luns, agosto 31, 2020

Arde a casa do alcalde e inaugúrase o novo edificio. Terceira breve cata na historia do balneario. Polo Avieiro de dona Emilia (6)

Sala de inhalacións. Ao fondo o director Lope Valcárcel
Carecemos de datos fidedignos para establecer unha relación entre a alleación do  balneario e do lavadoiro coa nova que insire o Eco de Santiago poucos días despois da publicación do acordo para celebrar a poxa. Rememoremos con brevidade o proceso temporal: acordo do “Real Consejo” (19/12/1894);  acordo do pleno municipal (9/2/1897); publicación no boletín provincial (4/3/1897); resolución da poxa o 29 do mesmo mes e ano.

A prensa fíxose eco do incendio, ocorrido o 11 de marzo de 1897, unha semana despois de que o concello acordase poñer o balneario en almoeda, na casa do alcalde Edelmiro Valdés. Aínda que “fue sofocado inmediatamente” o xornal non deixa de sinalar que o xulgado instruía dilixencias por “crerse que el siniestro fue intencionado”[1].

O vello balneario e mais o predio que se lle engadiu non tardaría en venderse por sete mil duros, só 2.000 e pico pesetas máis que o prezo de saída da poxa[2]. O acordo semellaba pechado de antemán.

Mentres, a concorrencia de ilustres da vida política ou relixiosa non se detiña. Se antes citamos o  “liberal” Riestra, agora tocaba a quenda do “conservador” Besada[3] que chegou para tomar as augas en agosto dese ano, 1897; mentres, polo setembro, facíao  o excelentísimo sr. bispo de Ourense[4].

Os novos propietarios queren tirarlle rendemento ao investimento e coidan que os beneficiaría ampliar a temporada de baños, comezándoa o 10 de xuño e prolongándoa ata o 15 de outubro. Para que lla concedan  argúen que así favoreceríase a concorrencia dos campesiños, pois a tempada oficial (de 1 de xullo a 30 de setembro) coincidía cun período moi atarefado para as xentes labregas. Non tardaron en conseguir a autorización do gobernador, aínda que tampouco en solicitar o regreso ao calendario anterior ao decatarse de que o escaso aumento no número de “agüistas” non compensaba os gastos de apertura[5].

O investimento comprometido estábase a realizar e o moderno edificio prevíase concluír, como así foi, para a tempada de augas de 1900.  O xornal compostelán El eco[6] recolle o relato do acto inaugural, así como unha descrición do edificio:
Suntuoso y elegante, el edificio es una verdadera obra maestra, cuyo coste se eleva a unos treinta mil duros.
Es de sillería, estilo románico y su fachada mide 52 metros de largo por seis de alto. Se han empleado en la construcción dos años aproximadamente, trabajando de ordinario un número de obreros que oscilaba entre treinta y cuarenta.
Las instalaciones interiores están hechas con gran precisión, no habiéndose echado de menos precepto alguno de cuantos indican las ciencias físicas para este género de establecimientos.
En los bajos del edificio se halla toda la maquinaria; en el principal están los depósitos de agua caliente; en el segundo, los de agua fría; y en el tercero, o sea en la torre, el depósito de alimentación de los demás distribuidos por las galerías y departamentos.

O edificio bendiciuno, en nome do bispo, o maxistral cóengo Bernardo Carrascal, acompañado polo párroco Crisanto Fernández, en presenza do alcalde Crisanto Cea, o farmacéutico Sr. Sieiro, o médico Antonio García Espinosa e outros colegas de profesión e unha ampla representación da prensa, na que figuraba o futuro crego Basilio Álvarez.[7]

Sentados, de esquerda a dereita,  Jesús García Espinosa, administrador; 
César Pereira Munín e,  coidamos, o médico e irmán do administrador, José.
De pé, Tomás Castro Mosquera e o  director Valcárcel. (J. Pacheco, c.1901-1902)
A quenda dos discursos abriuna un dos propietarios, Jesús García Espinosa, e o director, o médico Lope Valcárcel Vargas[8]. Este último gabou os promotores por fuxir do “venal caciquismo que todo lo corrompe, degrada y aniquila”. Tomaron tamén a palabra o doutor Carrascal e os tamén médicos ourensáns Enrique Otero e José Rionegro. O farmacéutico Sieiro resaltou que as melloras realizadas na vila se deben unicamente aos seus fillos que fixeron “la historia de Carballino en los cincuenta últimos años”. Pechou os relatorios outro dos propietarios, César Pereira Munín.

Ademais deste último e o mencionado Jesús García Espinosa, administrador do balneario, eran tamén propietarios o irmán médico deste, José, e mais Tomás Castro Mosquera.

