domingo, abril 25, 2021

A Loba en Cebre. Polo Avieiro de dona Emilia (40)

 

Praza do reló, no centro de Cea.

    Agás algún traballo salientábel como o de López Morán[1], concentrado nun breve e inicial período do XIX, o estudo do bandoleirismo galego decimonónico está por facer. É ben certo que hai algunhas achegas a míticos bandoleiros como Pepa A Loba, Xan Quinto, Balseiro ou Mamede Casanova, pero a gran maioría teñen moito máis que ver coa literatura (Valle, Pardo Bazán, Carré, Fernández Flórez, Rey Soto, Miras Azor, B. Iglesias, X. Miranda, C. Reigosa, H. Puentes...) ou co relato xornalístico (Costa Clavell) que coa historia, limitada ás entregas de X.A. Durán, Saurín de la Iglesia, Chao Espina e pouco máis, que coñezamos. Aínda así dáme a impresión de que o seu estudo deitaría información substanciosa tanto para captar o século XIX como para entender un fenómeno de profundas raiceiras sociais no que, como en todo, a chave galega é imprescindíbel para a súa acaída comprensión sen caer nun refrito andaluz.

    Dígoo porque nalgunha cativa cata que fixen non me resultou estraño atopar notas de prensa como a que o correspondente ribadaviense de El centinela de Galicia enviou[2]  dando conta da recollida, nos partidos xudiciais de Ribadavia e do Carballiño, de “armamento, fornituras y cajas de guerra” aos “nacionales”. Tal feito, dicía o redactor, merecía os parabéns dos honrados e pacíficos habitantes destas terras, amantes verdadeiros da “inocente Isabel y de la Constitución” por desexar a desaparición de “los motines y pronunciamientos”, emporiso, teme que tal medida puidese fomentar as partidas de “malhechores”, en especial se se retrasa o armar os cidadáns que ofrezan garantías ou organizar a policía, polo que agarda que as “dignas autoridades que afortunadamente tenemos”, “con la velocidad del rayo”, diten as medidas oportunas para evitar os roubos e a inseguridade. Era febreiro de 1844.

    As prevencións do correspondente do xornal coruñés[3] confirmáronse. Un mes despois, parecíalle vivir nun país salvaxe polos roubos e atrocidades que acontecían nos arredores. Días antes[4] unha gavela de “asesinos”, cando os caseiros estaban a meter os carros, asaltou a casa de “Villarino junto a Cea”, maltratando os que collían por diante aínda que non se lle arrepuxesen, “picando la cabeza y cortando una oreja” ao ancián mordomo, á criada cortáronlle os dedos da man dereita, a un fillo do caseiro arrincáronlle a metade do beizo e a outros dous mozos  espetáronlles senllas puñaladas. O cronista non informa do que roubaron, pero si de que lle puxeron lume ao arquivo.

    Como é sabido, as gavelas de bandoleiros tíñanlle especial zuna aos curas. Aquela mesma “banda de cafres” maltrataron e roubáronlle todo o que tiña, o 18 dese mesmo mes, ao cura de “Quince”; ao día seguinte fixeron o mesmo co de “Villar de Condes”. Ambos lugares distantes “media hora de aquí”, refírese a Ribadavia.

    Vilar de Condes é unha parroquia do actual concello de Carballeda de Avia.  Por “Quince”, ou erro de transcrición ou castelanización brutal, tense que referir á Quinza, lugar da parroquia de Ventosela, en Ribadavia. O lugar indicado como “Villarino” debe tratarse de Vilariño Frío, un enclave que, estando na parroquia de Cea, pertencía e pertence á de Oseira, polo que colle todo o sentido a queima do arquivo da casa. Segundo o correspondente nin se pode saír nin transitar a ningunha parte sen correr o risco de caer nas mans dos bandidos.

    Como tamén é sabido, dona Emilia renomeaba os territorios e lugares onde situaba a acción dos seus contos ou novelas. É o caso do Avieiro que escollemos como rótulo desta serie, ou da nosa Vilamorta. En ocasións non é doado identificalos por falta de referencias históricas ou actuais. Non é o caso de Cebre, que é Cea, por onde pasaba, e pasa, o camiño de roda de Santiago a Ourense e onde cumpría abandonar o coche para seguir dacabalo, por camiño de ferradura, para o Carballiño ou Banga, escena reflectida en varias ocasións, tanto en Los pazos de Ulloa como na súa segunda parte, La madre naturaleza.

    Sendo xa unha escritora máis que recoñecida, a Bazán publicou, en 1902, un conto breve que leva por título “La capitana”, no que sitúa en Cebre unha acción de Pepa A Loba. Dona Emilia non oculta a atracción que sente pola xefa de bandoleiros, demostración palpábel de que o valor e os dotes de mando non son unha exclusividade do sexo masculino. Non precisaba poñer o exemplo da Pepona, como lle chama á bandoleira, pois ela mesma podíase poñer de modelo destas virtudes. Outras mulleres ocuparon oficios subalternos no ladroízo (manceba, encubridora, espía..., ou agardando, avisando e agochando), pero, di dona Emilia,  a Pepona nunca realizou estas funcións secundarias, pois sempre foi capitá de numerosa e ben organizada gavela.

