sábado, maio 29, 2021

Vindicación de gaiteiro. Polo Avieiro de dona Emilia (44)

 

O gaiteiro de Carballiño e máis o Ventosela

    En 1880 Curros publicaba unha serie de composicións poéticas baixo o rótulo de Aires da miña terra. Nunha delas, fálanos do “arrogante gueiteiro”, que gozo daba miralo!, na festa do San Trocado; aquí nas bocarribeiras do Avieiro: “Calzón curto, alta monteira,/verde faixa, albo chaleque,/i o pano na faltriquiera;/sempre na gaita parleira/levaba dourado fleque” mentres “botábanlle as nenas frores/ledas copras os cantores/foguetes o fogueteiro”, sendo “cousa de ademirar,/aquel sembrante bulrón, aquel aire picarón/i aquel modo de mirar.../. Era o gaiteiro, non unha creación imaxinaria, senón a poetización de Manuel Castro González, nado, en 1832, no lugar de Penalta, na parroquia de  Mourillós no concello de Celanova[1]. Segundo Antonio Piñeiro, Manuel chegou a ser mestre do afamado Faustino Santalices[2].

    A inspiración temática currosiana ben podería vir do repoludo e rosaliano gaiteiro “de pano sedán vestido,/como un príncipe cumprido,/cariñoso e falangueiro” que “sempre pola vila entraba/con aquel de señorío;/sempre con poxante brío” para as nenas enganar, que Rosalía recreou nos Cantares Gallegos (1863).

    Dona Emilia seguiu a pulsión gaiteira para crear o seu personaxe do “Gallo” que namoriscaba a contundente Sabel para desespero do marqués de Ulloa, na novela que lle  deu sona. Descríbeo así: “vestido de pana azul, en actitud de cansancio, dejando desinflarse la gaita, cuyo punteiro caía sobre los rojos flecos del roncón, se limpiaba la frente sudorosa con un pañuelo de seda, y los reflejos (...) permitían distinguir su cara guapota, de correctas facciones, realzada por arrogantes patillas castañas”.

    No era santo de devoción pardobazaniana aquel “rústico artista” a pesar das dotes que lle apoñía:

El gaitero prodigando todos sus recursos artísticos, acompañaba con el punteiro desmangado de la gaita y haciendo oficios de clarinete. Cuando tenía que sonar entera la orquesta, mangaba otra vez el punteiro en el fol; así podía acompañar la elevación de la hostia con una solemne marcha real, y el postcomunio con una muñeira de las más recientes y brincadoras, que, ya terminada la misa, repetía en el vestíbulo, donde tandas de mozas y mozos se desquitaban, bailando a su sabor, de la compostura guardada por espacio de una hora en la iglesia.

Igrexa parroquial de Sagra

    Hai unha substancial diferenza entre a ollada rosaliana, feminina, ou a currosiana, masculina, do gaiteiro, tanto do que namoriscaba a todas as nenas que lle deran o seu pensamento como de que era arrogante como non houbo outro no mundo. Pola contra o gaiteiro pardobazaniano é un pousafoles aproveitado, basto, presuntuoso e inculto que se aproveita do desleixo da aristocracia rural para empoleirarse no seu lugar cando este xa é un monte de esterco arruinado, para o que, raposeiro, se deixa manipular pola “astucia salvaje, mas propia de un piel roja” de Primitivo. Ben sabe o lector, o mordomo dos pazos. A diferenza está na ollada despectiva e clasista que loce sempre a aristocrática escritora fronte á comprensiva e solidaria da padronesa ou do Curros que lle axustou as caravillas á condesa no Divino Sainete (1888)  despois de sentirse interpelado de mal xeito en El cisne de Vilamorta (1885).

Xan Míguez, "O Ventosela"

    Se houbo gaiteiro de sona no Avieiro, este foi sen dúbida Juan Míguez (1847-1912), o de Ventosela. Aínda así un pode deixarse levar pola imaxinación e matinar en que, se non foi  “O Ventosela” o inspirador do “Gallo” emiliano, ben puido selo o Rogelio Rodríguez (1845-1910),  “O Carballiño”, de non menos sona, quen, segundo conta Camilo de Cela[3], “gallea en tierra de Masidaos”[4]. Ambos, Ventosela e Carballiño, foron compañeiros de soados triunfos musicais. Digo, que ben puidese ser calquera dos dous, aínda que por proximidade acaería máis que fose o do Carballiño, pois o “Gallo” da Bazán era de “Naya” e un, considerando o costume de dona Emilia de mudar os nomes pero non os lugares, quere escoitalo temperando o instrumento “en el atrio tapizado de hierba” da igrexa de Sagra, mentres a procesión se preparaba e “la cruz y los estandartes oscilaban sobre el remolino de gentes amontonadas ya en la estrecha nave” e despois “de dar dos vueltas por el atrio y detenerse breves instantes frente al crucero, el santo volvió a entrar en la iglesia”. Un intúe, tras o topónimo literario de Naya, o de Sagra e non o de Banga, aínda que tamén podería ser, pero é que don Eugenio, o cura de Naya, ten a reitoral, algo afastada, aínda que non moito, dos pazos, sexan estes os de Banga, os de Cabanelas, ou ambos mesturados.

    En calquera caso trátase de vindicar a memoria do que, sen ter tanto márketing como o de Ventosela, nin tan influentes propagandistas ou detractores, e mesmo aínda que o de Ribadavia o considerase o seu segundo, é un dos grandes gaiteiros do último terzo do século XIX, cando os concursos argallados nas principais cidades e vilas do país axudaron a que a sona dos gaiteiros transcendesen os lindes parroquiais ou comarcais. Roxelio, “O Carballiño”, formando un insuperable triunvirato, tocou xunto ao propio Míguez e o betanceiro Manuel Rilo (1829-1907), “o gaiteiro das Mariñas”, nun certame na Coruña en 1896[5]. Outro dos soados foi Antonio Castiñeira “O Fresco de Baio”. Aos catro dedícalle Camilo de Cela un laudatorio artigo:

    A Antonio Castiñeiras, el Fresco según unos, el Bayo según otros, debemos la conservación, en toda su pureza, de la Alborada; a Juan Míguez, el de Ventosela, debemos la adaptación de la gaita a otras composiciones nacionales; a Rilo debemos la ejecución irreprochable de la Muiñeira sin variaciones extrañas; a Rogelio el de Carballino, debemos el clasicismo gaitero.

Antonio Castiñeira, "O Freso de Baión"

     El Fresco personifica el entusiasmo, Ventosela la ejecución, Rilo el amor al arte y Carballino el estudio de los buenos modelos.

     El de Bayo es un maestro de cuerpo entero, desconocido para muchos por su modestia nativa; Ventosela un triunfador en la mayoría de los certámenes; Rilo un competidor temible por su aversión a floreos musicales, y Carballino un discípulo de altos vuelos.

