domingo, novembro 29, 2020

Nieves e Leocadia. “Polo Avieiro de dona Emilia” (19)

 

El cisne de Vilamorta.
 Primeira edición de 1885

    Discútese con vehemencia se El cisne é unha novela romántica ou se se debe incluír dentro do naturalismo pardobazaniano. Dona Emilia viña de recibir intensas peneiradas tras a publicación da novela que a deu a coñecer, La tribuna (1882), en especial polos dous últimos capítulos coa descrición do parto na indixencia da protagonista e aquel remate con Viva la República federal!, así como pola polémica sobre os seus ensaios recollidos en La cuestión palpitante (1883). As presións familiares para que abandonase as pretensións literarias poden estar tras este disimulo de dona Emilia, que ben se decatou de que houbo quen atribuíu, referíndose ao relato sobre as cigarreiras marinedinas, “sus crudezas y sus francas descripciones de la vida popular, a empeño mío” e que acaso agora, en alusión a El cisne..., poida haber quen lle dirixa a acusación oposta afirmando que “paga disimulado tributo al espírito informante de la escuela romántica”. El cisne... non supón unha mudanza en dona Emilia. Ao mellor unha concesión temática. A novela non é enmarcable dentro do romanticismo, aínda que dous dos seus personaxes sexan románticos: o “flâneur” Segundo García e en especial Leocadia Otero, a mestra.

    Quen non ten nada de personaxe romántico, nin ficticio como Segundo ou sincero como Leocadia, é Nieves. Cando casou, o pai chamouna ao seu despacho de maxistrado. Téndoa de pé, como a un reo, díxolle que respectase e obedecese o seu marido. Nieves, muller burguesa por excelencia, obedeceu e respectou, mesmo ata o desespero de don Victoriano, que gustaría de desquitarse da abstinencia amorosa de tantos anos. Onde el procuraba amor só obtiña docilidade. Para Segundo, comparadas coas vilamortás, Nieves era unha raíña. Para ela, sumamente correcta e de monótona vida, a chegada a Vilamorta foi unha grata novidade e Segundo unha pinguiña de sal, intrigante ao comezo, excitante despois, preocupante e comprometida máis tarde; desagradable e incomoda ao final.

    Tras a noite dos fogos, un coqueteo ás agachadas no xardín do pazo e o paseo polas espumantes beiras do Avieiro, a insistencia de Segundo arrastrouna a unha entrevista. A nena, fascinada por El cisne e un chisco celosa da nai, descubriulle a secreta reunión a don Victoriano. Co desgusto da contida traizón, sofre un ataque cerebral que lle levará a vida uns días despois.

La Regenta.
Primeira edición,  tomo I, 1884

    O primeiro volume de La Regenta publicouse no mesmo ano no que dona Emilia asinou o seu El cisne, setembro de 1884. Ao ano seguinte viu a luz El cisne e publicouse o segundo tomo da novela de Clarín. Ademais desta coincidencia temporal hai certas similitudes entre as dúas novelas: os nomes finxidos que denotan un certo menosprezo polas vilas orixinais, o relato naturalista, a descrición das festas, as disputas entre liberais e conservadores. Tamén hai semellanzas entre Ana de Vetusta e Nieves de Vilamorta: ambas casadas con homes moito maiores, de nomes parecidos, Víctor e Victoriano, e pouco celosos. Mais tamén hai entre elas grandes diferenzas. Ana é imaxinada por un home que fai dela tanto unha muller apaixonada como un obxecto de paixón. Nieves, creada por unha muller, é prudente, mide os pasos, gardase da paixón e de se converter no seu obxecto. Nieves decide, Ana deixase levar. Nieves é activa, Ana pasiva. Esta, en palabras de Galdós, debe optar entre “perderse por lo clerical o por lo laico”. Nieves nunca se perderá; cando reflexiona sobre si é amor o que sente por Segundo conclúe que: “la verdad es poco divertido, no servía ella para tales agitaciones”.

    Tras a morte do exministro, viúva e filla regresan a Madrid. Nieves esquece de contado a Segundo; despreza os recados que lle envía, ignora as súas peticións e refusa o exemplar dos Cánticos nostálgicos que lle fai chegar. Tan pronto rematou o loito, casou cun marqués.

    Non é pois de estrañar que a Clarín non lle gustase moito a novela e en especial o personaxe de Segundo e lamentase: “¡Lástima que la señora Pardo Bazán no haya pintado el tipo insistiendo más en su aspecto cómico (…)” para destrozar aínda máis a quen considera un “pobre diablo”[1].

    Xa resumimos as desgrazas de Leocadia: orfa, vítima dun estupro incestuoso da que naceu o deforme Minguitos. A pouco agraciada Leocadia é unha lectora fervorosa que reflicte o seu amor pola poesía no amado poeta; para ela “Segundo era la poesía hecha carne”. Nese amor “fou”, Leocadia vai tecendo o seu sufrir romántico. Calada, acouga o poeta deprimido polo desplante de Nieves; abandona o fillo deficiente para que el se sinta cómodo na casa que hipoteca para sufragar os Cantos nostálgicos do “cisne”. O libro, no que depositara non só os seus escasos cartos senón todas as súas esperanzas vitais, non só é ignorado senón ridiculizado polos críticos.

    Segundo, ese personaxe pseudoromántico, ese mozote vaidoso, nada heroico, egoísta, que só pretende impresionar os demais, abandónaa. Fracasado, vaise a América, como miles de galegos que soñan en regresar convertidos nuns Perfectinos Vieitez que a autora despreza.