    A narradora cóntanos que nada sabe do debut da Pepona “en la carrera hacia la cual sentía genial vocación”, pois cando a coñeceu xa eran as feiras e os camiños “el teatro de sus proezas” e non quixera que o lector a imaxinase tocada cun falso e romántico sombreiro calañés, tipo Curro Jimenez, nin cun trabuco, tipo Carme, nin cunha navalla agochada entre a camisa e o suxeitador de cana que empregaban as aldeás aquel tempo, nin tampouco enriba dun cabalo andaluz, pois a Pepona nunca empregou outra arma que non fose a aguillada para afalarlle ás vacas ou xostrear ao seu “peludo rocín”, xa que non gustaba da violencia nin de derramar sangue. Roubar era o seu oficio e iso cumpría facelo “sin escándalo ni daño”, non tanto por mornura de corazón senón para esquivar un mal negocio e rematar na forca.

   


    

    A táctica da Pepona consistía en acudir ás feiras montada na súa faca cunha gran cesta para as compras, tal como se fose a caseira de calquera casa grande. Alí agardábana os da gavela aparentando pacíficos labregos; uns no campo da feira, outros na taberna. Todos á espreita dos tratantes e do bo trato. A quen enchía a bulsa e non disimulaba o suficiente agardábano, coa cara tisnada ou oculta baixo un pano, no lugar axeitado para alixeirarlle o peso. A Loba asistía ao asalto agochada nas proximidades e só interviña para sosegar o maltrato ou deixarlle o “consolo” ao atracado para que puidese baixar algo pola gorxa na primeira taberna que atopase no seu apesarado camiño de regreso.

    Como vimos noutro Avieiro, as súas boas relacións coa aristocracia local, a propia sogra de dona Emilia pasaba por ser a banqueira da Loba, así como cos administradores de xustiza, eran para a bandoleira un seguro de vida, a cambio, debía limitarse a roubarlle a arrieiros e labregos e, en especial, aos curas, a quen non lles perdoaba, pois tíñalles odio xurado ao igual que todos os salteadores galegos pola fama que tiñan de amarrados, dicíase que non comían un ovo por non tirar a casca, e por agochar os cartos no xergón, na trabe ou no fondo dunha hucha. Moitos cregos ficaron cos pés torrados, as uñas arrincadas ou os corpos queimados polo aceite fervendo, e algúns tiveron que adiantar o seu definitivo retiro espiritual para debaixo da terra. Non era pois estraño que a xente tonsurada se coidase moito nas viaxes a romarías e feiras e tivesen as reitorais convertidas en casas fortes.

    Así que cando se xuntaron unha boa chea deles na feira de Cebre todos ficaron a durmir na pousada, agás un curiña “boquirrubio” que se atreveu a emprender o camiño de regreso á súa reitoral. Saíulle ao paso a Loba que ficara soa por considerar que non ía ter traballo. Pero o curiña “barbilindo” armou unha das súas pistolas mentres que no rostro de Pepona adiviñouse o espanto do animal collido na trampa convencida como estaba de que non había cura que se lle arrepuxese, mentres daba un chimpo para fuxir da bala. Desencadeouse a pelexa. A Loba descabalgou o curiña, tiroulle as pistolas e botoulle as dúas mans ao pescozo mentres entre estridentes gargalladas ollaba como a lingua do curiña abaneaba por fóra. Mais este tirou o coitelo agochado baixo a sotana e espetoullo no peito á capitá dos ladróns. “Carne de perro tienen los bandidos” di dona Emilia. A Loba curou, pero o seu ánimo ficou quebrado e xa non volveu ser a mesma. A súa lenda esvaeceuse.

    Unha “madamita de cura mozo” restableceu a orde. O catolicismo renovado gañoulle o pulso á vella tradición; tan armado como o creguiño lampo chegou o novo capitán xeral, aplicou violencia de alta intensidade e rematou coa gavela da Loba. Os abades puideron regresar, aínda que fose de noite, ás súas reitorais. Dona Emilia prefería antes a vitoria da orde monárquica e católica que a da admirada e valorosa muller con dotes de mando.



[1] López Morán, B. (1984): El bandolerismo gallego. Vigo: Xerais.

[2] Asinada o 20 de febreiro, El centinela de Galicia, nº 50, 24 febreiro de 1844.

[3] De inspiración liberal moderada, publicouse os dous primeiros anos da denominada “década moderada” (1843-1845) na que o partido liberal-moderado liderado polo xeneral Narváez ocupou o poder.

[4] Asinado o 26 de marzo, El centinela de Galicia, nº 66, 1 de abril de 1844.

 

A banqueira da Loba. Polo Avieiro de dona Emilia (39)

 

Dona Mariquiña, a banqueira de Pepa A Loba

     Álvaro das Casas, nun artigo sobre a casa de Banga do que xa demos conta nestes Avieiros[1], achegábanos algúns perfís da nai de Eduardo e Pepe Quiroga, dona Mariquiña Pérez de Deza. Entre outras anécdotas refírese ás relacións de amizade con Pepa A Loba.

    Das Casas ten unha visión contemporánea da Loba; para el, era como un deses “gánsteres que utilizan como reclamo los diarios de norteamerica” e non un “raterillo de Mercado” que puidese roubar a calquera “señorito cursí”, pois todos os fidalgos dos dez mil pazos galegos contábanse “ufanos” como vítimas dos seus roubos; o que é unha evidente esaxeración, afirma. A Loba tiña como “campo de acción” as terras ribeirás e despois de cada traballo gustaba catar un vaso de bo viño ou unha copiña de tostado como se dunha abadesa reumática se tratase. De nova deu algún que outro susto nunhas cantas reitorais e gañou fama de matona, sona que puido explotar ata a vellez. Como se dun Vito Corleone se tratase, cada casa grande do Ribeiro pagaba o seu tanto mensual e todos tranquilos; tanto era así que cando a Loba se presentaba nalgunha casa era só para fartarse de melindres, cabelo de anxo ou pavías do Barón en augardente.