Publicado en Badalnovas 29 de agosto de 2020




[1]El eco de Santiago 12/3/1897.
[2]La correspondencia de España, 28/3/1897. Época, 13/4/1897.
[3]Augusto González Besada (1865-1919). Ministro de facenda, de gobernación, de fomento; gobernador civil e presidente da deputación de Pontevedra; deputado case permanente pola circunscrición que lle cadrase. Conservador da facción “maurista”. Ao falecer “deixou” no seu sitio de deputado o  seu fillo Carlos, que prolongou durante anos o dominio familiar do aparato conservador na provincia de Pontevedra. Se Afonso XIII premiou os servizos de Riestra cun marquesado, a Besada concedeulle un condado, o de González Besada.
[4]La correspondencia de España, 20/8/1897 e 12/9/1897.
[5]Boletín oficial da provincia de Ourense, 23/7/1898
[6]El eco de Santiago 19/6/1900.
[7]Os medios citados son os ourensáns: El Miño, El eco de Orense, El ribadaviense; Época de Madrid e os vigueses: Faro de Vigo, La concordia e El independiente. Basilio Álvarez representaba a La nueva época de Ourense.

luns, agosto 24, 2020

A poxa. Outra breve cata na historia do balneario. Polo Avieiro de dona Emilia (5)

“tiene su entrada por dos escalinatas de sillería”

Resoltos os pasos previos á convocatoria da poxa e a fin da execución da mesma o boletín provincial incorpora (4/3/1897) unha detallada descrición tanto da predio  “Baños de Carballino” como da propia vila:
... atravesada en toda su extensión por la carretera que une Orense con Pontevedra, con buenas calles, magnifico casino, plaza espaciosa, trescientas cincuenta casas de elegante edificación y una iglesia recién construida (…) además de la carretera dicha hay otras directas a Santiago, Ribadavia y Barbantes, estaciones las dos últimas sobre la línea férrea de Orense a Vigo.

Na actualidade, non resulta doado imaxinarse a vila, que se lle ten alcumado con sorna como “niuiorciño”, con 350 casas; por suposto que a igrexa “recién construída” é a que hoxe chamamos “vella”, no centro da vila. Semella, emporiso, ben recuada a base argumental da famosa lenda de “Pra carne, pan e viño o Carballiño”:
El país situado a 1.842 pies sobre el nivel del mar, es en extremo pintoresco por los extensos robledales, sotos y pinares que cubren las faldas de la montaña, entre cuyo verde oscuro se destacan innumerables caseríos rodeados de frondosas huertas. Los alimentos son excelentes, siendo proverbial en Galicia la fama de las aguas, del pan, de las carnes y del vino de Carballino.

Despois de exaltar a temperatura media, entre xullo e setembro, o aire purísimo e a fertilidade do solo, grazas aos ríos Arenteiro e Barón, pasa a describir o predio urbano “Baños de Carballino”, relato que nos permite percibir como eran as instalacións antes da construción da actual casa de baños.

A cuberta, a tres augas, sostíñase, dende o remate de muro, por pilastras de
perpiaño nas que se intercalaba un enreixado de madeira de castiñeiro
 (hoxe substituído por un peche acristalado)
En substancia limitábase ao edificio que hoxe acolle a fonte. Á leira, situada a uns 200m. da vila, chegábase por “el camino del baño” y “tiene su entrada por dos escalinatas de sillería”. Cada escaleira tiña 14 chanzos, pechando o espazo entre ambas un muro circular de cachotería pero con asento de cantería, tanto pola parte alta como pola baixa, e un banco corrido ao longo da curva do muro, tal e como se conserva na actualidade. Polas escaleiras descendíase, e descéndese, a un patio, unha especie de vestíbulo do edificio, onde había dúas portas de acceso ao salón e un oco, sen porta, polo que se chegaba ao lavadoiro. Formaban os dous departamentos un rectángulo de 19,90m x 7´60m, pechado con perpiaño ata os 2,75m de alto. A cuberta, a tres augas, sostíñase, dende o remate de muro, por pilastras de perpiaño nas que se intercalaba un enreixado de madeira de castiñeiro (hoxe substituído por un peche acristalado) agás na fachada norte na que a parede se eleva ata a teito.

pechando o espazo entre ambas un muro circular de cachotería
pero con asento de cantería,
No salón está a arqueta do manancial, á que se chega por catro chanzos onde, por tres canos, se verten as augas sulfuroso-sódicas. En fronte, seis baños de pedra, que,cando se puxo o balneario a poxa, estaban inutilizados por decisión do daquela director do balneario, Lope Valcárcel. Na parte norte había outros catro gabinetes, tres recubertos de azulexos e o outro de cantería revocado con cemento; tiña cada un 2,15m de fondo por 1,50 de ancho e portas independentes.

No muro oeste hai catro metros de parede de cachotería cunha porta que dá acceso a un departamento exterior, situado nunha leira privada, en estado ruinoso e en forma de trapecio, no que se quentaba a auga nunha caldeira de folla de lata.

O lavadoiro, na parte sur do edificio,separábase de este por un muro de cachotería. Tiña unha superficie de 7,47x7 e un pío de pedra de 6,08x3,40. Tras a privatización o lavadoiro desapareceu e con el as vantaxes das lavandeiras que dende aquela tiveron que realizar as súas tarefas nas frías augas do Arenteiro na vez das mornas, gustosas e eficaces, tamén para lle tirar a roña ás roupas, cheirentas augas da fonte. Da outra banda do río, en Toscaña, fixeron un lavadoiro substituto.