     El primero tiene querencia a las montañas de Corcubión; el segundo recorre Galicia y ambas Castillas; el tercero se hace de rogar y el cuarto gallea en tierra de Masidaos.

     El Fresco se contenta con el aplauso rural; Ventosela aspira a la gloria... eterna; Rilo apetece la aprobación de los doctos y Carballiño tiende a la popularidad.[6]

    Foron dos primeiros profesionais famosos, moito antes que os Dezas de Lalín ou os Cachafeiro de Soutelo, por limitarnos aos lindes do Avieiro, e introduciron variacións, non do gusto de todos, como ritmos de moda ou para bailar “agarrado” e mesmo o abandono da indumentaria tradicional ou comezar a tocar en locais pechados como teatros, etc.

O gaiteiro Rilo
nas festas Betanzos en 1905

    O Ventosela e o Carballiño colaboraban en ocasións. Mesmo substituíndose, como cando Roxelio supliu a Xan na festa agostina da casa do Marqués de Riestra, na Caeira de Poio, dende a que se dicía dominou a provincia durante décadas, pois o Ventosela non puido acudir “por circunstancias imprevistas” e fíxoo o de Carballiño “que en realidad sabe también arrancar a la gaita notas delicadas y tiernas”[7]. Uns meses antes, en 1896, no ano da consagración popular de Míguez, o Roxelio, xunto a un fillo de Míguez que tocaba o tamboril, acompañouno a Madrid. Viaxaron como auténticas estrelas,  os xornais anunciaron a súa marcha, cando subían ao tren, os seus ires e vires, a chegada á capital do reino e difundiron en detalle a “Fiesta Gallega” argallada polo “Centro Gallego”, no teatro da Zarzuela. Foi por finais de xuño. As gabanzas eran continuas e a actuación do “Ventosela” e o seu segundo “O Carballiño”, á beira do Orfeón galego dirixido polo mestre Pascual Veiga, que ficaba nun segundo plano, ante a presenza estelar de Juan Míguez, ocupaban páxinas da prensa madrileña e galega. Especial cobertura prestoulle La correspondencia de España. O mesmo día da actuación, Camilo de Cela gababa os gaiteiros en xeral e a Ventosela en particular.

    Mais a cousa non foi a gusto de todos e os reproches chegaron nas mesmas páxinas de La  correspondencia e, posibelmente, da mesma pluma de Camilo de Cela. Di o redactor que aínda que nas butacas estaba o mellor “de la colonia gallega en la corte” e nas localidades altas os entusiastas fillos de Galicia “que trabaja dando vida a multitud de industrias”, e aínda que a festa resultou ben, puido resultar mellor de combinarse as cousas, pois o que alí se ía procurar era “la nota regional” e esa foi “la que se sirvió en más pequeña dosis”; o orfeón do centro galego cantou ben, pero cantou “composiciones poco castizas, que en su mayor parte no estaban escritas en idioma gallego, privando de este modo a los oyentes de saborear las melodías de la dulce fala de Rosalía”.

Cartel do último concerto de Juan Míguez,
O Ventosela


    O gaceteiro continua relatando unha nova decepción. Todos agardaban que os gaiteiros lucisen o traxe “gallardamente descrito por Curros”, pero presentáronse vestidos “de señorito”; emporiso, punteando a gaita, demostraron que o habito no fai o monxe e portáronse como mestres. A cousa soubo a pouco e como moita xente non puidera adquirir entrada acordaron celebrar un novo concerto cun programa distinto no que tomarían parte “el gaitero de Ventosela y el de Carballino, y el orfeón gallego que dirige el maestro Veiga” e no que “la mayor parte de los números serán de música popular gallega”. O exito de Ventosela e o máis discreto do de Carballiño serviu mesmo para rexouba no Eco compostelán[8] que relata que moitos personaxes políticos andan “medio locos” co de Ventosela “a quien traen y llevan con el fol hinchado de un lado para otro”. Ventosela percorrería Europa coa súa gaita e daría o chimpo á outra banda do mar bandeándose nas súas atrevidas adaptacións de ritmos parisienses e caribeños do momento. O discreto Roxelio foi ficando esquecido. Ben faría o Carballiño en lembralo.

 

 

 



[3] Pseudónimo do xornalista e economista Modesto Fernández González (Ourense 1838-Madrid 1897) que dedicou moitas colaboracións xornalísticas a gabar a música popular galega.

[4] Camilo de Cela (1897): “Los gaiteros en Galicia” en Galicia Moderna, nº 16, 15/12/1897.

[5] El diario de Galicia, 18/8/1896. Sobre o Rilo ver Torres Regueiro, X. (1990): “Un lexendario gaiteiro das Mariñas: O Vello Rilo” en Anuario Brigantino, nº 13, 1990, pax. 257-278

[6] Camilo de Cela (1897) op. cit.

[7] Diario de Pontevedra 20/9/1897

[8] El eco de Santiago, 10/7/1896

xoves, maio 27, 2021

Para os amigos e amigas do Porriño e a Louriña

 

   


     O sábado 29 de maio, ás sete da tarde, estarei na rúa Ramón González do Porriño na Feira do Libro que organiza a asociación de libreiros, asinando exemplares das Catas na Memoria. A persecución franquista no Val de Miñor, editado por Laiovento. Por se alguén ou a algunha lle prace.

domingo, maio 23, 2021

Antes de Coren. Polo Avieiro de dona Emilia 43

 

Pasaporte. Arquivo familiar.

    Cando falamos noutro Avieiro do desterro de don Aurelio, fixemos  referencia a encerelladura argallada por vixiantes de morais alleas e da rectitude política da Nova España que rematou coa marcha do autor de El agüísta a Venezuela. Mais esquecemos, por ignoralos daquela, substanciais detalles que nos achegou o seu fillo Xan.

    Na altura as corporacións municipais elixíanse, segundo a Lei de Bases do Réxime Local de 1945, por terzos. Unha terceira parte dos concelleiros representaba os  cabezas de familia, o chamado terzo familiar; elección que se rexía polo recuperado artigo 29 da Restauración, segundo o cal, se non había máis candidatos que postos non se realizaban as votacións, daquela só quedaba facer coincidir o número de candidatos co de postos a cubrir. O terzo sindical elixíase entre os representantes do sindicato único, e o outro terzo, a proposta do gobernador civil, entre entidades económicas, culturais e profesionais, era o chamado terzo corporativo. Coidamos que a este terzo representaba na  corporación municipal Juan Corral Pajariño, gran amigo de don Aurelio co que colaborou durante décadas,  que non asistiu ao debate  pero fórono a buscar á casa para que estivese presente no momento da votación, tal e como se recolle na acta levantada polo secretario Xosé Fariña Jamardo. O pleno celebrouse o 20 de outubro de 1950 cun único asunto a tratar, “La novela El agüista y el pueblo de Carballino”, baixo a presidencia do alcalde Camilo de Novoa González. Na sesión interviñeron todos os concelleiros, así figura na acta, que manifestaron a “unánime repulsa” coa que se acolleu a publicación da novela. Estaban presentes, Luís Pereira Valeiras, Jesús Pereiras Penas, Antonio Rodríguez Pereira, Antonio Barreiro Fernández, Camilo Rodríguez Pérez, Jesús González Iglesias e Antonio Munín Díaz, ademais de Juan Corral, que “entra en el salón” unha vez “iniciada a discusión”. Tras o debate apróbase por unanimidade expresar “la mas completa y absoluta repulsa (...) hacia la novela El agüista” e que así se lle comunique ao autor, ao tempo decídese poñelo en coñecemento do gobernador civil “a los efectos que estime oportunos”, que se lle envíe un exemplar da obra e se lle comuniquen as protestas que orixinou.