    Leocadia, a autentica romántica, sen teatralidade, sen afectación; a fervorosa lectora; a que caeu no amor como “en un abismo” polo “mas melodioso cisne del universo”, nun amor abnegado, sen coqueteos; a que maltratou o fillo e malgastou o diñeiro, tomará unha dose considerable de “séneca”, arsénico, “que abunda en los espatos calizos que forman una de las vertientes del Avieiro”. O seu é un suicido pensado, consciente, como corresponde a unha autentica romántica.

 



[1] Alas “Clarín”, L. (1887): “El cisne de Vilamorta Novela por doña Emilia Pardo Bazán” en Nueva Campaña 1885-1887. Librería de Fernando Fe: Madrid.

 

luns, novembro 23, 2020

E o Cisne, de que vai?. “Polo Avieiro de dona Emilia” (18)

 


Na extensa obra pardobazaniana, El cisne ... non é unha obra menor. Resultaba bastante estraño que, durante anos, non houbese posibilidade de consultala agás no papel biblia das obras completas ou en reproducións facsímiles dixitais; a atención que se lle prestou nos últimos tempos e as posibilidades de reprodución baixo demanda permiten que hoxe sexa máis doado adquirila.

 

Imposible lela na lingua que dona Emilia non consideraba literaria, pero coa que, non sei se ao seu pesar, comparte espazo simbólico na súa vella casona da rúa Tabernas coruñesa. Sería grande que o concello carballiñés se recoñecese vilamortán e promovese unha versión na lingua propia do país do Avieiro. Dáme a impresión de que O cisne... soaría ben. Podería comezar así: “Por tras do piñeiral, o sol, ao poñerse, deitaba unha banda de fogo, contra a que resaltaban, asemellándose a columnas de bronce, os toros dos piñeiros”.

 

Levamos case catro meses coa mosca de El cisne a zunir tras a orella, mais aínda non demos conta de que vai o conto da primeira das novelas da que demos en denominar “triloxía do Avieiro”. Aquela paisaxe da que dona Emilia, “refractaria a la descripción urbana, en que todavía no he acertado en complacerme”, gozaba cando o verán era para ela unha serie de paseos por Galicia “a caballo, a pie, en carruaje, que empezaron a revelarme las hermosuras de la tierra e hicieron de mi más adelante una incansable paisajista enamorada del gris de las nubes, del olor de los castañares, de los ríos espumantes presos de las hoces”[1].

 

Imos, a xeito de exercicio escolar, ofrecerlles unha síntese apurada da trama da cuarta mellor novela da Pardo Bazán, segundo algunhas das opinións que prenderon no seu engado, aínda que ignoren todo de Vilamorta[2] e das claves antropolóxicas acaídas para a súa interpretación.

 

O protagonista, El cisne, ao que Clarín cualifica de “pobre diablo que imitaba las rimas de Becquer” e se asemella a “un pedazo de madera”[3], é Segundo García, avogado e fillo de avogado. Rematou os estudos composteláns de dereito pola súa moita memoria, non polas ganas; que, para arrepío paterno, tampouco ten para exercer a profesión. Goza pola contra con fantasías literarias, variadas e caprichosas lecturas e paseos entre “rumorosos piñeirais” que interrompe para recitar os seus propios versos. Tales afeccións compárteas coa feíña e xa algo maiorciña mestra Leocadia. Segundo, nas súas ansias poéticas, alcúñase a si mesmo “El cisne de Vilamorta”.

Na facultade de dereito compostelá debeu estudar Segundo e tamén o home de dona Emilia, José Quiroga.
Foto cara a 1920. Hoxe instituto Rosalía de Castro

 

Leocadia Otero ficara orfa de cativa e acolleuna un tío que abusou dela. Nai solteira do deforme e enfermizo Minguitos, coñeceu a Segundo un día de primavera cando recitaba versos a un grupo de nenas da escola. A pesar da súa pobreza, converteu a súa morada, na que vive co fillo e a vella criada, nun niño limpo e acolledor para refuxio do poeta que alí atopa non só recoñecemento ao seu talento, senón tamén bo café, copa de ron, os mellores cigarros e pratos exquisitos. Segundo García é un Frédéric Moreau e Leocadia unha Madame Arnaux. Se a vida de Segundo na vez de desenvolverse nunha “villita” preto do Avieiro o fixese en París sería a mesma. Nos dous lugares sería un paseante sentimental. A diferenza non está no personaxe senón no ambiente e na autora, ben afastada do primeiro Gustave Flaubert.

 

A poética monotonía pegou un pinchacarneiro coa chegada a Vilamorta de don Victoriano, deputado e exministro liberal, enfermo de consideración, que vén pasar as festas do setembro, coidar o seu distrito, tomar as augas e descansar, acompañado da súa fermosa, e moito máis nova, esposa e a filla de ambos, unha pizpireta preadolescente.

 

De contado o flâneur namórase de Nieves, a “ministra”, como lle din as xentes de Vilamorta, e trata de seducila. Nieves entra no xogo. O día dos fogos, Segundo:

pasó el brazo alrededor del cuerpo de Nieves, apoyando con brío la palma de su abierta mano sobre el lugar donde anotómicamente está situado el corazón. En vez de la elástica y mórbida curva del seno y los acelerados latidos de la víscera, Segundo encontró la dureza de uno de los corsés-corazas emballenados y provistos de resortes de acero.

 

Insistiu Segundo con ocasión dun paseo para escoitar o “cantar de los pinos”, Nieves:

al apoyar el tacón en el suelo, sintió que se deslizaba, que perdía pie... Allá, en el fondo de su vértigo, vio el río terrible y mugidor (…). Un brazo la cogió por donde pudo, por la ropa, acaso por las carnes, y la sostuvo y la levantó en peso… Dobló ella la cabeza sobre el hombro de Segundo (…) El poeta se inclinó, y derramó en la boca misma de Nieves esta pregunta:

-          ¿Me amas, di? ¿Me amas?