    A relación de dona Mariquiña coa Loba era moito máis que de amizade, xa que a  admiración que tiña pola bandoleira converteuna na súa banqueira. Cando a Loba precisaba liquidez recorría á señora de Banga, esta nunca foi enganada pola contra compensábaa cun par de galiñas polos intereses, segundo afirma Das Casas. O que non di, porque forma parte do segredo bancario, é que dona Mariquiña debía detraer algunha substanciosa comisión polo branqueo dos cartos que con amplo sorriso, segundo Das Casas, lle pagaban os fidalgos ribeirás e algúns curas de reitorais abastadas, ou os que arrieiros e tratantes tiñan que soltar tras os seus asaltos aos camiños ou como os daquel usureiro e gabanciosos carniceiro de Ribadavia ao que tivo que “visitar” e, véndoo tremer como vara verde, contentouse con pegarlle un par de labazadas, levarlle os cartos e o seu pretensioso “bombín”. O sombreiro vendeuse, para mofa do matachín, na feira de Maside.

Juan Armada Losada,
marqués de Figueroa.

    Desta visión da Loba en compango coa fidalguía ou mesmo coa nobreza baixa, participa o marqués de Figueroa, Juan Armada Losada (1861-1932)[2], nunha novela crepuscular do século XIX e da fidalguía que leva por título Gondar y Forteza[3], asinada en outubro de 1899 e publicada no ano seguinte. Nestes recordos de rapaz que medra entre un val de fartura, Gondar, e unha cidade de poder, Forteza, situada, no seu maxín, nas terras por riba do Ulla ou quizais nas do Umia, ou en ambas, e no contexto revolucionario de 1868, escribe: “!Cuanto dio que decir el ver entrar muchas veces en la casa del Conde a la Lobezna, ladrona famosa, mujer machucha y desenvuelta, de singular disposición e ingenio.!”

    O marqués de Figueroa foi un dos primeiros en deixar referencia escrita desta muller, ese é o feito diferencial, xefe da gavela ladroíza, vinculándoa coa fidalguía e con tan bos oficios que, segundo as maliciosas linguas, foi ela a que afastou as partidas, fosen de facciosos ou de bandidos, do pazo condal. As funcións mediadoras que realizaba “La Lobezna” indícannos que posuía un poder negociador cos grupos locais para os que realizaba funcións de “corredera”, levando recados, traendo novas, dirixindo e dando consellos. Dela gardábase “fresca memoria y vivo el espanto” e tíñanlle tanto medo que non había quen a delatase, actitude á que ela correspondía evitando as violencias que acompañaban a póstuma desamortización das “peluconas”[4] agachadas no fondo das huchas ou nas trabes dalgún artesoado de vellas reitorais ou antigas casas grandes.

    A esas “cordiales relaciones con oidores, fiscales y procuradores, y con la aristocracia rural” da Loba tamén se refire a Bazán nun conto breve, “La capitana”, publicado en 1902, no que resalta as habilidades diplomáticas da “Pepona”, así lle chama, que nunca intentou “golpe contra los castillos y pazos”.[5] A narradora omnisciente, isto é, dona Emilia, di que a coñeceu, non sabemos si na casa da súa sogra, a banqueira.

    Deixaremos para outra ocasión os relatos da Loba que elaboraron, con detalle, Antonio Rey Soto e Aurelio Miras Azor nas súas respectivas novelas[6]. Mais quixeramos rematar con outra breve achega que nos debuxa unha bandoleira ben diferente á que podemos intuír a partir das referencias de Das Casas e do marqués de Figueroa.

Xosé Fernández Ferreiro

    Trátase dunha versión recollida, case como traballo antropolóxico polo finado escritor e xornalista Xosé Fernández Ferreiro, nun suplemento de La noche[7], sobre as festas do San Cibrao. Ferreiro dinos que, nas terras de Nogueira de Ramuín, contábanse mil historias da Loba, pero que a que a el lle pareceu máis verosímil foi a  que lle contou unha muller moi maior que a describiu como filla do pecado e orfa de nai. Díxolle  que era natural de Barra ou de Xunqueira e que ficou baixo a tutela dun tío, carniceiro e ladrón, que lle ensinou os dous oficios, o de roubar e o de matachín. Como se alimentaba de sangue, non sabemos se da dos animais que sacrificaba o tío ou das vítimas do seus latrocinios, medrou tanto e tan rápido que aos dezaseis anos tivo un fillo. Púxolle un pé no pescozo e guindouno aos cans; por iso os mesmos bandoleiros a alcumaron de Loba.


    A avoa da informante de Ferreiro seica a coñecera na feira de Maceda  e dicía que era tan boa moza como desvergonzada, pois, nas feiras, púñase a bailar para que os homes a mirasen como parvirocos; momento no que os seus compañeiros de falcatruadas aproveitaban para roubarlles. A gavela agochábase nos montes de Valdaporca onde fican varios tesouros agochados e dúas penas; a unha chámanlle “a mesa”, por alí  reunirse os bandoleiros para facer os repartimentos, e á outra “o pilón”, onde sangraban os que mataban e íanos a enterrar no lugar chamado “A tapada do cemiterio”, no camiño de Cabeza da Meda.