    No momento da lea pública na vila apoucada, daquela si, don Aurelio tomouno como unha brincadeira; considerou que os que se daban por aludidos non eran máis que uns vaidosos, uns fatuos que querían converter a novela en realidade, uns presumidos que só desexaban que se falase deles. Tamén lle resultaba xocoso o seu lostregante descenso dende as alturas do heroísmo ata as fochancas do indigno vilán, que agredía con palabras de bufón a “dignísima colonia forastera”. En efecto, no ano anterior á publicación da novela,  que “ofendía la elevada moralidad” dos carballiñeses, segundo consideración do pleno municipal, ata xerar un  “estado de ánimo” que podería orixinar “alteraciones de orden público”, o avogado Miras Azor acadara un “resonante triunfo” na Audiencia coruñesa que mereceu o recoñecemento das elites locais, como reflectiu a prensa da altura[1], as mesmas que despois o defenestraron. De súpeto o seu nome era degradado por falabaratos de calquera condición, a súa capacidade como avogado cuestionada, os pasquíns ocupaban recantos nos soportais e dedicábanselle cancionciñas de fácil rima.

    A cousa foi acougando, e don Aurelio seguiu tomando a chacota aquela efervescencia de orgullo vilego paifoco.  O tempo foi pasando. O “rara avís” do Miras, licenciado en Filosofía e Dereito, políglota, dominaba árabe e alemán, que daquela se impartía na universidade; despois aprendería francés, do que tamén impartiu aulas, seguiu coa súa vida familiar e profesional; entre ollares atravesados, si, pero sen máis leas.

Título de avogado. Arquivo familiar


    Pero unha mañá de remate de verán de 1954, pouco antes da hora de xantar, bateron con firmeza na porta. Saíron abrir os rapaces. Era a Garda Civil. Viñan prender a don Aurelio para levalo a Ourense e interrogalo por mor de certas denuncias presentadas. As alarmas familiares saltaron. Todos se puxeron en movemento. A familia de Esperanza, conservadora e economicamente máis que acomodada; o procurador dos tribunais Bernardo Castro Pérez, popularmente coñecido como Baíto; o tenente coronel xefe do rexemento Zamora nº 8 cando se instalou no convento ourensán de San Francisco, Ángel Martín Mouriño[2]; os amigos, como o médico e forense Paco de los Arcos ou o farmacéutico Manuel Campos Sobrino[3]. Todos arrimaron o ombreiro e aos poucos días don Aurelio recuperou a liberdade baixo sospeita. O informe que orixinou a detención seica procedía de Campo de Criptana  e referíase aos irmáns Miras Azor, pero sen dubida a reclamación de investigación solicitada polo concello catro anos antes tamén tivo que ver nesta pesada entroidada.

    Don Aurelio deixouse aconsellar. Recomendáronlle desaparecer unha tempada. Tras a visita de Eva Perón (1947) e, en especial, tras os Pactos de Madrid (1953) que permitían instalar catro bases militares norteamericanas en España, rompíase o illamento internacional do réxime e este púñase rufo de novo,  nomeadamente o sector falanxista. Cumpría pois andar con tino; deixar correr o aire e o tempo e preparar os papeis para ir dar unha volta. Un novo problema, os papeis; mover axudas por aquí e por acolá..., matinar ben as cousas. Advertíronlle que non solicitase o pasaporte como mestre, nin como avogado, e moito menos como filósofo. Así o fixo. Aproveitando que puxera unha granxa de polos no coñecido como monte de Corzos, cubriu o apartado de “profesión” como  “avicultor”; con este oficio concedéronlle o “pase de frontera” tal e como reflectiu a prensa da altura[4]. Cinco días despois de saír nos xornais cuñáronllo en Ourense; era o 17 de decembro de 1954. Dez días máis tarde ollaba como o barco se afastaba das luces do porto de Vigo; aquel fin de ano pasouno vendo medrar o “ancho mar amargo”[5]. Desembarcou en La Guaira o 7 de xaneiro. Durante uns meses dirixiu un centro educativo en Caracas. O 10 de outubro dese mesmo ano, no porto vigués, estampáronlle o selo de regreso. Volveu a Venezuela con brevidade, para arranxar papeis, e instalouse de novo na vila balnearia.

Titulo licenciado en Filosofía.
Arquivo familiar

    Nas súas visitas oficiais ao noroeste peninsular, os xerarcas franquistas non deixaban de gabar, cando menos nos tempos anteriores aos “25 anos de paz”, o decisivo papel de Galicia como subministradora de recursos e alimentos para gañar a guerra, falaban da “despensa galaica”. Era ben certo, aínda que non compartisen, como é lóxico, a análise colonial que o galeguismo político comezou a elaborar naquela altura. Mais este rol de despensa alimentaria e enerxética  é unha malandanza da que aínda no se deu ceibado o país. Nin moito menos!

    O papel galego no acougo da fame que a sublevación militar provocou en toda España foi salientado en diversas ocasións, como tamén o foi, sen dúbida de ningunha caste, para que nas mesas dominicais das familias de traballadores, industriais ou administrativos, houbese carne fresca, aínda que fose branca, en forma dun polo asado que emerxía en arrecendo a gloria, dourado e brillante dos fornos das cociñas de butano para satisfacción do pai asalariado e ledicia da espelida e aforradora nai-ama de casa. E, máis adiante, por ventura daquel, ou daqueles, aos que lles acordou chantar nos arrastreiros, chamados Lemos e Andrade, cadanseu frigorífico conxelador permitindo ás familias operarias do interior peninsular xantar, de cando en vez, peixe case fresco e de calidade. Referímonos, pois, á revolución alimentaria que hoxe identificamos cos nomes de Coren e Pescanova. Mais esta comezara no Carballiño.