O terreo ocupaba unha superficie de 232,61m dos que 165,40 estaban cubertos e lindaba, polo  leste, con outra propiedade municipal. As outras tres lindantes eran privadas. Os peritos taxaron, sen considerar o valor das augas, en dúas pesetas o metro e o conxunto en 465,22pts. O valor do edificio, en atención ao seu mal estado, ficou reducido só ao dos seus materiais e ao non haber apeiros propiedade do concello, valorouse en 1.327,85pts.

O único manancial deitaba 61 l/m o que dá 87.840 l/día de auga transparente, de marcado sabor hepático e característico cheiro a ovos podres, a unha temperatura de 28º. O seu uso sanitario, polo xeral, era en forma de bebida, por mor das deficientes instalacións de balneoterapia. As augas valorábanse como eficaces para o tratamento dos trastornos gástricos e intestinais nos que interviñese o fígado, pero tamén para outras enfermidade da pel, trastornos nerviosos e catarros bronquiais. O valor das mesmas fixouno o “Real Consejo de Sanidad” (19/12/1894) en 30.000 pts, empregando como criterio para a taxación o gasto medio realizado polos bañistas durante os últimos cinco anos, polo tanto entre 1888 e 1893, descontándolle os gastos de contribución, reposición de aparatos, pago de braceiros, etc.

Na almoeda incluíuse tamén o terreo municipal lindeiro, arborado (45 castiñeiros, 23 de adorno aínda cativos, 8 deteriorados e un vigoroso castiñeiro de Indias) e con servidume á leira contigua, e mais á presa de Eladio Fernández. O predio, de forma irregular, tiña unha extensión de 29 áreas, 28 centiáreas e 50 decímetros
... sobre o río e a presa, había, e hai,
un dique  elevado...
cadrados, incluído o soar do balneario, e lindaba, polo oeste, co río Arenteiro; polo norte, coa propiedade dos herdeiros de Tomás Mosquera, o ministro e deputado que falecera non había moito; polo sur con monte e labradío particulares  e polo  leste co camiño público coñecido como dos Fidalgos. Ao remate do paseo arborado, no lado oeste, sobre o río e a presa, había, e hai, un dique  elevado sobre un muro de cachotería, cun asento corrido, xerando unha superficie  dun chisco máis de 51 metros cadrados.

O predio  rústico valórase en 827,51 pts. que sumadas á taxación do solar e ao valor do manancial dan un total de 32.620,58pts. Ese será o tipo-base da poxa sinalando as seguintes obrigas para o gañador: construción dun edificio, a realizar no prazo dun ano, para a instalación de baños en cinco pías de mármore ou porcelana, sala de pulverizacións con catro pulverizadores niquelados e sala de inhalacións. De non cumprirse esta condición a administración podería declarar nula a venda, perdendo o comprador os prazos liquidados e as obras verificadas. De darse ese caso o complexo  sairía de novo a poxa.

                                                                          Publicado en Badal Novas 22/8/2020


martes, agosto 18, 2020

Unha breve cata na historia do balneario. Camiño da privatización. Polo Avieiro de dona Emilia (4)


Un vese corenta anos atrás, no edificio propio do balneario, na rotonda central, baixo a claraboia, ollando uns números churrusqueiros, ao pé dunha billa:“1900”. Daquela inaugurouse o espazo dedicado a baños, chorros e inhalacións. O edificio da fonte era de tempos ben recuados, dende 1816 din na páxina web oficial. Non deberon procurar con moita atención, pois só con botar unha ollada internáutica, un atopa que, cando menos, dende antes de 1764 xa existía unha casa de baños medicinais, aínda que fose modesta:
Es entonces cuando entre los años 1764-65 se publican en España los tomos de Historia Universal de las Fuentes Minerales de España, escrita por D. Pedro Gómez de Bedoya quien con su esfuerzo personal y la ayuda de los médicos y boticarios de entonces, logró reunir los análisis de las principales fuentes y manantiales del país. (…) datan de esta época las primeras descripciones de modestos establecimientos acondicionados para la toma de baños medicinales. Se conocen las descripciones efectuadas por el médico R. Tomé en su Tratado de 1791(…). Entre las que destacan: Fuencaliente, Trillo, Alhama de Granada, Archena, Fitero, Belascoain, Arnedillo, Caldas de Malavella y de Montbui, Caldas de Reyes, Caldas de Oviedo, Cuntis, Carballino, etc.[1]

Pretendo só achegar uns poucos datos apañados na prensa do momento para resaltar o desenvolvemento das actividades sobre as augas minerais do Carballiño, en concreto do que se denominaba Gran Balneario para distinguilo do de Partovia.

Uns anos despois de que dona Emilia deixase de visitar con certa asiduidade esa “villita” cabeceira de comarca “que aún conserva, o conservaba cuando la pisé por vez última, pronunciadísimo sabor tradicional, y elementos poéticos muy en armonía con el carácter del paisaje”, di no prólogo a El cisne… asinado en setembro 1884, o balneario do Carballiño convertérase nun  atractivo lugar sandador e recuperador de corpos e almas.

