luns, xaneiro 30, 2017

Españolismo banal*

Nos estadios de fútbol, o xogo colectivo por excelencia, maniféstase, coa intensidade emotiva e o feedback entre xogadores e espectadores, iso que denominamos, dun xeito xenérico, identidades. Algúns psicólogos sociais teñen empregado o termo “vínculos primordiais”, mais a expresión semella confusa en exceso, e insuficiente, para explicar todo o fenómeno do nacionalismo.

Hai pouco máis de dous anos publicouse en castelán a vella obra (1995) do profesor de psicoloxía social na universidade inglesa de Loughborough, Michael Billing, Nacionalismo banal (Capitán Swing, 2014). O autor emprega esta expresión para “referírmonos aos hábitos ideolóxicos que permiten reproducirse ás nacións en Occidente” e aclara “banal non significa que sexa benigno”, reelaborando a frase de Hannh Arendt de quen toma o adxectivo: “banalidade non é sinónimo de inocuidade” (Eichman en Jerusalén, Debolsillo, 1999).

A obra de Billing achéganos a visión de que o termo “nacionalismo” non é aplicable en exclusiva aos movementos de liberación anticolonial, aos  centrífugos subestatais ou aos de afirmación extrema dos estados, senón que: “Lonxe de ser un estado de ánimo intermitente, nas nacións consolidadas o nacionalismo é unha condición endémica.”

Este xogo de contraposición das identidades vivina  esoutro día en Balaídos coa gloriosa, heroica, sacrificada, sufrida, merecida, valorosa, xa era hora... vitoria do Celta sobre o fracasado,  minguado, limitado, incapaz, frustrante, desbaratado, inconsistente... Real Madrid. Mais esa contraposición non é entre iguais senón entre identidades desiguais. Por iso, a feble sofre e vence heroicamente, mentres para a dominante é unha terrible humillación, un enorme fracaso que lle impide o “triplete” e ameaza con xerar un estado de frustración nacional como ficou demostrado nas cadeas de tv “nacionais”, a nosa é a “telegaita”, ao encetar as novas deportivas, ou o que é o mesmo futboleiras, non coa noticia: a vitoria do Celta; senón coa desgraza que para o españolismo banal supón a eliminación do Real Madrid.

Esta tensión simbólica estourou de forma banal, aínda que non inocua, cando uns seguidores do equipo madrileño, isto é, español, enarboraron unhas bandeira desta nación enfrontándoa ao mar de bandeiras azuis e brancas que ateigaban as gradas. Pretendo chamar a atención nestas liñas sobre a autosuficiencia de quen, seguro, nunca se autocualificaría como nacionalista, simplemente porque non lle fai falta, xa que: “nas nacións consolidadas, a nacionalidade “ enarbórase” ou lémbrase de xeito continuo”. (Billing).

Encetei polo fútbol mais o que en verdade excitou a miña reflexión foi o incomodo, o malestar, enfado,anoxo, rabexo, cabreo, desprezo... que sentiron os creadores de opinión e os medios de manipulación de masas do españolismo banal coa ofensa que para a lingua de Cervantes seica supón que o novo gabinete de Trump ademais de non contar con ningún hispano entre os seus membros, eliminase o botón que permitía acceder á web da Casa Branca en español, fechase as contas neste idioma nas RRSS e mesmo despedise o portavoz de prensa en español.

Non vou ser eu quen aplauda a decisión de Trump, sobre todo porque o tomo moi en serio e non quero caer no erro da prensa norteamericana, e europea, dos anos trinta do pasado século que consideraban a Mussolini un italiano un chisco rudo, vían en Hitler un simple exceso de dramatismo wagneriano ou coidaban que Franco era un mal necesario para a mentalidade española, hostil á democracia e incapaz de autogobernarse.  E engadían que cando tivesen que gobernar xa se decatarían de que tiñan que facer as cousas, non como pensaban, senón como puidesen. O mesmo argumento escóitase agora en referencia a  Trump, agardando que non sei que realidade se impoña a tan histriónico persoeiro. Non vaia ser que a agarda sexa tan desastrosa como a política de “appeasement” de Chamberlain con Hitler.

É sinxelo, lembro isto para rirme de moito papaleisón cosmopaleto que fala da utilidade do español por ser a segunda lingua, en número de falantes, dos EE. UU., cando, na verdade, alí ocupa o papel de lingua B, igualiño que o galego, durante séculos,  na súa propia terra. Tamén para anotar outra de cinismo, na web do “gobierno de España” tes botón con entrada a galego, vasco e catalán, pero non hai nada. Ora, en inglés está ata a última “rajoinada”.