    O domingo primeiro de setembro de 1957, na casa sindical da vila, con presenza das autoridades do sindicato único e da irmandade de labradores, os avicultores da comarca reuníronse para constituír unha cooperativa. Así se acordou por unanimidade, aprobándose os estatutos, remitindo a documentación necesaria ao ministerio correspondente e elixindo unha xunta rectora provisoria presidida por Evaristo Carballo Nóvoa e na que Aurelio Miras Azor estaba á fronte do seu “Consejo de Vigilancia”.[6]

    Na altura, as granxas de polos, para carne ou para ovos, pasaban unha dura crise, despois duns anos de expansión rapidísima e gorentosos beneficios, por mor do encarecemento, moito máis rápido aínda, dos pensos e a consecuente escaseza dos mesmos. Na comarca do Carballiño, dado o “espírito emprendedor” das súas xentes, segundo o correspondente de “El pueblo[7] abrollaran moitas destas granxas que agora tentaban sortear a crise agrupándose en cooperativa que impulsaban, segundo a mesma nova de prensa, Evaristo Carballo, Aurelio Miras e Perfectino Vieitez, sobriño do abastado Perfectino Vieitez Rodríguez, que falecera en 1940.

    Os tres amósanse esperanzados co futuro da avicultura carballiñesa e achegan algúns datos para sustentar a súa afirmación a partir da realidade das tres granxas de reprodución  e das case un cento de produción de ovos e carne. A suma daría unha cifra de 25.000 aves que producían uns cinco millóns de ovos/ano, que, xunto ao xerado pola carne, achegaríase á cifra dos doce millóns de pesetas/ano. Esas serían as cifras da altura que agardaban superar en breve; para iso cumpría seleccionar as razas das poñedoras, mellorar a alimentación e axeitar as instalacións, o que permitiría superar a posta de 200 ovos ave/ano. Para consolidar estes avances precisábase que as galiñas melloradas se xerasen nas propias granxas de multiplicación da cooperativa sen ter que procuralas fóra, para iso importaran reprodutoras de Dinamarca. Deixámolo aquí. Esta cata non procura profundar en cuestións avícolas; só sinalar que dous anos despois da formalización da cooperativa carballiñesa, nacía, da man de Eulogio Gómez Franqueira, en Santa Cruz de Arrabalde, “Cooperativas orensanas”.

    O que me interesaba era dar conta, entre as brumas da memoria adolescente, da lembranza dun señor pequerrechiño, fino coma un garabullo; xa maior, ou así o recordo, e case cego, onda quen me mandaba, de cando en vez, a miña nai na procura do gorentoso polo dominical. Era o señor Evaristo, o compañeiro de Miras na cooperativa avícola; coñecido polo alcume, descoñezo tanto a súa orixe como se era de boa ou mala consideración, de Espírito Santo. Achegábase atoutiñando ata a cancela metálica que gardaba o acceso a unha casiña tipo chalé, cun xardinciño frontal sempre inzado de flores coloridas, e dábame o encargo. Na parte posterior da casa estaba a alongada granxa de polos, seica tiñan outra por Maside, que vendían nun posto externo á praza de abastos. Crieime coa lóxica de que os polos do Coren non valían para nada, que os bos eran os do Espírito Santo.

    Miña nai trabou confianza con el e amizade coa muller, Maruja, de orixe berciana. É a súa memoria, non tan bretemosa como a miña, quen recorda. Cando se atopaban encetaban conversa. Ela, agoniada, relataba os seus sufrires. De cando o perseguiron; de que un día viñeron na súa procura; de que foi quen de riparse e subir ao tellado, de que andou espelido e se anicou na parte sombriza da cheminea; de que a ameazaron;  de que eran de tal e cal apelido; de que se entobou na casa e lle dicía que levase aos nenos, tiñan tres, un home e dúas mulleres, a xogar á beira do pozo para poder velos; de que lle chamaban comunista, de que lle preguntaban de onde sacaran os cartos, que se lle viñeran de Rusia; de que lle rexistraban a casa e a ameazaban con obscenidades sexuais, de que nunca lle ia faltar home co que durmir; de que foi quen de saír do tobo da casa e agocharse noutro na Xesteira, en Mudelos, na casa dunha irmá; de que botaba o día entre o millo; de que acabou entregándose e deu zafado;  de que traballaron moito para saír adiante; de que cantaba moi ben e estaba no coro das Hijas de María, e aínda así mira o que nos fixeron, dicía; de como a marxinaron, de como lle daban as costas, de como se negaban a venderlle roupa...

    O que non conta miña nai, quizais enleados os recordos nos laios de Maruja, é que o señor Evaristo, o Espírito Santo, que presidira a Casa do Pobo, púxose moi maliño mentres estivo agochado no tobo que fixera na Xesteira. Alí foino atender, con grave risco da súa vida, o médico forense que o precedera na presidencia da Casa do Pobo, Enrique de los Arcos Fajardo[8]; sabémolo polo inmenso traballo do estudoso, entre outras moitas cousas, da persecución franquista do persoal sanitario na provincia de Ourense, o médico psiquiatra David Simón Lorda[9].

    Miña nai recorda o enterro do señor Evaristo e que Maruja, quen nunca deu esquecido os seus penares, rematou nunha residencia peiteando sen acougo unha boneca. Memoria que cumpriría documentar.


Publicado en Badalnovas 22/5/2021 



[1] La Región, 4/6/1949.

[3] Prenderano en Asturias, sometido a consello de guerra e condenado a 20 anos e un día de prisión; http://vitimas.nomesevoces.net/gl/ficha/14913/.

[4] El Pueblo Gallego, 12/12/1954.

[5] La Noche, 12/10/1955.

[6] EPG, 8/9/1957. O xunta reitora completábana Agustín Domínguez Villanueva (secretario); Perfectino Vieitez (tesoureiro) e, como vogais, José Ricoy Rodríguez, Manuel Escobar Fraguas e Maximino García Nóvoa.

[7] EPG, 18/9/1957.

[8] Enrique de los Arcos Fajardo (Madrid, 1884-O Carballiño, 1948) foi o iniciador dunha saga de médicos carballiñeses, onde se estableceu en 1925, sendo tamén forense e médico municipal. Comprometido coa vida social e cultural da vila, promoveu unha escola para a alfabetización de adultos onde impartía leccións de hixiene; pero tamén participou na vida política e sindical, presidindo a Casa do Pobo en 1932 cando se convocou un paro xeral pola suspensión da construción do ferrocarril Zamora-A Coruña. Foi destituído do seus cargos de forense e médico municipal pola súa “destacada significación entre los elementos extremistas”, segundo o gobernador civil de Ourense dos sublevados, o tenente coronel Manuel Quiroga Macías. Parece que o seu castigo non foi a máis dos cinco anos de suspensión polo seu trato con Calvo Sotelo, por ser o médico das monxas do asilo e a amizade cun médico do Irixo, próximo ao falanxismo. Ver: Simón Lorda, D. (2010): Médicos ourensanos represaliados en la guerra civil y en la posguerra. Santiago de Compostela: Fundación 10 de marzo, p.144 e 391. O seu fillo, don Paco de los Arcos, foi o médico da miña familia, e o seu neto Pepe, un amigo moi e ben lembrado.

