Presentáronlle
a Pierre Vilar unha espiñenta cuestión: Cataluña é ou non unha nación? O
historiador francés retrucou cunha aparente contradición, non exenta de medida
ambigüidade: “non creo que sexa unha nación, senón que o penso”. Lémbranolo
Ramón Villares en Identidade e afectos
patrios (Galaxia,2017).
Pensar,
reflexionar e non crer é o que se propón o autor neste mangado de ensaios, que
tomaron forma ao longo dos últimos
quince anos, enfiando tres novelos: “Identidades”, “Invencións e símbolos”,“Afectos
patrios”. Aínda que dilatados na escrita e na reflexión, trátase dun conxunto
moito máis ensarillado do que se podería supor.
Estamos
ante un feixe de achegas culturais sobre a historia de Galiza en
referencia invertida ao “Ensaio” oteriano de 1939. Diso se trata,
de “historia cultural”, nomeadamente no primeiro dos traballos ao que nos referiremos máis
adiante. Unha colectánea de textos para
comprendérmonos tanto a cidadanía
que nin se reclama da nación-cultura ou ben permanece na fase de “fuga”; mais
tamén aquela outra con interese en “desvelarse”, en “descubrirse” na “inventio”
da nación-cultura, como lle ocorreu ao heroe oteriano no seu “retorno”. O autor achégase, ao longo destas páxinas,
unha e outra vez á obra de Otero Pedrayo
como xa fixera polo miúdo na Fuga e retorno de Adrián Solovio. Sobre a
educación sentimental dun intelectual galeguista (Fundación Otero Pedrayo
2007) na que se corrixe e amplía o seu discurso de toma de posesión como académico.
Mais tamén é unha boa
seitura, en especial para os que, identificándonos co concepto de
nación-cultura argallado por Ramón Villares, queremos pensarnos, ao tempo, como
nación-política e, xa que logo, como nación-soberana; por moi dispostos que esteamos a fragmentar soberanías e
compartilas.
1.- O permanente estado de
funambulismo.-
Útiles as achegas villarianas para aqueles que nos
movemos no permanente funambulismo da construción bretemosa da nación. Balanceándonos
entre o determinismo dun carácter nacional preexistente e a liquidez da
identidade contemporánea; entre a insomne angustia das elites patrióticas e a
desconfianza nas propias forzas; entre o pesimismo dun relato nacionalista,
dende Faraldo á UPG, pasando por Castelao e a excesiva confianza na fortaleza
dunha personalidade que só precisa “lavrar” (en expresión de Paz Andrade) a súa
imaxe para proxectarse cara ao futuro; entre a permanente tensión da bandeira
ergueita na croa do castro e o posibilismo de expresións políticas sempre desexadas
pero que nunca emerxen. Deslizándonos entre o fungar permanente do “non nos
entenden non”, a incerteza masoquista do que estaremos a facer mal e o acougado
sosego de botarlle a culpa a caciques, prensa, estado... timoratos e traidores,
en especial a estes dous últimos. Sempre nese remuíño, nese pozo negro, nese
rodopío entre existencia e dilución, entre esencialismo e voluntarismo, entre
preexistencia e construción, entre identidade feble, pero que sobrevive séculos,
dúctil e maleábel, e a insuficiente resposta social. Sempre nese extenuante “arredor
de nós”.
É preciso “re-pensar”
a nación e procurar unha aquelada
mestura entre vontade cívica e esencia
étnica, cando menos tan reactiva, tan precisa, como o punto exacto de inestábel
equilibrio entre a nación “imaxinada” polaselites intelectuais, “abandonada”
polas económicas e políticas, e a“gardada” polos sectores populares.
No segundo e
terceiro capítulo achégase, o autor, ás invencións e símbolos (celtismo, Idade
Media, invención de Santiago, himno e bandeira) e aos afectos patrios (o
controvertido Xelmírez, o bardo Pondal e os mártires de Carral). Temáticas
todas visitadas en innumerábeis ocasións.
A novidade está no xeito de abordalas e a non facerse dende a análise causal ou
factual senón dende os efectos simbólicos, culturais e afectivos que eses
acontecementos proxectaron. Deslea o novelo de como se modulou o “celta” como
cerna da identidade ata ser relegado pola lingua; como se forxou a inicial influencia do
medievalismo faraldiano, o seu posterior esquezo e a lenta recuperación actual, a pesar dos esforzos dalgúns dirixentes nacionalistas
(C. Nogueira, F. Rodríguez); do tránsito dende a segunda “inventio” de
Santiago, a arqueolóxica do cardeal Payá e López Ferreiro, ata o desprazamento
do mesmísimo Apóstolo polo turístico Pelegrín; e o “encargo americano” do himno
e da bandeira xa que a comunidade afastada
precisa afectos simbólicos que teñen que ser imaxinados antes de comprendidos.