    Pero a Loba non só era mala, senón que tamén era boa. Non roubaba aos pobres, pola contra mesmo lle daba.  O que non quería era ser dominada e tíñalles moita zuna aos homes, por ser filla de solteira. Seica dicía “Nunca quixen, nin quererei, e cando queira, morrerei”. E así foi. A Loba namorou dun rapaz novo e o tío carniceiro, que a quería só para el, matouna a traizón, pois de fronte poucos lle podían, vindo de Monforte, nas fragas do Sil.

    Mito?, personaxe real?, mestura de mito e realidade?, elaboración literaria como aquel Juan Quinto de “barba de cobre, y pupilas verdes como dos esmeraldas, audaces y exaltadas” que imaxinou Valle Inclán?[8]. Na procura de Xan Quinto, aquel homazo, alto, flexíbel coma un vimbio e forte como un carballo, andou o tamén finado José Antonio Durán[9].   O bandoleiro limitou a súa presenza ás terras do Salnés e do Barbanza, andaba en cuadrilla, acompañado dos salteadores máis famosos da comarca, que eran os que facían as carneiradas violentas, pero tamén actuaba  só, de xeito enxeñoso, o que non impedía que ás veces tivese que saír coas mans baleiras e burlado, como lle aconteceu co “frailuco” do conto de Valle. Para este era de Bealo, para outros de Araño, para uns terceiros era do lado de Palmeira, aínda que había quen afirmaba con rotundidade que era do mesmo Cambados.

    As xentes populares admiran a Xan Quinto por arriscado, valente e  porque, di o refrán, para quen rouba a un rico hai cen anos de perdón, mentres que refugan e desprezan  os ladróns de papeis e enganos, tan abundantes nos nosos días que ata procuran a sombra da coroa; vilipendian e menosprezan os rateadores raspuñeiros;  os politiqueiros aproveitados e os caciques que prometen para non cumprir.

    Cabanillas xuntou os dous mitos ou realidades realistas nun poema de 1920, Camiños no tempo: “E dende alí ollaban as veredas/e os camiños travesos/coa carabina ao lombo/do paso dos civiles ao axexo/os espías da Loba e Xan Quinto/ladrós e cabaleiros”[10].

 

                 Publicado en Badalnovas 24/4/2021

 



[1] Das Casas, A. (1935): “La casa de Banga” en El pueblo gallego 12/9/1935

[2] O titulo nobiliario tiña a súa orixe na Torre de Figueroa de Abegondo, pero a familia emparentou cos Armada de Santa Cruz de Ribadulla, os Pardo, e foi propietaria do pazo de  Fefiñáns. Deputado case permanente, presidiu e vicepresidiu a cámara; foi ministro de varias carteiras, entre elas da de Graza e Xustiza, nos gobernos de Maura, representando a ala máis conservadora. Membro da Real Academia Española; presidiu o Ateneo de Madrid. Familiar de dona Emilia, é autor de catro novelas en castelán e dous poemarios en galego e castelán: Del solar galaico (1917) e Libro de cantigas. En tierras galaico-lusitanas. Impresiones. Reminiscencias del vagar (1928). Pódese consultar Ramírez Jerez, P. (2015): “Juan Armada Losada, marqués de Figueroa: político, literato y académico gallego. Apuntes bio-bibliográficos” en Lucensia. Lugo: Biblioteca Seminario Diocesano, nº51.

[3] Armada Losada, J. (1900): Gondar y Forteza. Madrid:Viuda e Hijos de Tello. Pax. 126-127

[4] Chamábaselle así ás moedas de 8 escudos co gravado do rei cunha perruca á moda francesa que iniciou Filipe V e durou ata Carlos IV. Fernando VII xa non empregou ese peiteado postizo, e coa “Gloriosa”, sexenio democrático (1868-1874), introduciuse a peseta.

[5] Pardo Bazán, E. (1902): “La capitana”; recollido en Pardo Bazán E. (1990): Cuentos completos. A Coruña: Fundación Barrié.

[6] Rey Soto, A. (1918): La Loba. Madrid: Librería de la viuda de Pueyo; Miras Azor, A. (1968): Juventud de Pepa Loba. Vigo: Faro de Vigo.

[7] Fernández Ferreiro, X.: “La historia de Pepa a Loba” en La noche 18/9/1954.

[8] Valle Inclán, R. [1920] (1969): Jardín umbrío. Historia de santos,  almas en pena, de duendes y ladrones. Madrid: Aguilar.

[9] Durán, J. A. (1974): Crónicas 1. Agitadores, poetas, caciques, bandoleros, reformadores en Galicia. Madrid:Akal.

[10] O vello poema non se publicou en libro ata moito despois, Cabanillas R. [1947]: Camiños no tempo. Santiago Bibliofilos Galegos ou Cabanillas, R. (1974): Obra Completa. Vol 2. Madrid: Akal.

sábado, abril 24, 2021

Desculpa ás amizades

    


    

    Onte moitos amigos e amigas non puideron acceder á Capitanía Marítima de Baiona para asistir á presentación pública das miñas Catas na memoria. As medidas antiandazo limitan moito os espazos. Síntoo por aquelas persoas que tiveron que dar volta, máis pronto haberá outra oportunidade.