 

venres, maio 21, 2021

Onte

 

 


      Onte presentamos as Catas na Memoria (Laiovento) no vilagarcián Faiado da Memoria de Margarita e Antonio. Foi un pracer facelo á beira de amigos bos e xenerosos como Emilio Ínsua e Antón Mascato, maxistralmente conducidos por Cruz López.

    Antonio Caeiro, coma sempre, apreixou o testemuño gráfico.

    Beizóns.

martes, maio 18, 2021

Para os amigos e amigas da Arousa

 


   Para os amigos e amigas da Arousa e toda a xente que o teña a ben, o xoves 20 de maio ás 20h andarei polo Faiado da Memoria (Praza de Ravella, 1, Vilagarcía de Arousa) que comparten Margarita e o miñorá enxertado na Arousa, Antonio Caeiro, para presentar as miñas Catas na memoria (Laiovento). Será un pracer visitalos de novo e moito máis facelo  abrigado polo amigo, profesor, doutor en filoloxía e historiador da nosa cultura Emilio X. Ínsua; o amigo de longo percorrido, editor, activista cultural e recuperador da memoria e da historia do Grove e do Salnés, Antón Mascato e a amiga, dezá coma min, creadora diversa e xestora cultural Cruz López.

    Por se vos presta, por alí andaremos.


luns, maio 17, 2021

Quen é o da última fila, o da esquerda? O obreiro das Irmandades.

 

Xosé María Calviño Mariño
 (Fundación Otero-CCG)

    Hai unha imaxe icónica no camiñar do galeguismo, tamén por tratarse dun momento convulso. Nas escadas de S. Vicente do Pino, en Monforte, un grupo de asistentes á IV asemblea das Irmandades posa con conciencia de posteridade. Era febreiro de 1922. Entre os retratados, seis persoeiros aos que se lles dedicou o día das letras e algún que o ten ben merecido.

    Sobre as persoas retratadas hai diversas identificacións. Atendendo á opinión de amigos expertos, e aínda que cunha dúbida, coidamos que se trata dos que anotamos ao pé da primeira imaxe. Hai outra foto, máis espontánea, no mesmo día e lugar, da que tamén achegamos identificacións. Na da escada, o primeiro pola dereita da foto na derradeira fila, e, na que están de pé, o terceiro pola dereita é Xosé María Calviño Mariño.



1ª fila: Castelao, Arturo Noguerol, Losada Diéguez e, máis afastado, coa boquilla na man, Antonio Sánchez González; 2ª: Á. Casal ou Peña Novo?, A. Villar Ponte, Blanco Torres, Otero e Vázquez Monxardín; 3ª fila: Manuel Antonio, Lustres Rivas, R. Villar Ponte e Xosé María Calviño Mariño. F: Fundación Otero



O terceiro pola esquerda da foto é Xosé María Calviño Mariño, na compaña, a comezar pola dereita: Losada, Otero, R. Villar Ponte, Blanco Torres, Manuel Antonio, A. Villar Ponte, Castelao, Casal ou Peña Novo?, Antonio Sánchez  e Monxardín. O que está no centro da imaxe, en plena reviravolta, coidamos que é o xornalista Lustres Rivas. Foto: F. Penzol.


    Seguimos as achegas biográficas de M. Igrexas e Arias Chachero. Calviño (1892-1971) naceu en Figueroa (Cerdedo) e faleceu no  Carballiño. Con pouco máis de 17 anos marchou á Arxentina. A curta aventura americana serviulle para aprender oficio e experiencia sindical. Retornado, estableceuse na Coruña e traballou no H. Palace, segundo el mesmo, “en tres distintas etapas y en largas temporadas”. Rematadas as obrigas laborais, íase, di, “a mi peña del Kiosko Alfonso” presidida por Rof Codina con Vilar Ponte, Cebreiro e outros.

    A reunión monfortina rematou en ruptura. Por unha banda, a Irmandade coruñesa, con Peña Novo como referente; pola outra, a I. Nazonalista que comandaba Risco. Ao ano seguinte celebrouse a V asemblea Nazonalista. Nela encétase un achegamento ao proletariado, acordando estudar “no prazo máximo de tres meses o xeito millor para a creación da Confederación do Traballo Galego”[1]. Nesa resolución tivo moito que ver o camareiro Calviño, activo no movemento sindical e orador en representación do seu sector no gran mitin convocado pola Federación Local Obreira tras as folgas e mobilizacións[2] contra a guerra de Marrocos e a condena a pena de morte dun cabo coruñés. Un mes despois, Primo de Rivera  daba o golpe de estado.

    Esta querenza libertaria e radical no social mantívoa sempre o Calviño. En maio de 1932 escríbelle ao seu amigo “Ramonciño” Otero Pedrayo: “A contestación á Constitución lla vai dar, pra tristura e ruína de todos, a C.N.D.T., que é onde se atopan os homes” e, anos máis tarde, xa no 44, dille: “Pra min, ti, encarnas o honor, a nobreza e as libertades de Galiza. Nada digo da xusticia social, pois ista s-aproxima en alas do comunismo...”. Noutra carta do 47, preocupado pola viaxe do Ramonciño a América, dille:

Xa sabes que son pouco crente, pero encarézoche d´ende Galiza que lle teñades unha misa a os que cobardamente foron asesinados por querer a liberación da Terra. Por aqueles que non volveremos a ver máis. A eles debémoslle todo; e prepararnos pra honralos cando a hora chegue, que chegará... TERRA A NOSA!.

    Pasaran vinte e un anos da foto de Monforte; dos 13 retratados, a catro chimpáronos as balas dos sublevados: Quintanilla, Casal, B. Torres e Lustres Rivas. Losada falecera en 1929, M. Antonio en 1930 e A. Vilar Ponte en 1935; Castelao no exilio. Ficaba Peña Novo, anulado como Calviño, e a “bandeira ergueita” que mantiña Otero que “Queiras ou non queiras, o patriarca eres TI”.

    A familia de Calviño debía ter algunha caste de parentesco co popular abade agrarista, Basilio Álvarez, quen oficiou a súa voda. Tras a cerimonia, o crego pronunciou “una sentida plática en gallego”[3]. Risco foi o padriño. Otero Pedrayo e “Froro” Cuevillas asinaron como testemuñas.

