non podemos saber se sería ou non un gran estadista. Non ten sentido especular ao respecto. Mais non sempre os gustos van parellos coas aptitudes e, de forma especial na política, ás veces o éxito non depende dos valores da persoa senón das circunstancias concretas que estragan intencións, frustran capacidades e dobregan vontades. Don Diego percibiu o seu nomeamento como embaixador como unha xogada de Lerma, que empregou en moitas ocasións, para afastalo da corte e bloquear a carreira de quen consideraba un competidor. Despois do correximento de Valladolid, que lle acurtou temporalmente,  tanto na súa duración como pola estancia de dez meses en Gondomar para resolver o asunto dos dous navíos portugueses desviados a Baiona polo mal tempo e cargados de mercadorías de moito valor, Lerma argallou o cese de don Diego para darlle o correximento ao seu fillo. Escribe Tobío nun artigo esclarecedor publicado en Grial (nº24) en 1969 e recollido nun libriño que publicou a Fundación Otero Pedrayo en 1991 con motivo da entrega do Premio Trasalba ao viveirense: “Naquela España devota e corrupta, finchada e miserable, non había  practicamente máis forma de ingreso ós postos da administración que o favoritismo, o que chamaban, con verba significativa, “acomodo”, e hoxe máis ben chamaríamos “enchufe”. En degraus diversos, España xa non se vería máis libre deste mal, un dos grandes traumas da súa vida pública que se recrudece  comprensiblemente nos tempos da autocracia. Lerma levara o sistema do favoritismo ata os máis extremos lindeiros.”

Así tivo a Gondomar de “pretendente en corte” oito anos, dicindo que lle ían dar isto, aquilo pero nada de substancia política. Foi o enrabexamento de Gondomar ao non concederlle o correximento de Madrid, volvía ser corte, o que empurrou a Lerma a darlle a embaixada en Londres, para afastalo dos centros de poder e poñerlle unha pataca quente nas mans. O primeiro conseguino. No segundo Gondomar puido lucir as súas habilidades.

Foi don Diego un dos persoeiros políticos máis relevantes do seu tempo. O hispanista inglés J.H. Elliott, na súa xa clásica obra sobre o imperio español, así o considera: “As insistentes referencias de Olivares á “falta de cabezas” amosan que se produciu un súbito colapso das clases dirixentes do país ao desaparecer definitivamente a última gran xeración de procónsules españois, a xeración do Conde de Gondomar” . Noutra obra o mesmo autor referíndose ao Conde-Duque, comenta: “O contraste entre o seu estilo retórico e o dun estadista da xeración anterior, como por exemplo o Conde de Gondomar, resulta tan chocante como o que ollamos na arquitectura entre o recargado barroco sevillano e a sobriedade clásica do Escorial”.

O pleno do concello de Gondomar vén de declarar 2017 como Ano do Conde. Ben está, se serve para algo. Son innúmeras as posibilidades para divulgar entre as xentes que viven na vila que el fixo coñecida no mundo, a súa personalidade e o seu tempo, mesmo a través, simplemente, da reedición dos traballos de Lois Tobío a quen lembramos nomeando o auditorio.

Mais sobre todo, o “asunto mas principal”, como dicía don Diego para referirse ao frustrado matrimonio entre o Príncipe de Gales e a infanta dos Austrias, é a casa, ou mellor o que queda, na que se criou e que durante anos engrandeceu co seu peculio para desgusto da flamenga e aforradora, por non dicir outra cousa, dona Constanza que non deixaba de  reprochárllo.

A casa, chamada agora Pazo do Conde, a  quinta, o conxunto declarado BIC pola Xunta de Galicia, debería ser a preocupación principal do goberno municipal, dos grupos políticos ou sociais, da veciñanza  gondomaresa, da Xunta de Galicia, do Patrimonio do Estado e da familia. Deter o estrago, recuperar o conxunto e convertelo nun referente patrimonial e económico é un labor que non admite demora.

Son pesimista, a non ser que tivésemos persoas, nas institucións referidas, coas dotes de estadista e diplomáticas de don Diego. Non se albiscan no horizonte.

Xoves,11 de maio de 2017