Non se atreveu, é un
dicir, coa colorista incorporación da estrela vermella á diagonal azul que lle
proporcionou á bandeira unha imaxe forte,
non só para as manifestacións reivindicativas senón tamén para campos de fútbol,
concertos musicais, camisolas..., chegando mesmo a ocupar no proceso imaxinario
o espazo que lle corresponde ao emblema institucional; nin do reiterado grilar da gaita, labor patriótico
estendido entre os urbanitas desta cidade estarricada en paralelo á costa; nin
do gabarse dos xantares pantagruélicos; da
fachenda da mellor cervexa do mundo ou de pillar o avión para vir a fin de
semana á casa pois, como me dixo unha vez unha alta executiva de empresas
multinacionais: “hai que ter raíces”. Aínda
que, para a nosa desconfianza e desespero da nostalxia, todos estes sinais
identitarios se emitan só parcialmente, moi parcialmente, na nosa lingua, a
nosa gran marca, pero non, nin moito menos, a única. Como escribiu David
Harvey: “Para que os movementos políticos poidan ter un efecto significativo a
longo prazo, deben deixar dun lado a nostalxia”. Aínda que este sentimento sexa
tan difícil de coutar en cada un de nós. A sociedade galega parécese ben pouco xa
non á de hai cincuenta anos senón á de hai só vinte.
É prudente o autor,
ao fin e ao cabo historiador, en non
enlearse no “presentismo” xornalístico, ou político, e marcar a distancia
temporal.
2.- Os símbolos: memoria e
territorio.-
Recórdanos tamén Villares a Cicerón: “A vida dos mortos é
a memoria dos vivos” para achegarse á elaboración do “lugar de memoria” de Carral,
onde foron glorificados os heroes do liberalismo español, despois esquecidos e finalmente
recuperados no transito do XIX ao XX, pero mutados en mártires da causa galega.
Unha reelaboración cultural tan radical como a que se realizou con Pondal,
asociando o bardo celtista a posicións políticas ben afastadas do que el (federalista,
iberista e unitarista español) admitiría nunca, mesmo ata o extremo de que a
primeira e máis relevante asociación arredista, fundada na emigración platense,
incorporou o nome do poeta á súa denominación.
Mais para
reviravoltas a dun dos principais persoeiros da nosa historia. O máis
controvertido. Visto por uns (Vicetto, Castelao) como responsábel de que Galiza
ficase illada do seu espazo natural; por outros (Murguía, Otero) como o creador
do esplendor románico compostelán, da súa conversión en centro da cristiandade e
da nosa incorporación, a través de Cluny e Roma, á cultura europea. Xelmírez aínda
se remexe entre nós. O contraste de pareceres entre persoas contemporáneas e participes
do mesmo ideario é un bo exemplo do noso permanente exercicio de funanbulismo.
A permanencia na
memoria dos vivos de Xelmírez, dun príncipe da igrexa, é tamén expresión da
preeminencia desta na composición da identidade galega. Dende Martiño de Dumio corrixindo
rústicos e organizando parroquias e os primeiros monacatos difusores das
técnicas de labranza e novos cultivos, pasando polo esplendor románico de
Compostela e a fartura barroca dos mosteiros preñados de millo, a igrexa soubo
adaptarse e condicionar as relacións entre os vivos e os mortos. Só as
desamortizacións e o proceso de laicización do último medio século foron quen
de ir coutando este exceso de presenza.
Sendo certo o
anterior non o é menos que a institución eclesiástica perseguiu o priscilianismo
e á vez adaptouse a el; foi a responsábel da escisión política do espazo
nacional ao tempo que construíu o seu centro; e argallou toda caste de
impedimentos para a consolidación de institucións propias e, sempre, lle deu as
costas, coas correspondentes excepcións, á “nación-cultura”. Un predominio que segue
a exercer cando é quen de convocar, no mesmo día e a poucos metros, dunha banda
da catedral apostólica, o Día da Patria, instaurada en 1919 na II Asemblea das
Irmandades da Fala, e da outra a festa patriótica de España, coa ofrenda real
instituída polo monarca Filipe V. É evidente que o fillo de Zebedeo acolle a
uns na súa morada e a outros déixaos á intemperie da Quintana dos mortos; mais
a diferenza de trato non é máis que resultado da ventura política.
Enfronta tamén o
autor a cuestión miñota, aínda que esta non deixa de impregnar o conxunto, nun artigo inserido no primeiro feixe de
traballos titulado: “As dúas beiras do Miño. Fronteiras políticas e muros
simbólicos”. Nese territorio, ao norte e ao sur do Miño, creouse unha unidade lingüística orixinaria
que denominamos, por simplificación, galego-portugués, e que por mor da
fragmentación posterior tivo unha evolución diferente. Na banda do sur fíxoo
libremente e absorbendo fonéticas e verbas das terras polas que se expandiu; na
banda nordés, co paso dos anos ficou baixo dominios políticos que a reduciron a
fala popular e aínda así, por circunstancias diversas, pero tamén como mostra
de ferreña vontade, resistiu.