    Ledo por compartir con Carlos Gómez, alcalde de Baiona, e o historiador, feito e dereito, Anxo R. Lemos e poder saudar a amigos e amigas que había tempo non vía; aínda que fose coa cara tapada como bandoleiros ou bandoleiras.

    Moi agradecido ao concello, ao seu alcalde e a Miriam Costas, concelleira de cultura, pola súa axuda e dispoñibilidade. E a Quique Román por facer estas fotos.




xoves, abril 22, 2021

Falando da memoria



    Falando da II República e da persecución franquista no Val de Miñor xunto ao alcalde de Nigrán, Juan González Pérez, cos alumnos e alumnas de 4º ESO do CPI Arquitecto Palacios de Panxón (Nigrán), convidados polo profesor Pedro Rodríguez.

    Un autentico pracer volver ás aulas, aínda que sexa de xeito virtual. Graciñas

martes, abril 20, 2021

Convite

 

    Prezados amigos e amigas.


    Despois de tantos meses de agarda por unha mellor situación neste andazo que temos enriba, o próximo venres 23 de abril estaremos na Capitanía Marítima de Baiona (Rúa Elduayen, 20) para presentar Catas na Memoria. A persecución franquista no Val Miñor, publicado por Laiovento.

    Será as 20h e teño a honra de que acompañen nesta primeira presentación pública o alcalde de Baiona Carlos Gómez e o amigo e historiador  Anxo Rodríguez Lemos.

    As precaucións sanitarias serán as debidas para permitir a maior asistencia posíbel.

    Agradecendo a vosa atención.

    Carlos Méixome

xoves, abril 15, 2021

O desterro de don Aurelio. Polo Avieiro de dona Emilia (38)

Vista dende o San Trocado


   
Hai ben anos, na segunda metade dos setenta do pasado século, fronte ao Derby, na mesma Porta da Mámoa, houbo un café do que non lembro o nome, ao que, nas noitiñas compostelás, acudiamos para tomar un café con leite e compartir a compaña do inesquecíbel Bautista Álvarez.

    Non podía ser doutro xeito e, despois de darlle ao tarabelo político, os falares encamiñábanse cara ás cousas e as xentes do Avieiro, e en especial do Carballiño e do San Amaro. Como é sabido, o Bautista era natural deste concello, en concreto do lugar de Loucía, na parroquia de San Cibrao de Las, á beira da Cidade, acochado polo curuto vixiante do San Trocado. A conversa derivaba por se Lamsbrica ou Lambrica, por se San Torcuato ou Santo Catro, en referencia ás catro parroquias que se xuntan na festa. Unha daquelas noites, debeu ser  máis dunha, saíunos ao camiño don Aurelio e a súa primeira novela, e o noso contertulio recitou a estrofiña que lle armaron os do Carballiño: “Miras, Miras/mucho miras/poco ves/ por el libro que tu escribiste/ nadie te quiere ver”. Acordábase ben, pois, ao pouco de publicarse a novela, fíxoo un periódico, ao amparo de Acción Católica, que recollía algunhas cousiñas en galego no que el colaborou. Por alí andaba a remexer o Calviño, do que falamos noutros Avieiros. Lembremos que El agüista publicouse en 1950 e El ambiente, así se chamaba o semanario católico, non sabemos se en referencia ao “ambiente auguista” ao que se refería don Aurelio no seu relato, viu a luz ao ano seguinte[1].

A cidade de San Cibrao de Las

    A novela sentou moi mal entre as elites políticas, sociais e económicas da vila, confirmándose a tradición de tomarse as cousas impresas moi a peito. Xa non gustara que dona Emilia a alcumara de Vilamorta; agora sentíronse ofendidos pola descrición da “atmosfera balnearia” realizada por don Aurelio.

    Tense falado de “lecturas inadecuadas” para explicar, a posteriori, a xenreira que levantou entre as elites coruñesas e a familia dos Quiroga a historia da cigarreira de La tribuna (1882) con aquel remate de “Viva la República Federal”, ou o rebumbio que se armou coa recompilación de artigos denominada La cuestión palpitante (1883). Algúns tamén interpretan a actitude das elites carballiñesas como resultado dunha “precipitada lectura” de El agüista. Non comparto a idea. Que as intencións de dona Emilia fosen literarias e estivesen nas antípodas da mínima intención revolucionaria é tan certo como que a súa actitude inzaba de urticaria as peles sensíbeis dos sectores máis obtusos da fidalguía e das elites burguesas coruñesas. Do mesmo xeito, a ollada introspectiva do relato de don Aurelio non empece a existencia de vencedores que non pegaron un tiro e só desfilaron, “estraperlistas” eficaces, sátiros corruptores e mozas de clase media baixa incitadas a procurar unha seguridade económica empregando “armas de muller”. Que os parvos miren para o dedo cando este sinala a lúa, non quere dicir que a lúa non exista.