La respuesta no se oyó, porque, caso de haberse formado en la laringe, no pudieron los sellados labios articularla.

 

Durante un breve lapso temporal a Segundo, ollando o precipicio, ocorréuselle que se apertaba un pouco máis os beizos ou avanzaba unhas polgadas, ambos caerían ao baleiro. Sería un final a altura dun poeta, dunha alma ambiciosa. Imaxinaba os cadáveres abrazados, arrastrados pola furia do Avieiro. Presentía a escena, os traballos dos que os recollían o impacto na comarca do suceso, os comentarios nas dúas boticas de Vilamorta.

 

Máis “un frío temor” obrigouno a dirixirse non cara ao cavorco, senón cara ao camiño.

 

Publicado en https://badalnovas.com/ 21/11/2020

 

 



[1] Pardo Bazán E. (1866): Apuntes autobiográficos á primeira edición de Los pazos de Ulloa. Edición e transcrición de Ana María López Freire a partir do manuscrito. BV Cervantes.

[2] Segundo opinión da profesora da U. de Amsterdam, Fraii, J. (2005): “El papel del género en El cisne de Vilamorta, de Emilia Pardo Bazán” en España Contemporánea Revista de literatura y cultura. U. de Zaragoza: Zaragoza, p. 85-96.

[3] Alas “Clarín”, L. (1887): “El cisne de Vilamorta Novela por doña Emilia Pardo Bazán” en Nueva Campaña 1885-1887. Librería de Fernando Fe: Madrid.

xoves, novembro 19, 2020

A incógnita Guillade

 



Aló polo comezo deste século, como esvara o tempo, andabamos argallando os primeiros pasos dun incipiente Instituto de Estudos Miñoráns. Impulsor crucial foi o lembrado Nano Cambeiro que naquela altura sobrevivía facendo xornalismo local co periódico mensual “O Miñor”. O infortunio levóunolo, hai ben tempo, pero o seu recordo, como a raíz do toxo verde, é moi malo de arrincare.

 

Aqueles atoutiñantes movementos tiveron moito que ver coa radio. Primeiro na vella Radio Municipal de Nigrán, que estaba dando as últimas boqueadas, xa sen profesionais, pero que uns rapaces e rapazas, co apoio do alcalde do momento (Manuel Rial) e o concelleiro de cultura (Arturo Carreira), esforzábanse en manter con respiración asistida. Alí, Juan González (actual alcalde de Nigrán), Lino Pellitero e máis eu realizamos durante algúns meses un programa semanal de entrevistas, dunha hora de duración, que bautizamos “As lerias do moucho”. Non recordo onde foron parar  aquelas gravacións, no caso de que se chegasen a gardar. Unha si, seguro, porque non moito despois, co infortunado motivo do falecemento de Carlos Casares, publicouse en CD acompañando un monográfico sobre o autor afincado en Vilariño.

 

Unha vez clausurada, por decisión da autoridade, a radio de Nigrán, fomos acollidos, agora na compaña da sempre luminosa e infelizmente tamén roubada polo infortunio pero presente na memoria María Xosé González Chamorro, na delegación baionesa de Radio Voz-Onda Cero. Tamén durante uns poucos meses. Ata que a pecharon. Nunca pensamos que levásemos a orde de peche incorporada aos nosos “pinitos” radiofónicos, mais parecer, parecíao.

 

O novo programa, moito máis curto, nun formato que combinaba información cultural cunha breve entrevista, bautizámolo como “A gavela do Guillade”. Relembreino ao andar encerellado na lectura dos volumes dos días negros de Xoán Carlos Abad Gallego, Días negros (2015), Máis días negros (2017), ambos publicados polo Instituto de Estudos Vigueses. No primeiro deles, o autor danos relatada conta do carlista-guerrilleiro-bandoleiro- foraxido..., é o que ten perder as guerras que sempre quedas mal, Mateo Guillade, que acadou mítica e incerta fama durante os anos iniciais da Primeira Guerra Carlista (1833-1840).

 

Pouco sabemos do xefe da partida da “Causa Tradicionalista”. Seica fora seminarista. Ben coñecido é que frades, abades e vellos fidalgos acaudillaron a causa de don Carlos no noso país, tamén cos trabucos na man.

 

As primeiras novas que se teñen do líder guerrilleiro localízano, cara a finais de 1836, no sur da provincia lucense como membro dunha partida procedente das montañas asturianas. Despois de fuxir das terras da Ulloa e da Ribeira Sacra pola presión das tropas da rexente María Cristina, a partida, comandada por Mateo Guillade, combateu, os chamados “liberais”, no sur da provincia ourensá e de Pontevedra; sempre nun vai e vén polo Miño, nun agocho aquí e outro acolá na raia seca. Nunca se afastou en exceso da banda  fronteiriza e acudía ao refuxio portugués aínda que, tras a derrota da causa miguelista, o goberno de Lisboa tiña tanto interese como o de Madrid en rematar coa aventura carlista.

 

O caso é que dende a desembocadura do Miño ata as serras do Suído,  do Leboreiro ou o Val de Monterrei, foron territorios de combate da facción do Guillade, nun escintilante ir e vir de foraxido transfronteirizo que para si quixeran os guionistas de Hollywood; tanto coma nós gorentamos dunha industria cinematográfica propia.

 

Comandaba pois Mateo Guillade a partida carlista máis especificamente miñota e arraiana, unha mestura de heroe e bandoleiro, con evidentes capacidades militares, que acadou a cima do seu prestixio entre 1837 e 1838. O seu creto entre os rebeldes carlistas chegou ao maior nivel cando nunha acción militar, ben preparada, deu morte a un coronel (xullo de 1837) e uns meses despois (abril de 1838) tomou Tui durante unhas horas. O asalto á vila episcopal realizouno tras unha hábil manobra na que dirixiu 200 homes disfrazados de soldados gobernamentais.