As terras que
durante séculos foron un continuo, durante moitos outros viviron de costas. Semella
que poden volver a achegarse por mor da desaparición das fronteiras económicas e as mudanzas nas comunicacións, mais
os valados simbólicos seguen presentes. Para a cidadanía portuguesa Galiza é
unha anécdota; nin se albisca un chisco de “irredentismo” cultural, xa non
falemos de político. A actitude galega foi virando dende a aparencia e paifoca superioridade de hai anos ao
respecto, e mesmo admiración, entre sectores de clases medias, polo civismo, o
coidado do patrimonio público e a potencia das dúas grandes urbes portuguesas.
Mais o labor de achega non foi máis alá de tímidos acenos que para pouco máis serviron
que para suavizar incomprensíbeis receos.
A autonomía política
tróuxonos un agasallo empezoñado: o debate normativo.O fío non resistiu o peso
dos equilibristas e partiu, xerando unha das fendas máis ineficaces,
perdurábeis e incomprensíbeis dentro da“nación-cultura” contemporánea. A
incomprensión social converte o reintegracionismo nun instrumento tan ineficaz
como a pitoña renuncia ao mundo lusófono do isolacionismo. Na tradición da
construción da nación-cultura o achegamento á lingua portuguesa na procura da
restauración das pontes destruídas pola historia foi sempre un devezo expreso;
coutalo foi unha das consecuencias máis perversas da autonomía.
Sen dúbida a mellor
representación deste desvarío colectivo é que un ano máis Carvalho Calero
seguirá sen Día das Letras. O debate normativo segue envelenando a
“nación-cultura”. Mentres uns amosan con Portugal un entusiasmo ás veces
risíbel outros afástanse de calquera contaminación lusista como se fose a
peste. A esquizofrenia escenifícaa o actual presidente da Xunta dirixíndose en
castelán ao presidente de Portugal.
O encoraxamento da
confrontación é unha excrecencia perversa do rol primordial, ás veces entendido
ata como exclusivo, que lle deu á lingua a “Xeración do 16”, o grupo Galaxia e
o nacionalismo contemporáneo. Un predominio que simplifica en exceso a
identidade galega e ameaza con apropiarse simbolicamente dela. A incorporación da
materia de lingua e literatura, de forma exclusiva e insistente, ao sistema
educativo ao mesmo tempo que se desbotaron como materias obrigatorias a
xeografía, a historia ou a economía, redundou neste perigoso reducionismo,
empregado polo nacionalismo español no combate político.
Villares chámalle
“filoloxización” da identidade, tamén poderiamos denominalo “literaturización”.
Restaurar o fío rompido e acadar un novo equilibrio semella tarefa urxente para
seguir labrando a nación-cultura.
Escribe Xosé
Constela no limiar do seu O colapso territorial en Galiza (Galaxia,
2018): “Resulta, ademais, certamente paradoxal que sendo Galiza, como é, un
país no que o territorio desempeñou un papel imprescindíbel na súa construción
social e económica e que, en boa medida, foi un elemento indiscutíbel da orixe
do galeguismo, ficase relegado e esquecido na imaxinación de alternativas de
cambio nos últimos decenios”.
No lle falta razón
ao noso amigo xeógrafo. Quizais o mellor exemplo sexa lembrar que na emerxencia
social do nacionalismo galeguista no tardofranquismo ocupou lugar protagonista a
defensa da terra, da propiedade comunal e de conservación ecolóxica (As
Encrobas, Baldaio, Xove...). Tamén na actualidade a resistencia contra leis facilitadoras de
explotacións mineiras e doutros recursos convoca importantes mobilizacións
sociais. Emporiso no relato identitario o territorio, o espazo, só estivo presente con intensidade nos
traballos do Seminario de Estudos Galegos e, con especial forza, nos de Otero
Pedrayo sobre a paisaxe.
A lingua apropiouse
da narración da nación-cultura. As achegas da historiografía, da etnografía, da
xeografía ficaron arrombadas e mesmo as propostas económicas, que tiveron
especial intensidade nos anos sesenta e setenta do pasado século, viron
minguada a súa presenza na elaboración do universo simbólico.
Hoxe, arrodeados por
lumes que devoran hectáreas abandonadas, difusamente concentrados na beira
costeira, asemella ben necesario matinar, propoñer, unha ordenación do
territorio que coute a despoboación do interior, a homoxeneización dos cultivos
e da paisaxe agraria e free o estrago da terra que non por ser un problema a
nivel do planeta deixa de ser central na forxa da identidade galega.
3. A nación-cultura.-
A cuestión
identitaria é afrontada en especial en dous traballos: “Trazos históricos dunha
nación-cultura” e “Pensar Galicia: identidade e cultura”. Neste último o autor
non deixa de subliñar un hipotético desaxuste entre os “deberes cumpridos”, nas
distintas fases do nacionalismo, polas minorías intelectuais, e tanto na limitada
audiencia social das súas propostas como na case inexistente representación
institucional. Na súa visión houbo un desequilibrio entre a elaboración
ideolóxica e a representación política
por mor dunha feble organización cívica mobilizadora.
Poderiamos enxergar
tras esta apreciación unha certa fachenda intelectual. Non están no mesmo plano
o desenvolvemento programático e a posta en marcha dun movemento social. A
reflexión teórica depende do esforzo e valía intelectual, da difusión das ideas
e apertura a influencias externas....; a proxección social dese esforzo é unha
suma incerta de organización de elites, de masas, de recursos, capacidade comunicativa,
activismo militante, egoísmos expresos ou ocultos, sacrificios persoais e
familiares, marcos político-económicos mutables, resultados electorais
inmediatos...