As terapias balnearias puxéranse de moda, había tempo, entre a aristocracia europea. As modas caracterízanse pola reiteración, ata que se xeneralizan e converten en vulgares. Daquela as elites trocan de gustos. No sur de Europa tamén se puxera de moda o termalismo a imitación dos grandes balnearios centroeuropeos, para folganza da atarefada vida dos poderosos locais. Máis tras as modas sempre se albisca o lucrativo negocio. Neste caso era preciso difundir as virtudes das augas e mellorar as condicións do balneario.

Na altura de 1895 as instalacións do “Gran Balneario”, apelativo que servía tanto para poñerse á  altura, imaxinaria, dos europeos como para distinguilo do de Partovia, non parecían acharse nas mellores condicións. Aínda así na prensa dese ano recóllese que durante a tempada concorreron ao balneario 850 enfermos. Para fachenda da vila e do establecemento balneario, algúns dos así cualificados eran personalidades de relevo social ou de familias de elevados recursos. Aquel verán, por setembro, acudiu tomar as augas o Marques de Riestra[2], case de estrea do título, e o gobernador de Ourense, entre outros destacados persoeiros.[3]
A propiedade municipal debía atoparse con serias dificultades, reais, provocadas ou invocadas


O costume de reflectir nas páxinas da prensa ás visitas de podentes personaxes era moi propio na época, moi dada, como a de hoxe, a contar a vida de famosos e afamados.  Por exemplo, en numerosos xornais do momento recollíase a presenza no Carballiño, para tomar as augas, do adiñeirado Manuel Muñiz, enriquecido na illa grande do Caribe; tanto o era que doou 50.000[4] pesos, que non pesetas, para manter a guerra de Cuba. Nesta altura as novas dos benfeitores bélicos son tan frecuentes como as visitas dos próceres, pero non tanto como as requisitorias de recrutas fugados ou non presentados. Uns xogábanse os cartos, outros a vida.

Aquel ben da natureza xeraba beneficios na vila e atraía persoeiros de prestixio que, á súa vez, chamaban por novos visitantes. A propiedade municipal debía atoparse con serias dificultades, reais, provocadas ou invocadas, tanto para a súa xestión como para recadar os investimentos necesarias para mellorar unhas instalacións que non debían atinxir as mínimas condicións, en xeral, e moito menos as reclamadas polos acomodados persoeiros que servían de “gancho” para atraer “agüístas”. O camiño da privatización abríase paso. Non tardaría en abrollar o egoísmo por apropiarse do que era de todos.

A finais dese ano, 1895, o concello do Carballiño acorda “enagenar, en pública subasta” os balnearios de Carballiño e Partovia[5], sinalándose que segundo acordo do “Real Consejo de Sanidad” o tipo-base para a poxa era de algo menos de 33.000 pts[6]. Esta realizouse o 29 de marzo de 1987 ás 11 da mañá simultaneamente no Carballiño, Ourense e Madrid. A prensa recolleu a súa celebración con alborozo[7]:
Dada la numerosa clientela que de Vigo cuenta este balneario creemos que la noticia ha de recibirse con especial agrado, pues siendo el tipo de venta 32.620 pesetas pagaderas á plazos de 5 años, seguramente han de presentarse muchos licitadores, y teniendo el comprador la obligación de ejecutar en un año las obras principales, el público podrá muy pronto tocar las ventajas del acuerdo de aquel Ayuntamiento, eficazmente secundado por su diputado á Cortes don Agustín Retortillo de León[8], quién, removiendo toda clase de obstáculos logró dar cima a un proyecto que en el espacio de seis años había ya fracasado tres veces, a pesar de los clamores de la opinión, que veía con pena el lastimero estado en que se hallaba aquel rico venero de salud.


Publicado en Badal Novas 15/8/2020



[1]A cita está tirada dun traballo de Josep Sánchez Ferré, (2000): “Historia de los balnearios en España. Arquitectura - patrimonio – sociedad” en Panorama actual de las aguas minerales y minero-medicinales en España. Madrid: Ministerio de economía y competitividad, que toma a cita de  Mercedes Roig(1985). : Varia Balnearia. Madrid: Ediciones el Museo Universal. Polo que a referencia a 1816 debe estar máis ben en relación coa diversa lexislación favorecedora do termalismo que se aprobou naquela altura.
[2]José María Riestra López (1852-1923) rico propietario (banca, fábrica de tellas e ladrillos, xestorías, etc.). Ao mellor andaba polo Carballiño a ver como era iso dos balnearios pois pouco despois converteuse nun dos promotores do da Toxa, inaugurado en 1907 e construído polo arquitecto, orixinario de Beariz, Vázquez Gulías. Interveu activamente na política através do partido liberal, dentro da facción de Romanones. Deputado con reiteración, senador e alcalde de Pontevedra. Dise que dende a súa casa da Caeira, en Poio, controlou  a provincia de Pontevedra durante catro décadas.
[3]La actualidad. Diario de Pontevedra, 12/10/1895 e  4/9/1985.  La correspondencia de España, 8/9/1895.
[4]La correspondencia de España, 19/7/1896 pero tamén noutros tan diversos como o pamplonés católico e fuerista El Aralar, (20/7/1986) ou nos mallorquinos El isleño (24/7/1986)e El áncora (7/7/1986).
[5]La correspondencia de España, 18/11/1895.
[6]La correspondencia de España, 4/12/1895.
[7]El eco de Santiago 16/2/1897.
[8]O deputado conservador e “cunero”, natural de Madrid, Agustín Retortillo de León, “Marqués de la Vega de Retortillo”, foi elixido deputado pola circunscrición (partido xudicial) do Carballiño, nunhas eleccións parciais celebradas o 4/10/1896. Levaba pois uns meses de deputado polo Carballiño. A elección celebrouse porque o anterior deputado “cunero” Ugarte Pagés (1852-1919), elixido en 1891, optara por representar a circunscrición de Santiago de Cuba, sen dubida un xesto patriótico de quen ocupará cargos ministeriais e será recompensado cun escano vitalicio no Senado. Os resultados da votación que puxo nas Cortes a Retortillo pódense consultar no Boletín oficial da provincia (6/10/1986); por suposto tiña asegurado o posto, era o único candidato presentado.