    En 1927, aos 35 anos, Calviño chega a Lalín como carteiro urbano, dende onde se sumará por telegrama á homenaxe que lle argallaron a Otero en Ourense en 1930[4]. Di Calviño:

Galiza, a Galiza ceibe que todos cobizamos pra incorporala ás grandes democracias d´Europa, atoparase hoxe ahí á veira d´ise home estraordinariamente bo é xeneroso capaz de ser na nosa terra en política un De Valera, en poesía un Tagore e en amor e sacrificio por Galiza, un Gandhi ou un alcalde de Coor.

    Refírese Calviño a Terence MacSwiney, membro do Sinn Féin, elixido alcalde de Cork, en 1920, en plena guerra de independencia; encarcerado por sedición, faleceu tras 74 días de folga de fame que situaron o conflito irlandés na primeira plana dos xornais Pode interpretarse esta escolla de persoeiros de renome internacional como unha apurada  síntese ideolóxica do pensamento de Calviño na altura.

    Tamén foi punido polos sublevados. En carta a  Ben Cho Shey dille : “e a suspensión no 36, que durou algúns anos”. Cando se puido reincorporar a Correos, en 1940, destinárono a Vigo e pronto lle concederon o traslado ao Carballiño, onde se xubilou.

    Da correspondencia de Calviño que puidemos consultar, despréndese a súa relación con moitos dos persoeiros da cultura galega. As referencias a Risco, Blanco Amor, Basilio Álvarez, Sofía Casanova, Cuevillas... son constantes, algunhas pouco agradábeis para os citados. En especial chama a atención  a frecuente correspondencia con Virxinia Pereira, a viúva de Castelao.

    En Arcos do Carballiño faleceu aos 79 anos. No “mes de defuntiños”, escribiría Calviño de ter que facer a súa propia necrolóxica.


Publicado no suplemento Coñecer de Nós-Diario, 15/5/2021

 

 

 



[1] Beramendi (2007)

[2] El ideal gallego, 30/8/1923

[3] EPG, 7/11/1928

[4] EPG, 8/6/1930

sábado, maio 15, 2021

O meu don Aurelio. Polo Avieiro de dona Emilia 42

Aurelio Miras e Esperanza Portugal.
(A. familiar)

 

  Esta permanente gabanza do “xuvenil” na que se desenvolven os costumes sociais de hogano téñenme sorprendido en máis dunha ocasión. Ocorre que, ás veces, nalgún lugar de tapas, mesmo nalgún restaurante, o grácil mozo ou moza que atende, cheo de dinamismo e profesionalidade que non hai moitos anos nin se sospeitaba,  éntrache cun “chicos, que vai ser?”. Un que xa non se ve “chico” dubida entre dicir algo ou pedir un Ribeiro; optando, como é lóxico, por esta segunda opción, ao tempo que se che debuxa un medio sorriso de papaleisón.

    Cando eramos rapazolos, pola contra, era conveniente medir as formas no tratamento, se non querías ter un desgusto ou, cando menos, levar unha berregada. Había a quen indefectibelmente cumpría aplicarlle o “don” ou “dona”; eran os ricos, poderosos, políticos, médicos, avogados, farmacéuticos, xerarcas do partido único, mestres, directores bancarios e similares, coas súas correspondentes esposas; mulleres con eses cargos non existían (agás algunhas mestras), nin se vían nin se supuñan. Algún outro conseguira elevarse á categoría de “don” polo temor que infundían nos seus arrabaldes sociais.

    Despois viñan os “señores” e señoras”. Persoas que, estando nunha escala máis baixa, aqueláballes por gañaren o respecto social. En xeral, o “señorío” derivaba dun oficio ben exercido: a tendeira ou a panadeira, o albanel e o canteiro, os escribáns de distintos tipos de oficinas etc. De xeito xenérico, había que dirixirse así ás persoas de máis idade.

    Logo viñan os atuados, sinónimo de igualdade social, e finalmente os “motes”, como lle diciamos nós, que noutros sitios dinlle alcumes, alcuños, chatas, etc... Entre estes últimos había dous grandes tipos, aqueles que se podían dicir en presenza do alcumado e os que, polo seu carácter ofensivo, ou consideración como tal por parte de amentado, había que pronunciar con reserva.

    Caso á parte era o das persoas que infundían respecto, mesmo admiración, e parece que o tratamento de “don” era inseparábel da propia persoa. Este é o caso, para min, de don Aurelio Miras. Non se me ocorrería pensar que alguén lle chamase Aurelio ou mesmo señor Aurelio ou simplemente Miras, aínda que deste xeito si que o escoitaba.

    O caso é que don Aurelio Miras Azor foi o meu profesor de Historia no Corral, así se coñecía un colexio, denominado co imperial nome de “Isabel la Católica”, que rexentaban don Juan Corral e a súa esposa dona Matilde. Que recorde só foi un ano, pero ao mellor foron dous, pois en 3º e 4º curso de bacharelato elemental impartíase a materia de Historia de España e Universal. Logo estudei fóra do Carballiño. Non sei se don Aurelio tivo algunha influencia misteriosa en que máis dunha década despois eu rematase sendo profesor de Historia, aínda que os meus estudos, en principio, non estivesen orientados cara a esa materia e fose a práctica docente a que me levou á dedicación case exclusiva a ela.

    Poucos recordos nidios podo ter de hai máis de cincuenta anos. Pero conservo dúas anécdotas de don Aurelio que me quedaron gravadas. A primeira, porque me converteu en protagonista cando un estaba acostumado  a procurar pasar desapercibido, seguindo o preventivo consello de é mellor que non te vexan moito! Un día, supoño, chamoume a dar a lección, decatouse deseguida de que prendía no “erre”. Explicoume que era conveniente corrixilo, para o cal precisaba realizar certos exercicios. A partir daquel día, na súa clase, poñeríame de pé, na esquina do estrado, metería unha “rubia” na boca, así se lle chamaba á moeda dunha peseta, mentres pronunciaba “erres” a fin de emendar a miña chata. Todos me miraron como un suxeito raro e ríanse cada vez que procuraba zafarme e don Aurelio reclamaba a miña presenza no recanto para emitir “erres” en bucle.

    Supoño que un día o mesmo don Aurelio caeu na conta de que a representación no córner do estrado era un pouco excesiva. Daquela acordou liberarme da exhibición diaria e pedirme que, cando menos unha vez ao día, repetise un trabalinguas que tiña que aprender de memoria. Así foi e así fixen durante un tempo. Aquela encerellada, propia da terra orixinaria de don Aurelio, dicía: “Guerra tenía una parra/ y Parra tenía una perra y la perra de Parra/ rompió  la parra de Guerra/ : Entonces  Guerra  con una porra pegó / a la perra de Parra./ Oiga , compadre Guerra:/ ¿Por qué ha pegado/ con la porra a la perra de Parra?/ Porque la perra de Parra rompió la parra de Guerra. Si la perra de Parra/ no hubiera roto/ la parra de Guerra/ entonces Guerra con una porra no hubiera pegado a la perra de Parra.”