A xeito de exemplo, Brañas
brillou co seu El Regionalismo. Estudio sociológico, histórico y literario
(1889) e converteuse no referente do galeguismo. O libro publicouse en
Barcelona e lérono, en especial, os da Lliga que un ano antes da súa publicación
presentaran no Xogos Florais o segundo “memorial de greuges”. O esforzo
intelectual do galego enxertou ben no movemento cívico catalá pero non no seu
país.
Sendo evidente a
crise de expresión política da última década, houbo momentos nos que a nación-cultura
estivo a piques de se converter nun gran movemento social: co PG durante a II República
e co BNG na década “gloriosa” dos noventa. Mais tamén é certo que a expansión
socialnunca foi tan constante nin intensa como a achega intelectual de Rosalía,
Murguía, os Villar Ponte, Risco, Otero, Castelao, Piñeiro, Paz Andrade, Beiras,
Nogueira, Rodríguez... Mais seguimos sen ter explicación doada para o exceso
funanbulista.
No primeiro dos
traballos, o máis extenso, o autor procura “os factores que explican que
Galicia mantivese a súa condición de nación-cultura e pola contra non se
convertese en nación-estado, ou cando menos, nun país cunha conciencia
nacional maioritariamente asumida pola súa poboación e nomeadamente polas súas
elites tanto no pasado próximo como no presente máis inmediato”. Realmente
sorprende a supervivencia da nación sen estado propio a non ser que turremos
desta denominación ata o extremo de confundila con formas patrimonialistas do
poder medieval. Só nos queda procurar explicación nunha granítica
identificación entre marco territorial e creación cultural, xunguidos por unha
mesma e persistente denominación a través dos séculos nunha auténtica exhibición
de “precocidade histórica”, resalta Villares. Nunha especie de fusión nuclear
na que núcleos lixeiros van forxando un máis grande e pesado e que nunha
primeira e externa ollada pode considerarse un espazo unitario pero que segundo
achegas o microscopio decátaste da complexa diversidade policéntrica, da
intensa humanización do mesmo e tamén da escisión, mesmo dende os tempos de
Roma, en dúas realidades , a lucense e a bracarense. Escisión que rematou por
consolidarse no transcurso dos séculos. Dende principios do XII, o espazo
lucense e unha parte do bracarense ficou bloqueado entre o Portu-Cale de Afonso
Henriques, que non recolleu o nome de Bracara, e o reino de León e Castela, que
tampouco acolleu o, central en orixe, de Galiza. O espazo ao norte do Miño virouse excéntrico ao ritmo no que as elites galegas,
que se seguían considerando primordiais ata comezos do XVII, eran derrotadas ou
se desprazaban a novos centros de poder ata ser substituídas pola nobreza
eclesiástica. Nun caso e no outro, na construción dunha nación-estado ao sur do
Miño e dunha nación-cultura por riba del,
o papel dos poderes relixiosos foi determinante. No noso caso, co tempo,
acabarán por ocupar o espazo institucional case en exclusiva.
A substitución das
vellas elites laicas polas servidoras ao divino fin superior; a fragmentación
da fidalguía, a orixe foránea das primeiras elites burguesas, xeraron tanto unha
feble vertebración política como unha incapacidade para crear un relato que fose
máis alá dun localismo muxidor de votos para intercambialo no mercado político.
Cantonalismo que nin a existencia, despois de tantos séculos, de institucións
representativas do conxunto foi quen de superar. Mesmo poderiamos entender que
se agravou nestas últimas catro décadas coa consolidación de dúas cidades enfrontadas
no económico, no discursivo e ata no futbolístico e a mutación do núcleo
relixioso-universitario nun novo centro político-administrativo-simbólico que reforza
o noso policentrismo característico. A persistencia da fragmentación semella
unha maldición histórica se é mal interpretada ou unha bendición se fósemos quen
de aproveitar as súas potencialidades e deixar de laiarnos de non ter unha gran
cidade de referencia.
Durante séculos o campesiñado
constituíuse, case en exclusiva, como protagonista da nación-cultura. Segundo o
autor, por dous mecanismos complementarios, a posesión duns dereitos sobre a
terra, o foro, que lle permitían unha situación de certo privilexio, en termos
comparativos, e, por outra banda, unha forza solidaria e comunal, que lle concedía
certa solidez política e fortaleza cultural. O resultado foi que na primeira
metade do século XX desapareceron foreiros e caseiros, formados nas
desamortizacións, e reconvertéronse en propietarios, empoleirados pola enxurrada
migratoria aliviadora do exceso de xente e remesadora de aforros. A Galiza
campesiña converteuse en protagonista absoluta da identidade. Mais as mudanzas
da segunda metade do século (éxodo rural, desenvolvemento acelerado dos “anos
dourados” da segunda posguerra, políticas orientadas á redución das explotacións agrarias polas
políticas comunitarias...) provocaron a máis rápida desagrarización coñecida en
calquera país europeo. Nun século pasouse do predominio do mundo campesiño á práctica
desaparición do mesmo. En catro décadas os activos agrarios reducíronse á metade. Mais, como ben sabemos, as mudanzas
culturais son lentas. A mentalidade labrega segue chantada nas mentes dos novos
urbanitas. O sentido da propiedade conseguida, con esforzo e tardanza, a comezos
do pasado século segue marcando os comportamentos sociais.