domingo, agosto 16, 2020

Colorinchos



Non hai moito tempo que, na compaña do meu tío-avó Nilo, fomos recoller un veciño da aldea que exerce de profesor nun instituto. O centro escolar aséntase, en parte, sobre un aquelado edificio da que fora unha das máis relevantes e nomeadas “escolas americanas” da contorna. A vella construción é o máis visíbel do conxunto educativo, por atoparse abeirando a estrada. O arquitecto vigués Esténs Romero realizou una obra determinada polo hixienismo necesario nos centros educativos tal como naquela altura, foi inaugurado en 1913, comezaba a considerarse.

Mentres agardabamos no amplo aparcadoiro, meu tío non deixaba de arrandear a testa, mirar de esguello para o magnifico edificio e mougar palabras para dentro. Non entendía ben o que lle pasaba, pero como é un pouco “rariño” tampouco lle emprestei moita atención.
O vello edificio perdeu, nos últimos tempos,  o seu “skyline”, a súa silueta, o seu trazo de identidade.Rodeado dun pequeno xardín tras un valado enreixado, tiña dúas palmeiras centenarias que, tal cal dous soldados imperiais, vixiaban a escalinata de acceso ao corpo central de dúas plantas. Ambas aniquilounas a anterior pandemia, a do bicudo.

A construción complétase con  dous corpos laterais de planta baixa que, xunto ao corpo central,  forman un U arredor dun patio e unha galería aberta. O recercado de portas, fiestras, engarce dos corpos etc. Realizouse con perpiaño, mentres as paredes de cachotería están revocadas e pintadas.

Cando vin acercarse o noso veciño caín na conta do que estaba a amouchar ao meu tío-avó, moi mirado en asuntos da estética tradicional. Os amplos vans entre portas e ventás estaban pintados, en parte, nun ton que coido chaman verde pistacho, en parte nun vermello entre tipo florentino e terracota. O certo é que se vían máis as paredes coloreadas que a obra en pedra.

Logo, no xantar co noso veciño, falamos dunha encerellada de asuntos. No medio delas, o meu tío-avó deixou caer que por mor do seu lixeiro daltonismo non percibía con claridade, non as cores que ben se vían, senón o matiz dos tons vermellos e verdes que  escintilaban baixo o sol primaveral. O noso parroquiano, despois de deixar asomar un sorriso, comentounos que viña de estar o día anterior, por razóns profesionais, co arquitecto Xaime Garrido, infortunadamente xa finado, que lle botara unha boa filípica por retirar a pintura branca que dignifica a arquitectura e resaltaba o traballo na pedra dun edificio que cumpría coidar con dignidade e ata se meteu co claustro de profesores por consentir tal atentado estético. Pouco durou a colorista experiencia.

Estes recordos atropeláronse no meu maxín, cando, ao saír da autoestrada, no centro de Vigo, e coller entre os recunchos nunha especie de xincana de pivotes, para virar cara á Gran Vía, batéronme os ollos nunha enxurrada de colorinchos metálicos, onde antes lucían os verdes da natureza e a luminosidade das flores.  Seica baixo aquel estrafalario e rechamante estarivel vai decorrer unha escaleira metálica para asombro do mundo nunha nova festa dos manequíns tan do agrado do cosmopaletismo gobernante na cidade.

Abaneando a cabeza ao xeito do meu tío-avó, seguín camiño e, antes de chegar á sombra dos cabalos de Oliveira, lembrei unha frase de Manolo Gallego Jorreto.

Hai ben anos convidarámolo a dar unha charla. Ao día seguinte acompañámolo por algúns dos lugares senlleiros do Val Miñor, non lembro se por petición del ou decisión nosa. O caso é que nun  alto dende o que se ollaba a enchente de construcións que na altura estaban a inundar os currunchos valecos, o gran arquitecto, bambeando a testa ao xeito “niliano”, sentenciou: “Aos paisanos hai que sacarlles o “estuche” das pinturas”.