·        Publicado en Novas do Eixo Atlántico, febreiro 2017

O Miñor en Galicia Cen


Que fan os porquiños aforradores da Caixa Municipal de Vigo á beira de ferramentas líticas achadas en Porto Maior (As Neves) do Paleolítico Inferior? Ou un pote de queimada preto do mosquetón do Foucellas?, e un futbolín a carón dunha moeda do rei Requiario da Gallaecia?.

Pois que todas estas obxectos,  ata un total de cen, están agrupados na exposición organizada polo Consello da Cultura e comisariada por Manuel Gago. Pódese visitar, ata o mes de marzo, no que sempre se chamou sala de exposicións do García Barbón e agora non sei come lle din.

mércores, xaneiro 25, 2017

Vincios, Sabarís, as vítimas e o relato do franquismo oitenta anos despois.


A Rafa e Helena

O semáforo  en vermello. Deteño o auto. Ollo para a vivenda de Luísa e Gumersindo Pazos, construída no espazo que ocupou a vella casa na que se criaron. Lembro o que me contaron de seu pai, Paulino, a quen, neste estraño costume miñorá, puxéranlle Domingo; case ninguén sabía que este era o seu nome de pía, a súa mesma muller non o soubo ata o día no que casaron.

No baixo daquela casa, Paulino rexentaba unha taberna-
tenda de aldea grandeira que lle permitía atender as necesidades familiares. Ao tendeiro-taberneiro preocupábanlle tamén as penurias das xentes da parroquia e participaba na vida comunitaria. Primeiro na órbita do agrarismo, despois, cando as municipais de 1931, formando parte da candidatura, baixo a sigla do Partido Radical, encabezada por Pablo Nieto Virosta, logo alcalde de Gondomar e, máis tarde, gobernador civil de Jaén, baixo a sigla do Partido Radical.

Na altura, había pouco que asentara Taibo como mestre en Morgadáns e de cando en vez achegábase á de Paulino
A casa de Paulino
para falar das cousas e das ideas, falares aos que se sumaba o mestre de Vincios, Benedicto Crespo. Un día ata falaron para a xente dende o balcón da casa-tenda-taberna na compaña de Valentín Paz Andrade e Alfonso Rodríguez Castelao. Tamén se achegaba ata a de Paulino, con menos frecuencia, o mestre de Donas, Cribeiro, sindicalista, socialista, presidente da xestora republicana do concello de Gondomar en 1931 e despois militante do Partido Comunista.

luns, xaneiro 23, 2017

A(s) nova(s) e/ou vella(s) forma(s)*

Grand-mére et s apetite-fille” (1896), 
Fotografía de H. Lemasson
O meu tío-avó Nilo era un moito mandarica coa restra dos sobriños-netos que nos axuntabamos nos meses de verán na vella e patrucial casa de Estrela. Así que na súa ansia de que o obedeceramos aproveitaba calquera circunstancia para desfacer os xogos infantís e asombrarnos con responsabilidades adultas. Que ala... imos tornar a auga a tal ou cal prado, que ala... imos apañar herba para os coellos, que ala... ide pillar un mangado de herba seca, que ala... ide tornar as vacas ao linde do prado...que...que...

Os labores ordenados ficaban ralentizados e mesmo, en ocasións, esquecidos polo reinicio das xoguetadas infantís. Cando aquilo sucedía, que era case sempre, o tío-avó Nilo emitía unha sentenza descualificadora que anunciaba un futuro ennegrecido para a pequena sociedade da casa de Estrela: “xente nova e leña verde, todo é fume”; mentres a dicía, rañaba na testa sobre a que bailaba a pucha eterna e un sorriso burlón florecía entre os seus beizos.

O refrán/sentenza do meu tío-avó venme ao maxín mentres escoito os entusiastas da “nova política” falar da importancia de determinadas formas: que... mellor abanear as mans que aplaudir; que... mellor chamémoslle primarias a pesar de que as eleccións sexan finalistas; que... mellor listas abertas aínda que laminen a diversidade, que... política coral e liderados compartidos aínda que unha e outra vez caiamos na trapela dos medios que exaltan as diferenzas persoais, excitan diatribas entre activistas de sofá (Bauman) e ocultan, ata facelo desaparecer, o debate das ideas.