Dende finais do
século XIX e a diferenza do modelo pactista escollido polas elites catalás ou do
de confrontación escollido por parte da sociedade vasca, as elites galegas xurdidas da fidalguía, a
pequena nobreza e das profesións liberais optaron por participar na construción
do estado-nación español. A contribución das elites de territorios máis
sometidos aos gobernos centrais dos estados nin é un fenómeno tan estraño nin ningunha
anormalidade histórica. No noso caso o relatorio de nomes é longo. Podémolo resumir no “consabido ministro
gallego”.
Mais o rodopío de
mudanzas non se detén. Na última década a rixidez do unitarismo español fixo
mudar a actitude destes nacionalismos. Os pactistas agora confrontan mentres
que os que antes enfrontaban restauran forzas. Mentres, e aquí non hai troco, a
debilidade institucional e a baixa conciencia nacional seguen a caracterizar a
sociedade galega.
4.- A ausencia.-
En escasas ocasións
o galeguismo foi quen de propoñer ou participar en fórmulas alternativas ao
modelo unitarista español. Nos tempos de Galeuzca e no breve período da
Declaración de Barcelona. Unha cousa é ser consciente desa necesidade e outra a
posibilidade de concretala. Tan evidentes son as dificultades como que as
posibilidades de reformulación do Estado pasan por un entendemento galeuzcano
capaz de formular unha reforma constitucional que recoñeza as tres identidades
nacionais hoxe negadas. Non semellan viábeis nin a vía unilateral nin pensar
que facéndolle cóxegas á esquerda española esta vai adiar o seu poderoso
universo simbólico unitarista forxado no traumático 1898 e fixado na guerra de
España como na loita antifranquista.
A carencia tanto dun
discurso propio sobre o xeito de inserción de Galicia na política española como
a escasa forza social do rexeitamento frontal do marco estatal poden explicar,
en parte, a ausencia de Galicia nos actuais tempos de mudanzas. Eiva ameazante
para o futuro perfil político propio e que explica tanto as dúbidas, a respecto
de recoñecer ou non unha expresión institucional da nosa identidade, das elites
españolas no momento da transición como nos seus, perversos pola súa aparencia,
esquecementos actuais. Mais entenderse tamén como expresión tanto do escaso
apoio que as correntes federalistas acadaron dentro da proposta galeguista como
de que o liberalismo progresista español foi sempre subalterno a respecto do
nacionalismo conservador, católico e autoritario, e cústalle comprender a
necesidade de esgazarse da matriz monárquica para competir co
nacional-catolicismo. As dúas veces que o intentou (1873, 1931) fracasou.
Castelao, o gran construtor da
nación-completa, non se evadiu nunca de
intervir, mesmo asumindo un ministerio no goberno do exilio, na vida política
española. Mesmo, nun xeneroso esforzo e sabéndose “entusiasta ata o lirismo”,
formula, ao regreso da xeira parisiense, no verán de 1947, a proposta que a saúde non lle permitiu
desenvolver, coa que remata o Sempre: “Non temos ningunha fe nos hespañoes; pero
témola en nós mesmos e nas ideas que profesamos. Estas ideas poden concretarse
nos catro principios seguintes:
a)
Autonomía integral de Galiza para federarse cos demais pobos de
Hespaña, b) República Federal Hespañola para confederarse con Portugal, c)
Confederación Ibérica para ingresar na Unión europea; d) Estados Unidos de
Europa para constituír a Unión Mundial”.
Consolidada a política de bloques
e asegurada a supervivencia do franquismo, a proposta de Castelao ficou esquecida,
non só polo seu “lirismo” senón tamén porque, tras a súa morte, os do
“interior” escolleron, ou, sendo xenerosos, adaptáronse, o camiño saudoso-literario
que denominamos comunmente “culturalismo” ou “piñeirismo”, que se ben acadou
éxitos no ámbito editorial e literario fracasou tanto no seu proxecto central
de galeguización da democracia cristiá e da socialdemocracia europeísta como
nas súas teimas antimarxistas.