    Non sei se o consello foi efectivo, pero hai anos que ninguén me acena cun cómo?, cando pronuncio un erre forte.

Carné de identidade. (A. familiar)


    O segundo recordo foi ver anoxado a quen coidaba que nunca se podería enfadar. O Corral tiña internado. Alí chegaban rapaces, como se chegasen a un correccional,  que contrastaban cos do Carballiño, que iamos polo noso ano. Algúns daqueles internos eran un chisco rebeldes, descoñezo se tiñan causa, e nas clases dos profesores máis consentidores armaban as da cana verde. Iso tentaba de coutalo don Juan Corral, que era pequerrecho, en especial en comparanza con don Aurelio, que era un homazo para daquela. A escasa altura de don Juan obrigábao a dar uns chimpiños para poder ollar, a través dun ventanuco acristalado que había na franxa superior da porta da aula, as trasnadas que facían algúns dos nosos colegas. Ao ver subir e baixar a cabeza do propietario do colexio, os que estaban máis preto da porta pasaban a consigna “espía!”. Entóntodos formais e atentos. Un daqueles días debéranlle armar unha boa a don Aurelio; púxose moi nervioso, enfadouse, berrounos, e foise ao recanto ao que me mandaba a min a emitir erres, sacou tremente un paquete de cigarros e púxose a fumar, cun estilo elegante e botando o fume cara ao ceo. Todos ficamos en silencio. Cando rematou seguiu coa lección. Lembroume a don Aurelio, ata nos vestires, o Fernando Fernán Gómez que daba vida a don Gregorio n´A lingua das bolboretas, dirixida por aquel namorado e residente no Avieiro que foi o José Luís Cuerda.

    Don Aurelio era, cóntame o seu fillo Xan, director técnico do colexio, e daba Historia, materia na que era licenciado, nun só curso para poder figurar como tal. Catro décadas e media despois rebusco datos para achegarme a aquel home que dende as terras polas que troupeleou un fidalgo enxeñoso, ao que coñecemos por vontade de don Pedro Fernández de Castro, conde de Lemos, aconchegouse nestas do Avieiro.

Domingo Miras Reche.
Tomado de franciscocronistacriptana.blogspot.com


  Procedía dunha familia de mestres. O pai, Domingo Miras Reche (1870-1950), aínda que almeriense de orixe, exerceu o maxisterio no Campo de Criptana. De gran prestixio profesional, intelectual e moral, xa que, segundo se recolle na prensa do momento, renunciou a formar parte dun tribunal ao figurar como opositor o seu fillo Joaquín, que acabaría obtendo, en 1929, á praza da graduada de nenos de Criptana[1]. De Domingo Miras Reche déitanos información o profesor Francisco Escribano Sánchez-Alarcos no seu blog[2]; segundo este investigador, o pai de don Aurelio estivo a piques de cantar misa. Exerceu o maxisterio en Somontín (Almería) dende 1888 ata 1907. Nesta data trasladouse a Criptana como titular da escola de nenos, que máis tarde se convertería en graduada e da que sería director, posto dende o que exerceu unha grande influencia na vida cultural da vila. Tras a sublevación militar-fascista, exerceu ata marzo de 1938, data na que se xubilou cunha certa antelación á idade, parece que algo forzado polas autoridades republicanas locais. Tras o triunfo dos insurrectos na guerra tivo que someterse á preceptiva depuración. Así o fixo, indicando que prefería continuar na situación de xubilado. O proceso seguiu un rápido curso e o instrutor solicitou información ao novo alcalde sobre a conduta moral, privada e pública, así como da actuación política de don Domingo e outros mestres, entre eles o seu fillo Joaquín. Tocaba pois arrexuntar informes para non ser sancionado. Conseguiunos, e moi bos, do cura, do alcalde e do xefe da falanxe de Somontín, que incluso estendían as súas positivas consideracións a respecto das visitas vacacionais. Tamén dos pais dos rapaces de Criptana, de empresarios, do médico, do xuíz municipal, etc., pero o goberno municipal dos vencedores acusouno de colaborar “intimamente” co partido socialista e a UGT, antes de 1936, e “permanentemente” despois da sublevación, de propagar ideas marxistas, e de que aínda que antes era católico, despois colaborou contra a relixión. Don Domingo tiña unha boa situación económica, sobre a que lle deberon botar o ollo os xestores municipais, pois din que, ademais do soldo, posuía unha bodega, cerca da súa residencia, e edificios de casas de gran valor e recente construción. O informe da falanxe local é demoledor. Acúsano de ideoloxía esquerdista, de “rojo”, de actuacións revolucionarias, de propagandista e de colaborar, el e toda a súa familia, cos partidos da Fronte Popular, de insultar publicamente o exército, de ateo, de mala conduta pública. O informe da garda civil concreta que en 1934 solicitou firmas para o indulto dos revolucionarios marxistas de Asturias[3] e declarou laicas as escolas que rexentaba, polo que o considera “instigador” dos feitos vandálicos cometidos durante a guerra na localidade por mor das ensinanzas que lle deu aos seus discípulos e ás persoas maiores, aos que sempre lles amosou as súas ideas; así que, conclúen, aínda que non se lle poidan imputar delitos non o consideran apto para o desempeño de cargos públicos e moito menos da súa profesión de inspector das escolas. Os informes de Criptana son asumidos pola comisión depuradora de Ciudad Real, que resolveu a suspensión de emprego e soldo por un ano, o traslado forzoso de provincia e o conseguinte rosario de prohibicións e inhabilitacións.  Don Domingo, a quen, segundo memoria familiar, déranlle un bárbaro maltrato físico, escolleu para o seu desterro regresar a Somontín e alí viviu ata a súa morte. Afirma o autor do blog:

        Pero el tiempo es implacable y justiciero. El franquismo pasó a mejor    vida –aunque es cierto que hay quien lo añora- y el nombre de Domingo Miras      no   ha sido olvidado en Campo de Criptana:    un colegio de    enseñanza infantil y    primaria lleva su nombre y, si las fuentes históricas son propicias, algún   día podrá ver la luz un estudio sobre su vida y sobre   su obra educadora y cultural, con la que Campo de      Criptana, pese a quien pese, tiene contraída una    deuda nada desdeñable.