 

 

Segundo parece, estas accións servíronlle para ser nomeado Brigadier e Comandante Xeneral das partidas carlistas en Galicia. Durante dous anos andou guerreando pola “Causa”, sendo protagonista de ducias de enfrontamentos armados, ata que, a resultas dun ousado,  e fracasado, ataque á  casa forte de Refoxos (Cortegada), na parroquia próxima de Escudeiros:  “O xefe calrista chegaba ó fin do seu vivir”, escribiu Otero Pedrayo. Era o 15 de agosto de 1838.

 

Cando se soubo da morte do xefe faccioso, o comandante militar de Ourense deu orde de levar o cadáver á  cidade para expoñelo en público. O alcalde mandou que tocasen as campás; chamaron o cirurxián para que lle rabenase a cabeza e colgárona nun gancho. Moita xente de Ourense e bisbarra, aproveitando que era San Roque, acudiu a contemplar a testa degolada de Mateo Guillade.

 

A falta de apoio popular e a presión do exercito liberal remataron coa partida do Guillade. A morte do capitán supuxo a división da partida en tres seccións que foron posteriormente aniquiladas, poucos meses antes do Convenio de Vergara que puxo fin á primeira guerra carlista.

 

 

A vida de Mateo Guillade nos anos de chumbo e lume está documentada, pero sábese moi pouco das andanzas previas. O profesor Barreiro Fernández apunta que foi oficial do exercito realista, mais, con posterioridade, e sen que se coñezan as razóns, destituído; como tampouco nada se sabe sobre o motivo da súa detención en Portugal.

 

 

Nesta falta de información móvese un misterioso, ou non tanto, Guillade bandoleiro, que asaltou Baiona en 1820. É o mesmo que o xefe carlista que xuntou sona e terror unha década despois? Este Guillade foi quen inspirou o nome do noso programa de radio.


O Guillade en Baiona

 

Herminio Ramos na súas Crónicas históricas  de la villa de Bayona fálanos dun asalto á vila realizado pola gavela dun capitán chamado Guillade en 1820. A acción seica comezou sobre as dez da noite do 1º de xuño. A gavela comandada por Guillade e composta por dez homes, a maioría portugueses, asaltou a casa de Xosé Portela en San Pedro da Ramallosa. Fenderon a porta principal a machadazos, momento que aproveitou o dono da casa para fuxir. Unha vez no interior da morada pediron viño á esposa do fuxido e ameazaron a  sogra, feríndoa levemente no pescozo e golpeándoa en varias ocasións. Con posterioridade, entraron noutras dúas casas das que marcharon, despois da media noite, sen conseguir diñeiro pero si xoias e outros obxectos, ademais de comer e beber en abundancia.

 

 

Ao día seguinte, sobre as catro da tarde, presentáronse na parroquia de Baíña, entraron na casa de Carlos Rodríguez: comeron ovos con touciño, maltrataron a muller e levaron como guía a Francisco Domínguez, alcumado “O Chímpoas”. Colleron cara a Baiona, dando a volta polo monte de Baredo e entrando polo campo de Santa Liberata onde un dos bandoleiros, despois de ollar un papel que tirou do peto, preguntoulle ao forzado guía cal era a casa dos Pugas e cantas portas tiña.

 

 

Sobre as nove da noite do dous de xuño a gavela baixou pola rúa do Hospital dando berros e disparando os trabucos para obrigar os veciños a meterse nas casas e pechar portas e ventás. Os bandoleiros berraban os seus “nomes de guerra”: Guillade, Veleno, Trigo, Centeo, que consideraban suficiente para asustar a veciñanza. O Chímpoas levounos ata a casa de Francisco Puga. No interior atopábase o propietario coa súa dona Rosa Correa e Pedro Ibarra, amigo da parella. Despois de romper varias portas entraron na sala sete bandoleiros esixíndolle unha gran cantidade de diñeiro. Como non llelo entregou déronlle golpes e unha coitelada no pescozo, mentres que o  visitante colgárono dunha trabe, cabeza abaixo, despois de tirarlle as botas. Despois de rexistrar a casa e apañar algúns obxectos de valor, o Guillade díxolle ao Chímpoas que lles indicase a morada de María Benita David.

 

 

Ao chegar a esta, uns puxéronse na entrada posterior, que daba ao mar, e outros na principal, dando berros e disparando os trabucos. Abateron a porta principal a machadazos. Foi nese intre cando chegaban a porto as gamelas que fixeron soar as súas bucinas en sinal de arribada e Guillade e os seus homes, coidando que se trataba de xente armada que viña contra eles, comezaron a trabucazos e fixéronos recuar cara ao mar.

 

 

O Chímpoas dirixiunos despois á casa de Vicente Soto, quen, ante o barullo de berros e disparos, asomouse á fiestra xusto no momento en que unha bala batía nela. Preguntoulles que querían e dixéronlle que abrise a porta, se non que o farían eles. Logo de franquearlles a entrada, os bandoleiros preguntáronlle onde estaba “A arca do mudo” que era o depósito dos mariñeiros. Cando llelo dixo rompérona e colleron o diñeiro.

 

 

Logo roubaron a casa de José Ramos e despois a de Josefa Pérez, muller de Domingo Amorín. Ese foi o momento no que o Chímpoas, aproveitando que xa non lle facían moito caso e aducindo necesidades inescusables, aproveitou para fuxir e regresar a Baíña.