Andando o tempo o galeguismo
nacionalista veuse obrigado a formular alternativas á política española, ao
marco estatal, a facer propostas, deseños. E tamén o soubo facer. No mes de
abril de 1976 o Consello de Forzas Políticas Galegas (CFPG), constituído polo
Partido Galego Socialdemócrata (PGSD), o Partido Socialista Galego (PSG) e a
Unión do Pobo Galego (UPG), presentou unhas “Bases constitucionais para a participación da
Nación Galega nun Pacto Federal”. Nese texto programático propúñase un pacto
federal en plano de igualdade “dos representantes lexítimos dos pobos das
diversas nacións hoxe integradas no Estado español, según veñan determinados
polos seus respectivos procesos constituíntes”. Pacto que non podería “reducir
as facultades de autoorganización e autogoberno da nación galega, agás nos
aspectos libremente consentidos polos seus lexítimos representantes” e que os “órganos
federás que se establezan, tanto lexislativos como executivos e xudiciás,
integraránse sobre a base de representación por nacións, en igualdade numérica
independentemente da poboación e territorio de cada unha delas”. Advertíase do
que despois se denominou “café para todos” e que tolleu o modelo autonómico, xa que non podería relativizarse “o peso
político das nacións nos órganos federás mediante a concesión de igual
representación neles ás rexións integrantes de calquera das nacións” e que “a
eventual integración da Federación en orgaismos supranacionás de carácter
político ou económico, deberá ser refrendada polos lexislativos de tódalas
nacións federadas”. Poderiamos definir aquelas “Bases” como unha proposta inestábel
entre Federación e Confederación pois todo dependería da maior ou menor
fortaleza do Estado central.
Mais non houbo ruptura co
franquismo. A monarquía personificou a continuidade e a reforma lexitimouna. As
nacións ficaron diluídas no café para todos e a integración europea fíxose
dende unha concepción unitarista do Estado. Nesas seguimos. A realidade post-franquista
arrombou as “Bases” no baúl dos recordos, mais tamén ficaron esquecidas porque non eran practicas
nas disputas ideolóxicas dun galeguismo nacionalista inspirado no
anticolonialismo terceiromundista, en versións simples do marxismo e rixideces estruturalistas
pero sobre todo polo pánico obsesivo,
rareza do nacionalismo do próximo pasado e actual, herdanza das súas premisas
ideolóxicas, de que non houbera alguén máis “gauchista”.
Cando se precisou facer propostas
ao marco estatal ninguén se acordou de Castelao ou da Bases Constitucionais,
dominado o escenario pola emerxencia social da crise de 2008, a depresión
post-bipartito e a posterior fractura no galeguismo nacionalista, a máis
relevante e duradeira dende a asemblea de Monforte de 1922 e o seu posterior
corolario de illas. Mesmo poida que entre esta e aquela non haxa tanta
disimilitude.
O nacionalismo contemporáneo non seguiu
a tradición da ORGA, do PG ou de Castelao e, sempre no balancín, moveuse entre o
desprezo risquiano á acción política no marco estatal e a actual supeditación a estratexias foráneas.
Durante dúas décadas a presenza do nacionalismo galeguista na política do
Estado reduciuse á defensa da identidade e á reclamación de dereitos
económicos, na tradición transaccionista dos nacionalismos vasco e catalán pero
coas limitacións evidentes de non ser forza decisiva. A situación agravouse na
última lexislatura, e na setemesiña anterior, na que ata desapareceu o
“presencialismo”da bandeira ergueita, substituída por unha disimulada
disolución en proxectos da nación española e a que algún deputado ou deputada faga,
cando lle deixan, algunha referencia a Galicia.
A ausencia dunha proposta federal,
dende o marco conceptual do nacionalismo galego, é unha eiva evidente e o
remate do Sempreou as “Bases” ficaron sen descendencia.
A cuestión é, unha proposta
federal, dende os postulados da nación galega, pode servir para algo máis que
para un brinde ao sol? Ou simplemente é posíbel unha proposta Federal en
España?, cando o federalismo de inspiración liberal-progresista ou de esquerda
española entendeu, de sempre, o federalismo como un estupefaciente, unha fantástica lenda para engaiolar
periferias.
Michael Ignatieff, profesor en
Toronto, ex de Harvard, durante algúns anos líder parlamentario do hoxe
gobernante Partido Liberal do Canada, férreo opositor ao independentismo
quebecois e de longa traxectoria
federalista, como o seu partido, considera que o federalismo ten un problema
conceptual que o imposibilita. Para Ignatieff
(Sangre y pertenencia. El hombre de TR3S, 2016, Barcelona) este é só un
xeito de compartir o poder político entre os diferentes pobos dun estado. Na
súa visión, baseada no bilingüismo e no multiculturalismo, considera que non é
preciso ter un estado propio para autodeterminarse; que os pobos que comparten
certas tradicións, proximidade xeográfica, un mesmo espazo económico... poden
poñerse de acordo en compartir un mesmo estado se este é compatíbel cun
importante grao de autogoberno en cuestións esenciais para a identidade, procurando
conciliar o “principio da etnicidade” e o “principio de civismo”. Ou o que é o
mesmo, que os pobos poidan ser gobernados de por si e os que son de fóra poidan
vivir en igualdade.
Pero, sinala Ignatieff, o
federalismo ten serias dificultades para consolidarse no Canadá, e se non pode funcionar aquí,
recoñece, é moi probábel que non poida facelo en ningún outro sitio. O problema principal da federación canadense,
engade, é que, dende sempre, os
quebequeses identifican Quebec como a súa nación e Canadá como o seu estado;
mentres que os anglófonos identifican o Canadá como a súa nación e como o seu
estado. Esta confusa identificación, intencionada entre nación e estado, lastra
o federalismo. Por iso ten tantas dificultades, porque unha das partes non só
non se recoñece como nación senón que nega, na práctica, a existencia da outra.