    A teima contra don Aurelio foi moito máis alá dunha graza de fácil rima. A iniciativa tomouna o Sporting Club, sociedade que renacera o mesmo ano de edición da novela, asentada nos arredores do poder local, que se sentiu ofendida polo pouco agraciado retrato do noso autor, en especial  daqueles aos que o Club quería protexer: “Nos inflama de optimismo la certeza de que el modesto tendero, el pequeño mercader, el oscuro especulador, el saltimbanqui, la frutera, en fin, todos los desheredados, al amparo de nuestras diversiones, tienen estos días sus más imperiosas necesidades a cubierto”[2], dicíase no folleto das festas de San Cibrao que lle encargaron organizar ao flamante Sporting Club aquel mesmo ano de 1950. Naquel mundo unidireccional e unidimensional, os tendeiros, mercadores e especuladores eran os desherdados que se enrabiaron co “auguista” emerxido do maxín de don Aurelio.

    Non foi unha brincadeira. A xunta directiva do Club considerou o relato unha indecencia e acordou solicitarlle ao autor que abandonase a vila e demandar que o concello lle esixise responsabilidades. Remitiulle copia da acta ao alcalde Camilo de Nóvoa González, un avogado novo que rematara dereito en 1942[3],  e relevara na alcaldía (1949-1953) e na xefatura local do partido único ao “veterano” Bernardino González Álvarez  que presidira a xestora dos militares alzados (1936-1938) e recuncara na alcaldía (1943-1949). No momento do relevo, ao mestre recoñecérono coa “Medalla de Oro de Cisneros”[4].

    O rexedor convocou sesión extraordinaria do pleno. Este considerou que naquelas páxinas se ofendía a moralidade da vila e os veciños manifestaran por isto o seu  “desagrado y descontento” xerándose un “estado de ánimo” que mesmo podería chegar a orixinar “alteraciones de orden público”.  Así mesmo, a corporación municipal considerou a novela un agravio contra a “dignísima colonia forastera” e acordou poñelo en coñecemento do gobernador provincial[5].

    Os matinares do auguista Leopoldo armaron un bo rebumbio. Os pasquíns pola rúa, os ruxe-ruxe constantes, as ameazas ocultas ou manifestas, as frases inxuriosas, as rimas ridiculizantes.... acabaron por empurrar de feito, ignoramos se de dereito, a don Aurelio a abandonar a vila.

    Camiño da capital venezolana, un país que na altura tiña a súa moeda ao par do dólar, o desterrado deixou en El universal, daquela un dos principais diarios de Caracas, lírica testemuña da viaxe, vendo afastarse as luces do porto vigués mentres medra o “ancho mar amargo”. En La Noche do 12 de outubro de 1955 reproduciu, en parte, aquel “piropo sevillano” froito do primeiro encontro; mais o artigo de Miras no xornal compostelán ten como obxectivo, por unha banda, resaltar a boa aceptación cara aos emigrantes hispanos dos centros oficiais e “das esferas cultas”, baseándose no seu coñecemento das mesmas polas múltiples reunións que mantén en función do seu cargo como director do Instituto Baralt de Caracas e, pola outra, indicar que esa comprensión recuara sensibelmente tras a publicación da novela de Cela La catira, pois “el estilo tremendista a lo Baroja, cuando se sale de casa, y se da a los cuentos ribetes costumbristas, no deja de herir susceptibilidades[6].

    Medio século tardou o Carballiño en desculparse con don Aurelio.



[1] Fernández, M.A. (1992): O Carballiño. Vellas historias. Vellas fotografías. 1870-1970. O Carballiño: Xociviga

[2] Fernández, M.A. (1992): id

[3] El correo gallego, 23/6/1942

[4] La noche, 2/3/1949

[5] Fernández, M.A. (1992): id

[6] Refírese a novela de C.J. Cela La Catira, primeira e única dunha serie de dez historias de Venezuela que o de Padrón acordara co ditador Pérez Jimenez a cambio dunha gran cantidade de diñeiro dentro dun acordo entre o perezjimenismo e o franquismo, ambos con serios problemas de illamento internacional, tanto para favorecer a migración a Venezuela como para contrarrestar a influencia cultural dos exiliados. O rexeitamento que provocou a novela na que Cela inventou unha fala costumista e aracaizante impediu a continuidade do proxecto. Sobre a cuestión pode consultarse o ensaio de Gustavo Guerrero (2008): Historia de un encargo: “La catira” de Camilo José Cela”. Madrid: Anagrama.

 

 

sábado, abril 10, 2021

Sobre auguistas e veraneantes. Polo Avieiro de dona Emilia (37)

   


Don Aurelio inicia o retrato do protagonista de El agüista[1]  con un en “Entre prólogo y primer capitulo” no que é evidente o moito que hai del e da súa xeración, aínda que procure disimulalo cun xogo literario que nos remite aos flâneurs parisinos dos que falamos no anterior Avieiro:

    (...) es más difícil encontrar un tipo en las calles repletas de gente que en los sitios poco       concurridos.Las personas de los paseos son todas iguales, apenas tienen individualidad, son     seres adocenados o modernizados –como el lector quiera pues viene a ser lo mismo-, son figuras   de conjunto que no saben desenvolverse solas y carecen de la consistencia necesaria para soportar sobre sus hombros el peso de doscientas cuartillas.

    Leopoldo, o auguista, afirma: “vengo huyendo de la alta meseta castellana”. Aurelio Miras Azor (1912-2003) naceu no Campo de Criptana, na Mancha Alta, rodeado de muíños quixotescos. Pronto se debeu establecer na terra que “despreza o océano e acocha a ría”, segundo a súa propia expresión, pois en 1935, aprobara os cursiños de 1933, é nomeado mestre provisional de Amorín (Tomiño). Ese mesmo ano concédenlle a praza definitiva e admítenlle a permuta para a escola de Lebozán, no concello de Lalín.