Nisto son ben sabidos os  medios de manipulación de masas (Chomsky). Podémolo ollar cando converten o debate político de Podemos nun duelo a morte no OK-Corral entre dous dirixentes e encirran os ánimos fraccionais para converter as persoas en hooligans. Podémolo ver na diatriba sobre os orzamentos municipais de Pontevedra na que un pulso político entre unha maioría relativa e unha minoría necesaria se empregou para profundar o cavorco que separa dúas propostas políticas por natureza complementarias. Vimos e veremos repetida a xogada noutros concellos urbanos nos que a vella prensa de papel, e a outra,seguirá a deitar lixo sobre a tona da política e a converter esta nunha pasarela estelar seguindo os modelos máis noxentos dos programas televisivos de excitación de masas.

Volvendo ao fume  e a xente nova. Ese outro día chocáronme e fixéronme matinar unhas frases informais pronunciadas nunha desas despedidas preliminares das pasadas datas de exaltación do consumo e de expresión de reais, ou disimulados, afectos. A cousa foi que dúas representantes da cidadanía nunha institución comentaban algo sobre informes, expedientes sinaturas e cousas desas. Unha delas manifestou que accedería dende a casa á “plataforma” para ver non sei que; a outra dixo que prefería non levar a “tarxeta” para a casa. Unha terceira persoa interveu para afirmar que non se podía levar o traballo para a casa.

Aí está o cerne da cuestión para a esquerda política transformadora. Considérase que a representación política é un traballo, un xeito de gañar a vida, e non unha responsabilidade temporal que precisa dunha dedicación, ás veces mesmo completa, denominada con palabras da vella política “compromiso”. Por iso ten que estar ben remunerada, sen fumeiradas papaleisonas nin permanentes latrocinios.  O miolo do asunto está na temporalidade da presenza na representación política. Se esta se converte nun xeito de vivir, o “que hai de lo mio”, o “repartir cacho”, o “mirar de reollo”... e outros comportamentos espurios seguirán a fornecer razóns para o “todos son iguais”.

Mesmo sendo comprensíbel coas necesidades da xente nova de procurarse uns escuálidos ingresos no medio dunha “crise” que veu para ficar, a esquerda non debería esquecer que as elites burocráticas, as vellas e as novas, tenden a reproducirse e a sobrevivir. Os que temos anos lembramos como o proceso do relevo xeracional na política española dos primeiriños oitenta do pasado século acabou consolidando os que non servían para outra cousa.

Ollo co fume que fai chorar!


*A Nova Peneira, 20 de xaneiro de 2017

martes, xaneiro 17, 2017

Dobres parellas


As dúas parellas de Comanchería
Póker e western son, para moitos da miña xeración, un dualismo tan coeterno e coexistente como o yin e o yang ou Ormuz e Ahrimán. Os que medramos coas lecturas, mesmo agochadas (...que a luz vai moi cara!, ... que che van doer os ollos de tanto ler!, ...que se deixases de ler parvadas!... ),  de Silver Kane, Lafuente Estefanía, Zane Grey..., aquelas noveliñas que se podían dobrar e meter no peto despois de cambialas, por uns patacos, no quiosco da Chata, moitos rematamos a nosa adolescente educación sentimental nas vespertinas sesións continuas con programa dobre. A maioría conformadas por  cutres spaguetti-western almerienses, entremeados por algunha que outra de Sergio Leone, protagonizadas polo idolatrado director de “sedicentes”esquerdistas trumpianos, Clint Eastwood (tamén facía de poli duro!).

martes, xaneiro 10, 2017

Memoria da inocencia

Riveiro Coello  na Libraida de Gondomar, intentándoo cunha guitarra desafinada, 
á beira do paseo Casares e da homenaxe á galiña azul; non moi lonxe de Vilariño.
Non era doado o mandado: facer un libro sobre os toliños de Xinzo. A tentación, ensarillar unha serie de anécdotas sobre a restra de personaxes virados polo vento do Larouco, polas badaladas de Antioquía, polo croar das rás, ou, explicación xenérica das rarezas ourensás,  polo licor-café. Tese á que se apunta non só un amigo meu miñorán, senón, tamén, o mesmísimo Otero Pedrayo.

Mais non estamos ante un principiante, nin ante un afeccionado. Senón ante Antón Riveiro Coello. O escritor de Xinzo, asentado en Boiro, ten demostrado ser un dos grandes narradores contemporáneos da literatura galega e, ao tempo, quen de manter unha produción constante, profesional, de veterano escritor a pesar da súa xuventude. Así que o encargo de Casares que o autor rememora nas paxinas iniciais da novela non ficou nun relatorio de rarezas e/ou excentricidades senón que se artellou  como escintilantes pedriñas preciosas inseridas nun colar traballado por un prateiro de tradición. Riveiro Coello ofrécelle ao seu paisano un éxito póstumo como editor e unha homenaxe estilística na procura da sobriedade, da sensatez, da contención, da aparente sinxeleza, do sorriso irónico e por riba de todo da narración ben construída e comprensíbel.[1]