  

Dende a casa do patrón de pesca Roque Mariño botáronlles uns tiros aos bandoleiros. Enfurecidos tiraron abaixo tres portas e percorreron todos os cuartos na busca dos que lles dispararan, mais non os deron topado xa que se agocharan baixo dunhas redes.

  

Cando ía amencer, a partida abandonou Baiona tranquilamente. Na Groba atoparon varios veciños de Belesar que andaban a apañar toxo para estrar as cortes e obrigáronos a cargar cos fardos do roubado e non os deixaron regresar ata pasar o San Colmado, cando era xa de noite. A cada un deles déronlle oito reais. Logo sóubose que pasaran o Miño por Camposancos.

 

 

A frustrante persecución do Guillade

 

Os ánimos na vila estaban quentes despois das falcatruadas dos bandoleiros e non se fixeron agardar  acedas críticas pola indolente actitude do Gobernador de Monterreal. Comentábase que só se preocupara de que os soldados da dotación da fortaleza protexesen a súa casa. Ao día seguinte organizouse unha partida de veciños armados para perseguir os bandoleiros. Cando anoitecía coidaron ver uns vultos que se movían e dispararon sobre eles. Era un rabaño de ovellas. O resultado, cinco ou seis cabritos mortos. Mentres, ao único que prenderon foi ao Chímpoas, que como era home honrado deixárono en liberdade.

 

 

O Guillade que asaltou Baiona en xuño de 1820 e o xefe carlista que acadou sona entre 1833 e 1838, eran a mesma persoa? Segundo Herminio Ramos non, xa que o primeiro era natural de Tomiño e foi morto por un seu sobriño que lle tallou o pescozo, mentres que o carlista morreu, como xa dixemos, entre Refoxos (Cortegada) e Escudeiros (Ramirás).

 

Ora ben, as confusións son doadas cando non temos datos fidedignos. O 1º de xaneiro de 1820  triunfa a revolta liberal, encabezada por Rafael del Riego en Cabezas de San Juan, consolidada pola sublevación da Coruña, comandada polo coronel Acevedo, que rendía deste xeito homenaxe ao mozo Porlier, aforcado cinco anos antes. Foi o breve período no que se restaurou a Constitución de 1812, abolida por Fernando VII, entre  1820 e abril de 1823, cando o exército francés dos Cen Mil Fillos de San Luís invadiron España e restauraron o absolutismo.

 

 

Nos primeiros meses do réxime constitucional houbo resposta armada dos absolutistas na zona do Baixo Miño, polo que non tería nada de estraño que a gavela que asaltou Baiona en 1820 fose unha partida absolutista comandada polo mesmo Guillade, que pasados algúns anos se converteu nun dos xefes carlistas máis prestixiosos.

 

 

Nesta posibilidade podemos insistir se temos en conta algúns datos fornecidos polo mesmo Herminio Ramos que transcribe diversos documentos do Arquivo Municipal de Baiona.  Como dixemos, outras casas asaltadas pola gavela foron a de José Ramos e a de Vicente Soto. Ámbolos dous membros do goberno municipal de carácter constitucional. O tal José Ramos debía ser un furibundo antiabsolutista, pois ao día seguinte do ataque dos bandoleiros, cando formaba parte dunha patrulla de vixilancia nocturna, tentou agredir coa baioneta, despois dunha forte discusión, a Bernardo Barreiro, coñecido polas súas ideas contrarias, e, en 1823, ao pouco de restablecerse o absolutismo, foi detido por pasear polas rúas da vila cun sabre militar en provocativa actitude. Tamén podemos decatarnos de que o gobernador de Baiona, tan criticado polos veciños no momento do asalto do Guillade, era o Capitán de navío Domingo Serondo, quen uns meses antes se resistira, en repetidas ocasións, a proclamar a Constitución. Era, polo tanto, o citado gobernador un recalcitrante absolutista. O mesmo que o tal Guillade, sería a pregunta.

 

Publicado en Cousas de, ano 2, nº4 Verán  e nº5 Outono. 2020

 

 

domingo, novembro 15, 2020

O día grande. “Polo Avieiro de dona Emilia” (17)

 

Edificio no que estivo o antigo Casino. Foto, J. Pacheco, c.1900

Vilamorta era tan pouca cousa, tan “villita”, que nin casino tiña. Refírome ao tempo no que dona Emilia andou polo Avieiro. Nieves, que lle roubou os sentires do Cisne a Leocadia, compúxose, coa secreta ilusión de velo, como se fose a un “sarao” de palacete e non a un baile de “poblachón”; case se avergonzou ao vestirse daquela guisa.

 

No tempo de dona Emilia non había casino, pero si baile privado. Así que Nieves, a “ministra”, acudiu ao salón do concello.  Atravesou a praza infestada de viscosa lama, rachada, cada pouco, por escuros regueiros que conducían os fluídos da feira. Tal como a véspera, cando veu ver os fogos, tivo que tentar onde poñía os pés para non pisar a  xente anicada que enchía os arredores do consistorio ata o arrinque das escaleiras. O salón agardaba coas paredes de cal esvaída, as cadeira de pano brillante polo uso e unha araña de latón con candeas que bolboretaban como luciñas vagaceiras.

 

Nieves decatouse das reviradas olladas dos mozos que ocupaban o centro da sala, nunha desequilibrada mestura entre autóctonos, auguistas, forasteiros e presumidos “orensanos”; e tamén das olladas envexosas, dos ruxe-ruxe boca-orella, das mozas vilamortás con exceso de po de arroz, escotes miserentos e longas colas de tea que rematarían esnacadas tan pronto se puxesen a choutar como se a vida rematase.

 

Un rememora aquel ímpeto bailarín nos rostros suorentos da mocidade que fuxía do baile do casino na procura do frescor da “calle” principal nos días soados (fin de ano, reis) mentres o frío aterecíanos os que mediamos a rúa, arriba e abaixo, porque non podiamos entrar no casino, ou non queriamos.