Publicado en Tempos dixital, 13/8/2020

venres, agosto 14, 2020

Pepe “Saluto” o anarquista miñorá que inventou os “colectivos” de Buenos Aires



Na capital arxentina, con “colectivo” refírense a unha entrambilicada rede de liñas de autobús que percorren a extensa área metropolitana. A súa orixe remontase a 1928, cando un grupo de taxistas con Pepe Pérez Luís “Saluto”, nacido en Sabarís (Baiona), á fronte, decidiron realizar un percorrido fixo, anuncialo nun cartel e deixar subir a máis dun pasaxeiro.

Un dos ideólogos mais senlleiros do anarquismo, tanto na Arxentina como en Cataluña (foi conselleiro de economía na Generalitat de  Companys) Diego Abad de Santillán, recorda nas súas Memorias (1977) a un galego e esperantista “que asinaba as súas colaboracións na nosa prensa co pseudónimo de “Saluto”. Refírese Abad ao xornal La protesta, portavoz oficioso da Federación Obreira Rexional Arxentina (FORA), que el mesmo dirixiu na década dos 20 do pasado século. Non tanta precisión amosa a respecto do nome do, na altura, taxista que lle achegaba informacións de países orientais como China, Xapón ou A India, apañadas de publicacións en esperanto, pois chámalle Xoán cando na realidade era Xosé. Pérez Luís de apelidos. Nacera en Sabarís e, seguramente na compaña do seu irmán Luís, emigrara, como tantos e tantas, engaiolado polas farturentas promesas que chegaban da beira do Plata.

Abad recorda a aquel taxista “de aparencia quixotesca, ao volante do seu vehículo, vello e estartelado, que lle lembraba ao cabaleiro da Mancha e ao seu Rocinante”, tras describirnos a agoniante situación do gremio do taxi no B. Aires de 1928, que obrigaba a uns a aparcar os seus coches e a outros a cambiar de actividade, arruinados  pola competencia do tranvía que reducía prezos e rebordaba de viaxeiros.

Descartadas diversas alternativas, di Santillán que se lle ocorreu que se os  taxis, na vez de andar a dar voltas na procura de pasaxeiros, se poñían en fila e facían un percorrido fixo, dun lugar a outro, ambos determinados, como os tranvías eléctricos que os levaran a ruína, e poñían unha tarifa baixa poderían competir con estes. Continúa o dirixente anarcosindicalista: “O amigo Xoan (xa comentamos o erro) López, entusiasmouse coa idea, que lle pareceu excelente e acordamos que a exporía na primeira asemblea do gremio, como así fixo”. Na masiva reunión algúns tomaron a proposta con sorna, pero outros moi en serio. A Abad doeulle que algúns dirixentes quixesen deixala en ridículo.

O caso é que aos dous días comezaron a formarse liñas de taxis con percorridos fixos sinalados en taboleiros nos teitos dos automóbiles. Eran coches grandes que podían levar ata seis pasaxeiros; movíanse con rapidez e competían cos tranvías. Os cidadáns colléronlle cariño aos “colectivos” e aos “colectiveros”. En poucas semanas non había taxis para cubrir todas as liñas establecidas espontaneamente. Foi un éxito, o taxi colectivo converteuse no sistema de transporte favorito da cidade, os tranvías comezaron a circular case baleiros e o capital inglés propietario da concesión comezou a premer sobre o goberno Irigoyen, pero este apoiou  os “colectiveros”. En poucos anos os tranvías desapareceron. O primitivo taxi converteuse, di Abad, en micrómnibus  pero seguiron a chamarse “colectivos” e uniron o conglomerado urbano do gran Buenos Aires.

Ante tal éxito Abad suxeriu constituír un gran consorcio que abarcase o transporte urbano e suburbano de pasaxeiros e de longa distancia. Pero, continua Abad, “o movemento obreiro e a  mentalidade difundida á sombra dun revolucionarismo dialéctico non estaban preparados para tanto, (…) no lugar dunha grande empresa socializada, xestionada polos mesmos traballadores, formáronse varios centos de pequenas empresas independentes, unha por cada liña establecida”.  E conclúe: “e faltoume o “Saluto”, para interpretar ese paso construtivo de incalculábeis consecuencias”.

Non sei se “Saluto” sería só interprete, que seguramente si, pero tamén debeu ser compositor; só que o que escribe deixa a súa verdade impresa. Catro anos antes da eclosión dos “colectivos”, infórmanos o estudoso do anarquismo bonaerense Juan Manuel Ferrario, en 1924, constituírase a “Unión de Chauffeurs”, dentro da FORA, e Pepe “Saluto” foi un dos fundadores e estaba presente na primeira comisión administrativa. Historiadores arxentinos sinalan a data como a de comezo dos “colectivos”, aínda que non fose dun xeito xeneralizado senón para momentos puntuais como a asistencia a “canchas” de fútbol ou outros acontecementos.

Abad, ademais de lamentar a ausencia de “Saluto” no segundo paso que imaxinaba de inmensas repercusións, infórmanos que logo da gran mobilización dos taxis, “Saluto”, “vendeu o seu estartelado coche e regresou a súa terra”, “ergueu unha modesta vivenda”, e formou “unha colectividade de amigos que cultivaban a terra”. Remata: “ese soñador inofensivo foi executado, (…). Non merecía ese destino”.