Polo que a nación que non é recoñecida en igualdade tenderá a constituírse en
estado en canto poida.
Se hai dificultades no caso
canadense, no español o federalismo é, a día de hoxe, unha quimera. De feito
nunca existiu como proxecto político de estado,
porque nunca se considerou antagónico co nacionalismo español de matriz
imperial castelá. De feito, nun exercicio extremo do que Michael Billig
denominou “nacionalismo banal, os nacionalistas españois nunca se consideran
tal por estar absolutamente convencidos da eternidade da súa nación porque,
como escribiu Renan, danlle creto a certos teóricos políticos que
consideran que “unha nación é ante todo
unha dinastía, que representa unha antiga conquista, aceptada primeiramente e
despois esquecida pola masa do pobo”. Os nacionalistas son sempre “os outros”.
5.- A identidade.-
A identidade non se presenta, para
Ramón Villares, dun xeito simple, dun ser ou non ser, dun decidir entre ser valentes ou apoucados, de escoller entre
a lucidez e a escuridade. A identidade non está determinada por trazos
orgánicos constituíntes nin fundamentada no pasado, pero é sobre eses trazos
consolidados no tempo como se imaxina, como se inventa; no dobre sentido de
crear de novo e desvelar o oculto. O debate entre organicistas-esencialistas-historicistas-
primordialistas-deterministas dunha banda, e modernistas-voluntaristas-
plebiscitaristas-comunitaristas da outra, a controversia sobre nación e
nacionalismo está ben lonxe de estar rematado. Pola contra, segue a agravarse a
súa complexidade nas sociedades actuais nas que a tensión entre o global e o
local é cada vez maior, mais tamén porque ambos conceptos perderon o seu
carácter antagónico, ficaron desprovistos dos trazos excluíntes doutras épocas.
Non é doado definir ningún proceso histórico similar á construción de Galicia
en termos excluíntes dunha identidade única, dun carácter nacional exclusivo,
pero tampouco é posíbel diluíla nunha mistificación de valores universais e
cosmopolitas.
En 1983 Benedict Anderson escribiu
no seu célebre libro: “A realidade é evidente: o “fin da era do nacionalismo”,
anunciado durante tanto tempo, non se atopa nin de broma á vista. En efecto a
nacionalidade é o valor máis universalmente lexítimo na vida política do noso
tempo”. E iso que cando Anderson redactou o seu Comunidades imaxinadas
(FCE, México, 1993), aínda non saltaran polo ar nin a URSS, nin Iugoslavia, nin
Checoslovaquia...
Dani Rodrick falounos do paradoxo
da globalización, do trilema político. En resumo, necesariamente simple, pero
na procura de ser fieis ás súas palabras, diriamos que non podemos pretender
xuntar hiperglobalización, democracia e autodeterminación nacional. Debemos
escoller dúas das tres opcións. Isto é, se queremos hiperglobalización e
democracia, temos que renunciar á nación Estado; se desexamos manter a nación
Estado e hiperglobalizar a economía teremos que esquecernos da democracia e,
finalmente, se pretendemos combinar democracia con nación Estado temos que limitar
a hiperglobalización. Para Rodrick, e de seguro que para moitas das persoas
lectoras destas liñas, é esta última a renuncia que lle parece máis acaída para
unha prosperidade equilibrada e sostíbel e, en expresión de Piketty, regular o
capital no século XXI.
Os modernistas-voluntarístas fan
unha lectura simplificada en exceso do “plebiscito cotián” de Ernest Renan. O
sabio francés é todo menos simple. Na súa celebre conferencia do 11 de marzo de 1882 na Sorbona,
despois de reflexionar sobre a raza, a lingua, os intereses comúns, a afinidade
relixiosa, a xeografía ou as necesidades
militares conclúe que estes
factores non chegan para constituír unha nación xa que ademais é preciso unha alma
constituída por dous aspectos que son un: o pasado e o presente; a posesión
común dun farturento conxunto de recordos e o desexo de vivir xuntos. Ámase a
casa que se construíu e se transmite, dixo Renan.“Foi fermoso vivir coa
ilusión de estar axudando a restaurar a vella casa común, encanastrada por
alleos e alleeiros, para despois enriquecela con novas construccións”, así
comeza o último paragrafo das Décadas de TL, nas que Tobío exerce a súa
memoria. O parágrafo continúa coa ilusión desbordada “vendo con gozo como sigue
a traballar e loitar a xente moza na mesma dirección, a que sinalaron os nosos
devanceiros desde o Rexurdimento”. Mentres que a visión primordialista de
afirmación previa da nación, “a nación existe”, ten que ser a cotío matizada,
reafirmada, polo esforzo cívico
continuado “para facer valer a herdanza recibida”, apuntaría Renan. Unha nación
é, seguindo ao historiador francés, unha gran solidariedade, constituída polo
sentimento dos sacrificios (...). Supón un pasado; non obstante, resúmese no
presente por un feito tanxíbel: o consentimento, o desexo claramente expresado
de continuar a vida en común”, que no caso dunha nación velada poderíamos, con
Tobío, substituír, polos desexos de continuar a construción común.