 

Mais Vilamorta tiña pretensións. Unha década despois de que dona Emilia imaxinase a Nieves, inaugurouse con toda solemnidade o casino e dende aquela o baile do día grande celebrábase tamén “en sus elegantes salones”[1].  Mentres, as rúas animábanse coa banda militar do rexemento Murcia, 42, que era de Vigo, e os “bailes campestres” coa música da vila, dirixida polo Sr. Teixido, e coa “charanga”, di o gaceteiro, do gaiteiro de Ventosela[2].

O tránsito de século foi soado; ata o punto de que, agás erro do xornal, os días das festas mudaron. Se o fixeron foi só aquel ano; puido ser polas múltiples actividades. Ademais das lóxicas funcións relixiosas, nada máis e nada menos que asistidas polas voces da catedral de Tui, e a feira-exposición anual de gando, unha comparsa de 16 gaiteiros e 8 tamborileiros percorreron as rúas; houbo bailes en tres sociedades e no café Cuíñas; regatas no Arenteiro e cabalgata ata a Saleta. Vilamorta medraba. Naquelas festas iluminouse a torre da igrexa, hoxe díselle “vella” pero daquela non é que fose nova, é que era “novísima”; aínda tardaría un lustro en se rematar e a campá Castora, doada por Perfectino Vieitez en lembranza da súa irmá, non soará ata xaneiro de 1906. Aquel ano de comezo de século inaugurouse a ponte de madeira de Toscaña e a “los pobres se le dieron bonos”, di o xornal[3], sen que saibamos moi ben para que.

As lavandeiras, o muiño e a ponte de Toscaña.
Foto J. Pacheco, c.1900

 

O espazo arredor do balneario, coa presa do Arenteiro, o muíño de Toscaña e a nova ponte, convertíase no espazo de lecer da xente forasteira, parece que con certo desgusto da indíxena, pois segundo outro xornal o alcalde accidental non tivo mellor idea que privalos das súas festas máis populares, ás do “Bo Xesús”, obrigando a banda a que tocase nun “bosque próximo al establecimiento balneario” na vez de facelo, como sempre, na praza da constitución. Tal mudanza orixinou unha manifestación de protesta “propinándose a la autoridad una silba fenomenal[4].

O oco do oprobio

 

Outra asubiada monumental merecían os que deixaron primeiro deteriorar e despois desmontar o fermoso edificio onde estivo nun tempo o casino, retratado, na imaxe que acompaña, por José Pacheco cara a 1900[5] e que os da miña quinta coñecemos como “ferraxería Soto”, para deixar no sitio o oco baleiro do oprobio.

Publicado en Badalnovas 14/11/2020



[1] El lucense, 7/9/1901

[2] Diario de Galicia, 17/9/1895.

[3] El eco de Galicia, 10/10/1900

[4] El correo de Galicia, 13/8/1903

[5] Tomada de Fernández, M.A. (1992): O Carballiño, vellas historias, vellas fotografía 1870-1970. O Carballiño: Xociviga.

sábado, novembro 14, 2020

Limpando a retagarda. A Falanxe da Ramallosa en tempos de ferro e lume (1936-1939)[1]

 

A Falanxe da Ramallosa desfilando por Sabarís (Arquivo J. Gonzñalez)


     Non só houbo vítimas, tamén verdugos. Tendemos a mudar á vítima en heroe e a revestir o  verdugo dunha maldade desmesurada. Poderiamos centrarnos nos enlamados na conspiración, na baixeza moral dos asasinos, limitarnos ao cabo Pena, ao Rabioso, aos “civís” Rúa Cabanas ou Gutiérrez Peón, ao “cívico” Alonso Vila, a Gerardo “Fandiño”, Roade, Lusquiños ou aos que decidían sobre a vida e ordenaban a rapaces que a roubasen. Foron moitos máis. Uns poucos non serían quen de facer aquela carnaxe.

    A brutal persecución desatada no Val de Miñor dende a véspera do día Santiago de 1936, festa en Sabarís, cando o tomaron os sublevados, non foi obra duns cantos nomes que a memoria popular identificou coa perversión moral, senón dun aparato organizado, mesmo dende antes do golpe de estado, perfeccionado nos meses de lume e ferro, consolidado dende abril de 1937 ata o final de guerra para servir de sustento, durante catro décadas, ao réxime ditatorial.

A Falanxe da Ramallosa: a fundación

    A partir de maio de 1938, pacificada e controlada a retagarda, procedeuse á  formalización burocrática da denominada FET-JONS. Os militantes debían renovar os seus carnés cumprimentando unha instancia na que debían achegar os méritos realizados na acción contra o marxismo.

    Daquela xa caera en desgraza o seu primeiro dirixente, Gerardo González Fernández. Este, na súa ficha repasa o seu percorrido político ata que forma a Falanxe e asume a xefatura, o seu é o carné nº 1. Nese cargo continuará “hasta que en julio de 1937 me relevaron”. Coñecido como Gerardo “Fandiño”, este “propietario y rentista” residía en Sabarís. En carta adxunta á instancia dirixida ao, na altura, xefe local Julio Roade Niel, o gran contrincante de “Fandiño” pola xefatura, o auxiliar de farmacia Celso Milleiro Sampedro afirma que a Falanxe fundouse “el 10 ou 11 de julio del 36” e “como aquello se hacía entonces ocultamente no fue oficial”. A fase clandestina confírmaa o industrial de S. Cristina, Avelino Costas Gonda, que aduce como mérito ter achegado 100 pts. á organización o 28/6/1936, data do plebiscito do Estatuto.