luns, xaneiro 02, 2017

Data oculta*



Gorbachov asina a súa renuncia como presidente da URSS
Andaba eu a reler anaquiños de cousas vellas: as memorias de Gorbachov, as de Kohl e mesmo retallos das análises de Judt ou Fontana, pois agardaba que unha data tan significativa como a que Hobsbawn propuxera como linde ou remate do século curto, isto é o século XX, ía ter unha gran acordanza nos  medios de comunicación e manipulación de masas. Cumpríanse 25 anos daquel 25 de decembro no que Mikhail Gorbachov anunciaba á cidadanía soviética, e a todo o mundo, que  “Dada a situación creada (...), ceso na miña actividade como presidente da URSS (...)”. Era unha declaración simbólica como foi uns minutos despois tanto a entrega do maletín nuclear a Boris Ieltsin nun corredor do Kremlin, non se puxeran de acordo en quen ía ao despacho de quen, ou a baixada da bandeira vermella coa fouce e o martelo e o izado da tricolor rusa.

Na verdade a Unión Soviética desaparecera, na formalidade legal, o oito de decembro cando no pavillón de caza de Belavezha asinaron o acordo de creación da Comunidade de Estados Independentes (CEI) os presidentes Ieltsin  (Rusia), Kravchuk (Ucraína) e Shushkiévich (Bielorrusia) e politicamente tras o golpe de estado do 11 de agosto. En cinco meses desintegrouse o estado bolxevique deseñado naqueles dez días, que, segundo John Reed, abalaran o mundo.

A opinión mediatizada en Occidente foi, e segue a ser,  que a implosión soviética era inevitable, previsible, agardada e unha vez producida interpretouse  como o triunfo do capitalismo como sinónimo de democracia (a utopía da fin da historia) e a vitoria dos Estados Unidos na longa Guerra Fría (a utopía monopolar); a realidade do momento era ben distinta pois a todos colleu por sorpresa tanto a disolución como a forma, en parte pacífica, na que se produciu, se temos en conta que estamos a falar de catro repúblicas con armamento nuclear (Rusia, Ucraína, Kazakhstán e Bielorrusia). A crise soviética puido coller a deriva terrible de Iugoslavia.

Pasados 25 anos comeza o tempo das análises sosegadas,  afastadas do inmediato da nova xornalística, de (pre)posicións ideolóxicas, de teimas persoais, de interpretacións conspiranoicas ou de lideres deostados ou enxalzados. A esquerda segue a ter moito que reflexionar, tras a experiencia soviética, sobre a súa proposta concreta,  sobre cómo se compaxina xustiza social e democracia, dereitos colectivos e individuais. Porque un cuarto de século despois o que si volvemos aprender con dor é que o capitalismo non é máis que un modelo depredador que nos condena a un estado de guerra permanente.

Non é este nin o espazo, nin o lugar, para profundar, ou simplificar, en interpretacións de procesos de enorme dimensión e gran complexidade. Pero permítanme dous apuntes. Un, se queren, secundario e un chisco trotskista: os privilexios só son completos se se poden transmitir por herdanza ou, o que é o mesmo, ser director dunha grande empresa é interesante pero faino máis atractivo se, ao tempo, es accionista da mesma. Así que a burocracia estatal precipitou a disolución ao comprender que se podía apropiar do estado e converterse en “cleptocracia”.

Segundo apunte, central no meu xeito de ver as cousas. O réxime soviético mantivo o imperio tsarista e deulle unha arquitectura constitucional federal que na práctica non o era, ou  érao só en parte. Foi un imperio e como todos desapareceu por desintegración territorial. Igual que o austrohúngaro, o español, ou o otomán. Cando Ieltsin e Kravchuk acordaron en Belavezha a creación da CEI, na verdade estaban acordando que ás súas respectivas elites, ucraínas e rusas, as cousas lles irían mellor pola súa conta. E non podía haber URSS sen Rusia e a Ucraína.

A celebración pasou pois con máis pena que gloria. Mellor non lembrar a bicha.

Hoxe o mundo non se parece nin un chisco ao de 1991. Rusia tampouco. O KGbista Putin afiou as poutas do oso ruso, gañou prestixo na diplomacia internacional e gañou aliados poderosos, castigou aos chechenos, meteu en cintura a Xeorxia, anexou Crimea e os seus avións bombardean Alepo mentres agarda a que Trump e os seus “cleptócratas” se asenten na Casa Branca.

* Publicado en Novas do Eixo Atlántico. Xaneiro 2017