Sen deixar a Renan, neste tempos
de tensións xurídicas, exilios e cárcere para dirixentes cataláns, non me
resisto a reproducir un anaquiño do seu discurso: “Na orde de ideas que vos
expoño, una nación non ten, como tampouco o rei, o dereito a dicir a unha
provincia: “Perténcesme, tómote”. Para nós, unha provincia é os seus
habitantes; se neste asunto alguén ten o dereito a ser consultado este é o
habitante. Unha nación no ten xamais un verdadeiro interese en anexar ou en
reter un país contra a súa vontade. O voto das nacións é, en definitiva, o
único criterio lexitimo, aquel ao cal
sempre é necesario volver”.
6. Tres retallos finais.-
Sempre me preguntei por que os
hispanistas británicos son quen de publicar libros de Historia que se len con
entusiasmo e se converten en éxitos editoriais. Hai uns cantos exemplos,
falando só de hispanistas,Gerald Brenan, John H. Elliott, Raymond Carr, Henry
Kamen, Hugh Thomas, Paul Preston, Gibson (irlandés)... a lista alóngase: Hobsbawm,
Thompson, Judt, Eagleton... aínda que nos limitemos só aos contemporáneos e máis
coñecidos. Poderiamos argüír varias
explicacións. A primeira, evidente, que escriben ben. A segunda, que coñecen os
temas que tratan. Coido que é o resultado da sabia suma de liberdade creativa
na redacción e un indiscutido rigor.
Pola contra na historiografía
española, e por influencia na galega, este último aspecto cómpre demostralo,
reiteralo, afirmalo... cunha interminábel
restra de referencias, citas e datos... a fin de desmarcarse da invasión putrefacta
que, apoiados en determinados medios de comunicación, infectaron o ensaio
histórico, nomeadamente nas cuestións referidas á II República, a guerra, o
franquismo e o destino imperial da unidade española. En definitiva os
británicos escriben pensando no público lector e non nos circuítos
académico-universitarios.
Villares empata con esta tradición.
Non só escribe ben senón que gusta de facelo. Procura a narración aquelada, traballa
frases e expresións consciente de que non só se trata de contar ou reflexionar
sobre uns feitos senón, tamén, de como se relata. Aínda que afastado do
barroquismo torrencial oteriano, o gusto pola literatura e polo optimismo
histórico do de Trasalba, que non persoal, de quen se consideraba un espectro
do século XIX, séntese ao virar as páxinas. E tamén se percibe a apertura ao
mundo e o esforzo por estar ao día das achegas foráneas; trazo tamén
característico das xentes do grupo
coñecido como “xeración Nós”.
Un segundo retallo poderiámolo
albiscar a xeito, esaxerando o termo, de autocrítica ou, sendo máis sensato,
como unha viraxe metodolóxica, unha “ruptura epistemolóxica” que diría
Althusser, coas distancias do autor a respecto das grandes escolas
historiográficas nas que se formou a súa xeración, desde o cuantitativismo ao
marxismo, dende o determinismo das “forzas produtivas” e o desprezo ás
“cuestións superestructurais” ata a obsesión pola conversión da historia nunha
disciplina científica.
Villares camiña agora, xa
comentamos que o monllo de textos agrúpase ao longo de quince anos, sobre os
procesos de construción temporal dos acontecementos e de como estes acaban por
ser percibidos pola sociedade, da forma na que o pasado volve ao espazo próximo,
ao presente, na liña sinalada
intuitivamente por Croce ou Gramsci de que a historia é sempre contemporánea ou,
en coincidencia inversa, por Marc Bloch: “... sen contemplar o presente é
imposíbel comprender o pasado...”, A estraña derrota, 1940.
Esa viraxe metodolóxica apunta na
liña de Anderson, Hobsbawn ou Nora de
aproximarse ao pasado privilexiando os compoñentes simbólicos e culturais sobre
os acontecementos políticos, organizativos ou económicos, preocupándose menos
dos feitos e máis da recepción social dos mesmos.
Remato cun terceiro retallo.
Nalgún momento referímonos á escasa presenza
institucional da expresión
nacional. Vén de rematar o autor unha xeira dunha ducia de anos á fronte do
Consello da Cultura Galega, unha institución emanada do Estatuto de Autonomía e
rexido por Lei do Parlamento de Galicia. Un dos máximos niveis de
representación institucional. Afeitos a que as institucións, non falamos só das
actuais, que tamén, viren as costas á cultura nacional imaxinada e que os poderes
públicos e privados a neguen e xibaricen, reducíndoa a un asunto literario, é
de agradecer esta ousadía de pensar e facelo dende a presidencia dunha alta
institución autonómica. Trátase dun mangado de ensaios atrevidos e útiles para
pensar a nación, a cultural e a política.
Gondomar de Miñor, entre xuño e
xullo de 2018