    Ao producirse a sublevación militar-fascista pasou pola correspondente comisión de depuración do maxisterio, ficando confirmado na escola, e foi mobilizado. Tras o remate da guerra incorporouse á súa escola[2]. Durante aqueles anos dezás, como el mesmo lle contou a Carlos Reigosa, escoitou as narracións que andando o tempo porá negro sobre branco na súa Juventud de Pepa Loba (1968), da que falaremos nun próximo Avieiro[3]. Estudará dereito e exercerá como avogado. Despois de moitos anos de excedencia solicitará o reingreso no maxisterio en 1978[4].

    Leopoldo, o auguista, nos seus abúlicos paseos dende o hotel, Palace chámalle, ao balneario, baterá cuns cantos, poucos, personaxes que virarán  a indolencia en traxedia. Para el todos os balnearios son iguais, con máis ou menos mendigos ás portas, con máis ou menos árbores e con: “viejas solteronas, jamonas a la caza de aventuras, unos cuantos neurasténicos que tienen la cara avinagrada y, finalmente, un pequeñísimo número de enfermos, que buscan el agua, pero necesitan la muerte”.


    O esencial, no balneario, non é a auga, senón o “ambiente”. Deste o que máis lle chama a atención é: a gran
cantidade de curas, “debe ser que su estado de célibes les hipertrofia el hígado”; as barazas enfiadas no enreixado das que penduran vasos graduados protexidos por estoxos de vimbio; o ordenamento clasista, en 1ª, 2ª e 3ª clase; o peitoril sobre o río dende o cal ollar como a rapazada aborixe, estimulada polas miradas, se chimpa valorosa na presa; e, en especial, a endogámica sociedade constituída polos autodenominados “auguistas”, que os autóctonos cualifican de “forasteiros”, cun certo arremedo a shériff do oeste.

   
    A resistencia introspectiva do protagonista irase dobregando pola simple presión grupal dalgúns bebedores e bebedoras de auga: o sátiro e as ninfas, os que partillan mesa en xantares ou ceas do hotel ou o estrafalario Rodriguete,  cuspidiño predecesor do celebre “Cañita Brava” con reviravoltas incluídas e guindándose de cabeza de calquera escenario improvisado tras o remate apoteótico das vívidas interpretacións de “Amapola..., lindísima amapola” ou “Marina... Marina”.

    Co primeiro que entra en contacto é coa perversión moral do sátiro de cara lasciva e maliciosa mirada que, “en exploración de encantos adivinados”, voaba dunha a outra das tres mozas que formaban grupo á sombra dun castiñeiro de indias. A abulia de Leopoldo dificúltalle a resistencia ao convite do sátiro para achegarse a Casilda, Isabel e Lucita, esta case unha nena, cumprindo cun dos deberes do “veraneante”, iniciar conversa sen necesidade de presentación nin formulismo social ningún; ao fin e ao cabo, os veraneantes son unha gran familia de envexosos, na que todos se coñecen.

    Así transcorren apáticos os días de Leopoldo. No cuarto entretense ollando como dúas arañas se balancean descentelladas sobre unha tea compartida, non se sabe se para disputas de poder ou rituais de apareamento. Nos  xantares de mesa, tamén compartida, soporta unha das moitas mamás auguistas, semellante a todas as demais: “gorda, cachazuda, un tanto eructona, cuidadosamente peinada y descuidadamente lavada, vestido oscuro y collar de perlas falsas; bastante indiscreta preguntando y con la indefectible manía de corregir siempre a sus hijas con miradas furtivas.

    Unha delas, alcumada Chichía, descoñecéndose a que nome responde, fala polo nariz, alonga as vogais como se fose “un tango, mientras arquea su mano con movimiento de marquesa”; a pequena, “delgaducha, amarillenta...”.O pouco de interese son as camareiras bastante intelixentes, oportunas, de boa presenza e simpáticas, e a contraditoria amizade de don Antonio, co que comparte a hora da cea.

    Don Antonio, de novo, foi un tarambaina, nuns meses fundiu o capital que herdara; a deusa fortuna permitiulle dar un braguetazo e casar con herdeira, á que deixou limpa de rendas en pouco tempo; á altura de 1934 comezou a pasar apuros, en 1936 xa era fame. Pero ao comezar a guerra, os seus “escasos escrúpulos”, naquel “trastocamiento comercial”, di o autor, no que para mercar tabaco hai que ir a unha froitería e para comprar un medicamento era preciso falar co camareiro de calquera bar, permitíronlle facer bos negocios. En 1939 xa lle dicían don Antonio e tiña coche. A guerra mundial, entre o volframio e as medicinas,  terminaron por facelo rico. Don Antonio era un digno representante da nova clase social estraperlista, flor e nata do país, pois, como el mesmo afirma: “robar en estas circunstancias económicas anormales por las que pasa el mundo no es delito”,

    O tempo de Leopoldo transcorre nun diálogo moral ante o espello, na reflexión sobre o ideal do deber e a debilidade ante os praceres, a avaricia dos tempos de fame, e os avelloucados pola guerra que curaron as feridas do corpo pero non as da alma que non só ficaron sen sandar senón que sen que ninguén se preocupase delas. Francisco Rodríguez Hermida, un futbolista do Carballiño con relativo éxito, chegou a xogar algúns días no Real Madrid. Di sobre el mesmo e a guerra:

    Horrible. Siento asco, vergüenza, verdadera repugnancia. Yo era un chaval inexperto, tímido,     pero metido en aquella situación cambié. Y de hombre amable, respetuoso, educado, me hice un auténtico sinvergüenza. Llegue hasta a robar. Un día en Arévalo me llevé el mono del coronel. Me dieron por el 10 pts, y con ellas me compré medio cordero asado, que me comí sin parar de      una sentada yo solo. Era la lucha por la supervivencia si no eras así, no podías vivir. Hicimos verdaderas atrocidades. Estuve en Teruel, Benicarló, Arévalo…[5]

    Será a relación co sátiro Saturnino e as tres mozas a que desenvolve a trama tráxica do relato. Saturnino é un experto “auguista” que introduce a Leopoldo no “ambiente” do balneario:

    El noventa por ciento de los agüistas no son tales agüistas, son: señoras casadas que pretextan   enfermedad para buscar un marido de suplemento, chicas que sin ser malas tampoco son buenas, ricachones que vienen por presumir, funcionarios que han estado pasando privaciones todo el año para poder decir luego a sus amistades que van al balneario, muchachas que vienen a buscar novio y encuentran algo parecido y, finalmente, individuos aburridos de la vida como tú, o cazadores de tórtolas como yo.

Vaso graduado  con cestiño, a arma do aguista

    Leopoldo, médico, novo e guapo, resulta moito máis gorentoso que Saturnino, xa entrado en anos, aínda que exhiba a carteira preñada de billetes. Leopoldo pronto terá éxito con Casilda. Os amores furtivos no parque teñen algún escintileo de sinceridade, mais o sátiro encárgase de apagalo contándolle a Leopoldo que a moza é mecanógrafa e acompañante dun vellouco e rico comerciante de Barcelona que lle concedeu un mes de permiso a gastos pagos; a mesma Casilda rematará por aclararlle que coidaba que non era tan “bobo”. De quen se namora Leopoldo é de Isabel, unha moza de moi preto do Carballiño, opositora a facenda coa  futura carga de ter que coidar dunha ou dúas irmáns máis pequenas e acompañante de Lucita, a quen o seu pai enviou tomar as augas para ila dando a coñecer.

O pavillón de baños

    Aínda que Saturnino non abandona as súas tentativas galantes con Isabel, xerando os celos e o noxo de Leopoldo, estes rematarán por formalizar o noivado. Leopoldo séntese liberado daquela abulia e olla un futuro xunto á amada. Polas festas do setembro acoden ao baile do casino nunha atmosfera de “cocktail de perfumes” e admiran como ascenden os foguetes na praza. Nun dos múltiples paseos pola pasaxe principal, Isabel detense ante unha xoiería, supoñemos que a Boborás ou a reloxería do Apolinar,  e admira unha sortella tan fermosa... tan fermosa..., que estaría disposta a dar  “media vida”, ou que lle pediran!, por ela. Apreciacións que Leopoldo retruca considerándoas extremas, mesmo ridículas, e máis considerando o prezo “astronómico” da xoia. A escena,  a conversa e a desavinza, observada con disimulo e a certa distancia polo sátiro, remata cun exabrupto de Isabel: “¿Quién ta ha dicho que mis ilusiones son tener hijos?”.

    Indolente, incapaz de pelexar, sabedor das intrigas do sátiro, Leopoldo marcha a Vigo “con apariencia de gran ciudad; con tranvías, guardias de tráfico y gente veloz; pero carece de equilibrio, son calles borrachas, que andan de una a otra acera haciendo altos y bajos y curvas de beodo”. O regreso ao Carballiño prodúcese nun momento de gran conmoción. Apareceu un home morto no hotel. Aproveitándose da súa condición de médico, pode achegarse ata o cuarto. É o de Isabel. Pero no seu leito non está ela senón o corpo estrangulado e espido do sátiro. Nun recanto, Leopoldo observa o estoxo vermello da xoia que tanto gorentaba a moza, está baleiro. Agóchao no peto. Só el coñece o móbil do crime e así poderá axudar a Isabel. O xoieiro infórmao de que a noite anterior vendéralle un estoxo baleiro ao home que agora apareceu morto. Dende o peitoril os auguistas deron a alarma. Nas rochas da presa, coa cabeza estragada, esnaquizada, xacía o corpo  sen vida de Isabel.

A peitoril sobre a presa (F. Luísa)



[1] Miras Azor, A., (1950): El agüista. Madrid: Afrodisio Aguado.

[2] El noticiero gallego, 25/7/1935, 4/9/1935,11/12/1935, 25/11/1938. El pueblo gallego, 7/7/1939.

[3] “Eu recollín todos os datos en Lalín, cando estiven vivindo alí. O que conto en Juventud de Pepa Loba é o que lle oín ás xentes que viñan á vila, xentes sobre todo da zona do Deza e Trasdeza que se acordaban de cousas da Loba. Eu anotaba o que oía, e así, cunha cousa e outra, fun compoñendo a novela. Se vai vostedes por esas aldeas – que eu non fun porque todo o anotei en Lalín-, seguro que aínda atopará quen lle fale da Loba, e tamén da tía Dorinda, que era moi coñecida.” Reigosa, C. (2006): Pepa A Loba. Vigo: Xerais, p.13-14.

[4] EPG, 29/9/1978.

[5] F. Sobrino, La Región, 22/4/1991.