Coidamos que o regreso de “Saluto” non foi tan voluntario como afirma Abad, senón, cando menos segundo informacións orais e dalgúns investigadores, retornou obrigado. Non sabemos o ano exacto da súa volta, en todo caso debeu ser en torno ao ano da proclamación da II República. O máis probábel é que fose deportado na feroz persecución contra a esquerda e o sindicalismo decretada pola ditadura militar de Uriburu (1930-1932), no marco da Gran Depresión. O caso de “Saluto” non sería extraordinario, pois foron moitos os desterrados da Arxentina e doutros países americanos ata o punto de que en Vigo había un Comité Pro-Presos e Perseguidos Internacional que se ocupaba da reinserción dos expulsados, representado polo dirixente anarcosindicalista vigués Dalmacio Bragado Ruíz (1893-1986), que mantiña contacto con Abad de Santillán, e o “polémico” Jesús Lago Barbeito, delegado da “Unión de Chauffeurs” da FORA e encargado de xestionar os fondos que enviaban desde B. Aires.

Tras asentarse en Santa Cristina da Ramallosa, parroquia á que pertence Sabarís, centrou a súa atención no desenvolvemento agrario e na innovadora granxa  ecoloxista denominada “O esperanto”, que traballaba xunto co seu irmán Luís e converteron nun moderno e produtivo verxel, segundo testemuños orais. Ao tempo, continuou coa súa actividade como dirixente da CNT e difusor cultural a través da asociación Francisco Ferrer i Guardia que tiña a súa sede, compartida coa UGT da que era dirixente o seu irmán,  na casa familiar de Sabarís. Pepe “Saluto”, serio, alto e delgado, con fama de gran orador e aureola de bondadosa santidade, seguía a colaborar na prensa anarquista, agora en Solidaridad Obrera,  órgano da CRG, editado na Coruña.

Sempre na procura de alternativas sociais reflexiona sobre as súas preocupacións agrícolas e as condicións da vida labrega. Nunha das súas colaboracións, escribe: “Observo a vida campesiña e recoñezo que carecen de tempo libre para instruírse. Nin un periódico lee a maioría (…). Sempre hai algo que facer! Son escravos por rutina, son tan amigos de las herdanzas que ata herdan a escravitude dos pais e avós”.

Noutra ocasión bota contas sobre as leiteiras, como antes fixera sobre os taxistas. Matina agora na parroquia de Belesar, en Baiona, que conta con 60 leiteiras que todos os días fan a pé 10 quilómetros para vender seis ou sete litros de leite cada unha. Isto é percorren 600km. para vender 360 l. de leite; case dous quilómetros por litro. Chova ou trone. Media mañá fora do fogar e cansazo ao mediodía. Son veciñas e van xuntas, mais nunca matinaron e evitar tanta molestia. Por exemplo cun carriño e un cabalo, xuntando todo o leite e encargándolle a unha ou dúas, por quendas, o reparto. Terían unha cooperativa de venda e sen empregados. De regreso poderían mercar azucre, o café, o peixe… e terían unha cooperativa de compra, que podería esixir e obter rebaixas en tendas ou almacéns, pois serán 60 clientes. Un caderno e un lapis era o que precisarían para levar as contas e, por riba “darían o primeiro paso cara o Comunismo Libre”.

Eran os matinares de “Saluto” cando espertaron á besta.

Morrer en Sabarís

Pepe “Saluto” era o principal ideólogo do anarquismo baionés enraizado a través do sindicato de “industrias pesqueiras” que presidía Joaquín Mandado Marcote e do sindicato obreiro no que interviña decidido Pepe Villafines.

Nesta casa agocharonse os Ineses
Faísta, esperantista, ecoloxista, persuasor de vontades. Á vista da veciñanza arrodeado dunha aura de bondade case mística. Tras o golpe de xullo do 36, encabezou ás xentes máis decididas a facerlle fronte aos sublevados. Nas causas militares a súa presenza é constante, en todos os lugares aparece Pepe “Saluto”, todos os inculpados o coñecen e saben describir. O seu irmán Luís, uxetista, era concelleiro socialista en Baiona.

Convertéronse en pezas cobizadas polos “limpadores da retagarda”, en especial do cabo Manuel González Pena, e dos xefes falanxistas da Ramallosa, Gerardo “Fandiño”, e Baiona, Emilio Vázquez.

Tumba dos irmáns Ineses
Tras a entrada das tropas no Miñor, os Ineses agocháronse. As 11 da mañá do 13 de outubro de 1936 o cabo Pena e os falanxistas Carrera González e Refojo Mariño entraron nunha casa de Sabarís por sospeitar que se ocultaban nela. A desconfianza viña porque  a vella criada que coidaba do cego propietario da vivenda mercaba demasiado pan e de cando en vez o xornal. Sorprenderon aos dous irmáns. Un deles respondeu coa pistola e feriu de morte a Refojo. Guindáronse pola fiestra para fuxir. A un matárono na viña de tras da casa. Ao outro contra a tapia do cemiterio. En vinganza mataron á vella criada. Soterraron aos tres nunha foxa común.