    Baixo a legalidade dos sublevados, constitúese o “10 de agosto de 1936” como indica José Pereira Troncoso a quen “se le asigno el cargo de tesorero”. Dende esa, Gerardo “Fandiño” exerceu a xefatura ata que, tras os denominados “sucesos de Salamanca” (abril de 1937), foi destituído. Franco emitiu daquela o “Decreto de unificación” polo que a anterior FE-JONS mudaba en FET-JONS e incorporaba os requetés e a extrema dereita monárquica. Dende o 15 de xullo dese ano a Falanxe da Ramallosa estará dirixida polo veterinario Julio Roade Niel.

    A incorporación dos monárquicos, algúns deles activos na política republicana, provocou gran malestar entre os falanxistas, tanto en tempos de “Fandiño” como nos de Roade, amosando este último unha gran resistencia a admitilos. Tiveron que aceptalos. O párroco de S. Cristina, José Gómez Alonso, conseguirá ser nomeado capelán da Falanxe e despois provocou a intervención do xefe Suevos e, en especial, do secretario provincial Ramón Babé, quen lle recorda ao xefe local que non é motivo de exclusión de ninguén que formase parte dalgún partido político, agás que fose da FP ou tivese participación activa ao servizo da república.

    Varios documentos permítenos reconstruír a reunión fundadora de agosto. Nela participaron: Guillermo Ante Alonso (Sabarís), os irmáns Guillermo (Sabarís) e Manuel Blanco Carballo (Belesar), José Carrera González (Sabarís), Ángel González Garbín (Sabarís), Celso Milleiro Sampedro (A Ramallosa), Rafael Mascuñana Fernández-Capalleja (A Ramallosa), Jesús Pousa Prada (Sabarís), Francisco Pereira Santalla (A Ramallosa), Andrés Vázquez Rial (Nigrán), Jesús Rodríguez Quinteiro (Borreiros), Ángel Suárez (Sabarís), José Valverde Cadaval (San Pedro), Álvaro Valverde Rouco (Sabarís), Ismael Roberto Valverde Cadaval (San Pedro), Indalecio Vidal Quinteiro (Borreiros), Rotilio González Cadaval (Sabarís), Gerardo González Fernández (Sabarís), José Pereira Troncoso (Sabarís) e Julio Roade Niel (A Ramallosa). Este sería o núcleo inicial e dirixente.

    Engadimos a parroquia de referencia tanto para sinalar o predominio absoluto das dúas Ramallosas como a notábel ausencia de falanxistas de Panxón. Isto explicaría a inicial denominación de Falanxe da Ramallosa que despois se manterá.

A Falanxe de Panxón bub partido de fútbol (Arquivo IEM)


A Falanxe de Panxón

   
    Máis a de Panxón estaba xa organizada. Un dos primeiros documentos cos que contamos é unha relación de afiliados (15/09/1936), manuscrita polo seu xefe e líder Álvaro López Lusquiños. Con estrutura, xefaturas e selo propios, todo indica que a Falanxe panxonesa, agrupada arredor deste polémico, na orde interna, e terrorífico, para os perseguidos, xefe, actuaba con autonomía; tamén tras a integración. Auxiliaba a Lusquiños, Vicente Castro Alonso. Organizábase en 1ª e 2ª liña, isto é, de choque ou combate e de reserva. A de combate mandábaa Víctor Manuel Pérez Pérez, auxiliado por José Mª Sanromán Casasnovas e con César Buján Lorenzo e José Lorenzo Veiga como enlaces. A segunda dirixíaa Bernardo Cabral Costas coa axuda de Manuel Lomba Fortes. Dous meses despois a FE de Panxón apenas aumentara en afiliados (de 27 a 33) pero si se dotara dunha estrutura máis complexa cunha segunda escuadra de 1ª liña. comandada por Antonio Guimaraes Soto con Mariano Tejero Molina, como subxefe, e Fermín Martínez Pereira, de enlace.

    A finais de outubro de 1936, despois do holocausto da Volta dos Nove[2], cando o lume comezaba a amainar, a FE-JONS de Panxón integrarase na da Ramallosa. A primeira listaxe conxunta é unha relación (31/10/1936) de falanxistas para os que se solicita permiso de armas curtas. Este sería o “núcleo duro”:

Nome e apelidos  

 Cargo

Parroquia

Gerardo González Fernández

xefe local

Sabarís

Rafael Mascuñana Fernández

xefe de milicias

 A Ramallosa

Ismael Valverde Cadaval

secretario

San Pedro

José Pereira Troncoso

tesoureiro     

Sabarís

Celso Milleiro Sampedro

subxefe de milicias

 A Ramallosa

Benjamín Ferreira Pontes

xefe de 1ª falanxe

A Ramallosa

Joaquín Peralba Giráldez

subxefe 1ª falanxe

Sabarís

Ángel González Garbin

xefe de 2ª falanxe

Sabarís

Alberto Martínez Fernández

subxefe de 2ª falanxe

A Ramallosa

Álvaro López Lusquiños

xefe de 3ª falanxe

Panxón

Vicente Castro Alonso

subxefe de 3ª falanxe

Panxón

Manuel Blanco Carballo

xefe de escuadra

Belesar

Rogelio Barros Costas

subxefe de escuadra

Sabarís

José Valverde Cadaval

xefe de escuadra

San Pedro

 (ilexíbel) Bula Contreras

subxefe de escuadra

Sabarís

Álvaro Valverde Rouco

xefe de escuadra

Sabarís

Jesús Pousa Prado

subxefe de escuadra

Sabarís

Rosendo Pinzás Soto

1ª liña

Sabarís

Julio Roade Niel

enlace

A Ramallosa

Rotilio González Cadaval

enlace

A Ramallosa

Vicente Crespo Alonso

1ª liña

Camos

Fernando Villamarín Bobilllo

1ª liña

A Ramallosa

Francisco Pereyra Santalla

1ª liña

A Ramallosa

Feliciano Rodríguez Figueiro

1ª liña

Camos

Jesús Rodriguez Quintero

1ª liña

Donas

José Carrera González

1ª liña

Sabarís

Hilario Ruíz Labaurdette

1ª liña

A Ramallosa

Bernardo Cabral Costas

1ª liña

Panxón

 