A morte de Refojo desatou as angueiras vingativas dos limpadores da retagarda. Comandados polo cabo baionés foron na procurara de vítimas propiciatorias. Apañaron a nove veciños do Miñor presos en Vigo. Na madrugada do 16 de outubro mataranos na hoxe coñecida como “Volta dos Nove”.

Publicado en Nós- diario,cuarta feira, 12/8/2020



luns, agosto 10, 2020

O balneario. Outro anaco de egohistoria. Polo Avieiro de dona Emilia (3)

Tras da fiestra entreaberta pasaron moitos días de verán

É manida a frase atribuída a Rilke sobre o home e a súa patria infantil. Non vou ser eu quen desminta ao poeta alemán que tan ben coñecía o profesor carballiñés, de Cabanelas en precisión, ao que, tamén, xa temos citado, Jaime Ferreiro Alemparte. Mais coido que se podería completar a expresión engadindo que a patria dos afectos é a adolescencia e a primeira mocidade, o tempo das “primeiras veces”. Nin pasei a infancia no Carballiño, nin a inmensa maior parte da miña vida, porén é aquí onde está a patria dos meus afectos, os familiares como é lóxico, aí vive  a miña nai e a miña irmá, está soterrado o meu pai e hai unha lembranza do meu fillo morto; pero tamén o das amizades descoidadas polo paso dos anos e esparexidas polos recunchos, que abrollan de súpeto ante a máis mínima necesidade. Ese espazo dos afectos é amplo e variado en lugares, persoas, colectivos, días e infelizmente ausencias. Non é o caso de trasfegalas nestas páxinas.

... entre tileiros, polo noso particular “Unter den Linden”
Un deses sitios, un dos meus “lieux de mémoire” é, sen caste de dúbida, o Balneario. Foron moitos os días daqueles longos veráns dos setenta, do xa pasado século, nos que baixei entre tileiros, polo noso particular “Unter den Linden”, arrodeado de mulleres enloitadas apañando folliñas secas para gardalas en saquetiñas de basta tea branca; de mulleres elegantes cun vaso graduado de fino vidro envolvido en encaixe de Camariñas; entre paisanos de pucha revirada e engravatados homes de comercio; entre rapaces barulleiros salpicando a auga medio podre do estanque de San Roque, despois de amolecer nela os pés ou de guindarlle uns patacos á nosa “Fontana de Trevi”; entre xentes de parroquias afastadas botando contos de cadanseu lugar, ao acougo dos carballos ou excitados polo cinquillo derredor das redondas e pétreas mesas. Uns e outras, antes ou despois, menos os cativos, camiño da fonte da saúde de fedorento cheiro a ovos podres, onde a señora Aurora de Longoseiros espreitaba, con felina ollada, para discriminar entre os que tiñan carné e pagaran o correspondente trabuco, daqueles outros, ou daquelas outras, que agudos de máis procuraban un aforro nos escasos orzamentos de verán. Uns e outras con ritmo apresurado na toma de antes de almorzar, a ritmo máis livián na previa ao xantar.
... guindarlle uns patacos á nosa “Fontana de Trevi”

Pasaban os meus días entre as “pouvanas” acochadas nas casas particulares derredor do balneario, as máis delas con estancias que non excedían a decena de días pero que aos tres xa recuperaran as rubicundas meixelas apagadas nun ano de angueiras, e entre aquelas outras con recursos suficientes para alugar habitación “a pensión completa” nos arredores da praza de abastos e mesmo agardar a visita de fin de semana dos seus “maridos” empregados en oficinas ou empresas viguesas.

Pola tardiña, pola fresca, os matrimonios de fin de semana, ou os grupos formados derredor das augas sandadoras de males hepáticos, por proximidade de veciñanza ou por simple casualidade, paseaban ben  amodo pola beira do vagaroso Arenteiro, freado no seu impulso orixinario por sucesivas presas nas que se chimpaban atrevidos mozotes, camiño do bosque inzado de agudas e diversas coníferas e grandes eucaliptos de penetrantes ulidos, para retornar, por entre os chalés dos ricos e asombrarse ante a abandonada maxestosidade do Coll, que seica construíran para un dignitario cubano e nunca se habitara, ata a rúa principal e acougar un anaco nun dos bancos da praza maior ata que a noite emerxía.

Entre toda esta xente pasaron os meus veráns, antes de Franco morrer e con el soterrado. Fronte á consulta médica, tras a fiestra, que se pode ver na imaxe, á esquerda da porta principal, pasei as miñas horas entre apurados manuscritos burocráticos, contabilidades primarias e acougadas lecturas de libros disimulados no caixón do escritorio.

Un vese mozo subindo cara á “calle principal” tras rematar o labor de tarde, na procura dos amigos, e botar unhas paseatas entre os dous cruces, arriba e abaixo, ás veces en liña como no póster cinematográfico dos sete magníficos, ás veces en pequenos grupellos, un tras doutro, en divertidas conversas ou en razoadas reflexións socio-políticas naquela peripatética escola de formación esquerdista e nacionalista; facer un alto na praza, agardar por alguén e retomar o ir e vir polo “paseo vilego” antes de tomar unhas “chiquitas” ou tras apurar un café.