A representación política

    Dende o 24 de xullo, data na que se “pacificou” o Val de Miñor, ata o 28 de agosto, a xefatura militar estivo a cargo do capitán Blanco Linares, un “africanista” retirado, residente en Sabarís, que nomeou as xestoras dos tres concellos. A de Nigrán baixo a presidencia do abastado propietario Joaquín Fontán Ozores. A de Baiona, dirixida polo farmacéutico José Barreiro Álvarez, mentres estaba á  fronte da Falanxe Emilio Vázquez González “O Patudo”. Mentres, Latino Salgueiro Pereira presidía o concello de Gondomar con Manuel Núñez Méndez como xefe falanxista.

Limpando a retagarda

    Referímonos á renovación dos carnés. A gabanza dos méritos induce a indiscrecións. Non a declaracións manifestas, senón a eufemismos: “limpiando la retaguardia a las órdenes de la GC”, “persiguiendo marxistas”, “prestando servicios”. Rompe esa sutileza unha carta privada na que Mascuñana, dende a fronte, escríbelle a “Fandiño”: “cargaros cuanto rojo halla.

    Con esa chiscadela exprésanse José María Sanromán Casanovas ou Víctor Manuel Pérez Pérez, Antonio Costas Pereira, Eladio Lorenzo Costas, Antonio Moreira Moreira, Álvaro Valverde Rouco ou Manuel Pérez-Sanromán, quen afirma que participou na “persecución de marxistas por los montes, etc. etc.”, a que se refire este subxefe da FET de Chandebrito co etc. etc.?.

    Eses labores realizounos tamén Fermín Martínez Pereira e Celso Milleiro Sanromán, mancebo na farmacia de Andrés Abal Ozores (tamén falanxista); o canteiro de Camos, José Rial Vázquez e o seu conveciño Feliciano Rodríguez Figueiró. Inocencio Alonso, veciño da parroquia, contoulle a Juan A. González[3] que aínda miraba a cara de Feliciano mentres lle espetaba o cigarro acendido en cada unha das meixelas. Poderiamos seguir poñendo exemplos.

    Dirixentes de relevo eran o mestre José García López, Rotilio González Cadaval, que manifesta que foi “perseguido durante 20 meses” polo “esquerdista” consello de Tranvías e Adolfo Besada Rodríguez un dos poucos que se autocualifica como “fascista”.

    As solicitudes infórmaas o xefe Roade, en poucas ocasións fai apuntamentos. Mais no caso de Manuel Castro Fernández e o seu irmán Raimundo, que manifestan o mesmo que os anteriores, Roade aclara: “Las manifestaciones de este camarada hay que interpretarlas en el buen sentido, en lo que dice de limpieza de la  retaguardia quiere decir que prestó servicios con la GC pero no que asesinase a ninguna persona; hizo guardias, participó en la busca y captura de marxistas y sin sobrepasarse a cometer delitos”. Na outra solicitude anota: “Esta Falange no cometió delitos y aún menos crímenes”. Custa entender cal é “el buen sentido”. O que non se entende moi ben é porque se sentiu obrigado a incluír estes comentarios nesta ocasión e non nas outras solicitudes.

O cabo Pena,
comandante do posto de Baiona,
sentado.

    É preciso sinalar que sempre se indica que a vixilancia, limpeza ou persecución realizábase ás ordes “de la GC de Baiona”, “del cabo de la GC[4]” ou da “autoridad militar”. A intervención é sempre a reclamo dos militares, neste caso, cando menos dende finais de agosto, da garda civil.

Roade terá o seu momento de fulgor ao comunicarlle ao mesmísimo Suevos, en carta persoal, que “tengo la satisfacción de poner en tu conocimiento que dimos captura a un célebre bandido conocido por el “Lolito”, gracias a mi intervención con la ayuda de mi perro León”. A Manuel Prado Pereira “Lolito” fusilaríano pouco despois, ás 11 da mañá, diante da fonte da súa parroquia, Priegue.

Publicado en Nós-diario, sexta feira 13/11/2020

 



[1] Os datos proceden do arquivo da FET-JONS da Ramallosa, depositado no Arquivo de Nigrán. A xefatura denomínase, “da Ramallosa” e abrangue todas as parroquias de Nigrán e as de S. Cristina, coa vila de Sabarís e Belesar, administrativamente de Baiona, así como as gondomaresas de Borreiros e Donas. A FET-JONS organizouse en tres xefaturas locais: Baiona, Gondomar e A Ramallosa. En 1938 axeitouse máis aos lindes municipais; aínda así, S. Cristina e Sabarís, continuarán integradas na xefatura da Ramallosa.

[2] Na madrugada do 16 de outubro de 1936 nove veciños do Miñor foron asasinados na, dende a altura, coñecida como “Volta dos nove”. Ver: Vilar Pedreira, X.L., Méixome, C. (2003): “A Volta dos Nove : Notas para unha historia da represión franquista no Val Miñor” en Murguía, nº 7/8. Santiago 2003. Tamén González Pérez, J.A. (1998): Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939. Cumio, Vigo.

[3] González Pérez, J.A.: Oc, pp.161-163

[4] As referencia ao cabo da GC son sempre ao comandante do posto de Baiona, Manuel González Pena.