Domingo Miras Reche, á esquerda do cura, no campo de Criptana en 1909. Tomado de aulatercerciclo.blogspot.com

Curso 31-32 Campo de Criptana Domingo e Joaquín Miras. Tomado de aulatercerciclo.blogspot.com


    O máis novo dos cinco irmáns Miras Azor nacera en 1915, chamábase Luís, era militar no exército republicano, de artillería, e acadou cando menos o grado de tenente[4], rematou os seus días, aínda longos, ingresado nun psiquiátrico, polas feridas de metralla na cabeza. Joaquín, o máis vello, nacera en 1902; mestre como o pai, obtivo, nos primeiros anos vinte, praza na escola de Xirazga, en Beariz, ao pé da serra do Cando, nos lindes montesíos do Avieiro, onde casou e tivo unha filla en 1926. Enviuvou. En 1929 regresou ao Campo de Criptana,exerceu, na compaña do seu pai, na escola graduada, e volveu casar. Tras a derrota foi sometido a consello de guerra o seis de setembro de 1941[5], segundo se recolle no Boletín Oficial do Estado no que se revisa unha denegación anterior sobre recoñecemento dos trienios entre o 3 de agosto de 1940 e o 16 de marzo de 1963. Encarcerado, cando saíu en liberdade, e tras o expediente de depuración que o apartou do maxisterio, trasladouse a Purchena (Almería); despois asentouse en Madrid. Nalgún momento permitíronlle reingresar. Un fillo de Joaquín, o dramaturgo Domingo Miras Molina[6] , viviu no Carballiño entre 1950 e 1952, na casa do seu tío Aurelio, mentres estudaba Dereito en Compostela.

    O segundo, en orde cronolóxica, dos irmáns, Antonio, tamén mestre[7], e que debía ter boa man para a pintura[8], naceu e 1903. Serviu o goberno republicano que o agregou á embaixada cultural en París. Tras a vitoria franquista convenceu as súas amizades para sacar presos dos campos de concentración franceses; cada cidadán francés podía facerse cargo de dous refuxiados, así puido conseguir que moitos marchasen para México. Tras a invasión nazi trasladouse a Orán (Alxeria), que ficou baixo o control do réxime de Vichy, e dedicouse á compra e venda de froitas. Cando chegaron os americanos queimáronlle os tres camións, pero pagáronllos máis que ben. En 1960 regresou a España con diñeiro suficiente para levar unha vida de solteiro “bon vivant”; instalouse en Madrid entre “tertulias”, viaxes a México e visitas ao Carballiño, onde ás veces coincidía co seu irmán Joaquín. De Encarnación, a única irmá, sabemos que tivo un fillo e conviviu, nos seus últimos anos, co seu irmán Antonio.

Certificación depuraciòn do maxisterio.  (A. familiar)

    Como xa comentamos noutro Avieiro, o autor de Juventud de Pepa Loba  obtivo escola en propiedade en Tomiño pero permutouna pola de Lebozán, nas terras do Deza, para estar máis preto de Santiago, onde estudaba Filosofía e Letras; licenciouse en 1940. A, na altura, boa situación económica familiar permitiulle continuar os estudos e pagarlle o soldo integro ao substituto, apelidado Portabales, que despois lle axudaría cando teña que incorporarse, sen moito papeleo, ás filas do exército franquista. A don Aurelio sorprendeuno o 18 de xullo en Compostela, regresou ás présas a Lebozán. Tiña 24 anos, sabía que ían recrutalo e que tería que pasar o proceso depurativo sen que se soubese moito sobre a súa militancia ugetista, máis ou menos intensa, segundo información familiar. No mes de setembro de 1936 foi mobilizado, ficando no seu posto de mestre ao ser funcionario público; así transcorre o ano seguinte ata que o 5 de maio de 1938, tras decretarse a agregación ao exército dos funcionarios e a mobilización do seu reemprazo, incorporouse como cabo furriel á Plana Maior do Batallón de Zapadores e Minadores nº8; quince días despois marcha, coa 25 compañía, para a fronte de Teruel. Durante as refregas posteriores á gran batalla foise quedando nas retagardas ata deixarse prender polo bando republicano onde loitaban os seus irmáns. Na certificación militar[9] dise que “el día 19 de Septiembre del mismo año (refiriese a 1938) fue hecho prisionero por el enemigo en la posición de Masía de Don Pedro (Puebla de Valverde)[10], en la retirada realizada por la compañía para evacuar el campamento”. Tras a derrota, ao non topar sitio nos barcos prometidos e que non chegaron ao porto de Valencia e tras os masivos desprazamentos cara a Alicante, por divulgarse o rumor de que ían atracar alí os barcos ingleses e franceses, trasladouse, seguramente en compaña do seu irmán, a un campo de presos, onde os mandos republicanos o entregarían, como a moitos outros que se cambiaron de bando, como prisioneiro de guerra.

    Segue o informe militar, asinado na Coruña, dicindo que o 20 de abril de 1939, a guerra rematara o primeiro día dese mes, presentouse na Plana Maior clasificado coa categoría “A”[11] polos responsábeis dos entregados en Purchena (Almería), lembremos que é a vila onde residirá nalgún momento o seu irmán Joaquín, probablemente integrante tamén destes “prisioneros y presentados” na vila almeriense.  O 17 de xuño de 1939 licénciano do exército. Regresou á súa escola, rematou Dereito, obtivo o título en 1943, e realizou as practicas cun avogado de Lalín ao tempo que impartía aulas de Historia nun colexio privado da capital dezá[12]. Cando considerou que podía establecerse como avogado, trasladouse ao Carballiño cumprindo a norma de non exercer no mesmo lugar no que se aprendera o oficio. Aquí fixo o seu niño.

Certificación militar. (A. familiar)

Publicado 2021/05/15/ en badalnovas.com



[1] Cañas Reíllo, J. M. (2012, 2014): “Don Domingo Miras y su escuela (Campo de Criptana, 1910-1929)” e “La “Fiesta de la Raza” (Campo de Criptana 1921) (V): El discurso de Domingo Miras” https://criptanaeneltiempo.wordpress.com.

[2] Escribano Sánchez-Alarcos: Ayer y hoy de Campo de Criptana. crónicas de la villa. http://franciscocronistacriptana.blogspot.com/.

[3] Refírense á petición de  indulto de Ramón González Pena (1888-1952), mineiro, sindicalista e socialista, dirixente da UGT, deputado do PSOE e un dos líderes da revolución de outubro de 1934 en Asturias. Condenado a morte, conmutóuselle a pena. Tras as eleccións de febreiro de 1936, elixido deputado, ficou en liberdade. Durante a guerra foi ministro de xustiza con Negrín. Morreu no exilio en México.

[4] Diario Oficial del Ministerio de la Guerra, Valencia, 22 de abril de 1937.

[5] BOE 30/5/1970, nº 129, 8421.

[6] Naceu no Campo de Criptana en 1934. Entre 1951 e 1956 estudou Dereito en Santiago e Madrid, onde reside. Foi Premio Nacional de Lietaratura Dramática en 2000.

[7] https://todoslosnombres.org/content/personas/antonio-miras-azor.

[8] https://criptanaeneltiempo.wordpress.com/2015/04/22/perfumeria-floralia-el-concurso-infantil-campo-de-criptana-1916/.

[9] Asinada na Coruña o 17 de xuño de 1939 por Miguel Alonso Becerra, capitán do batallón que mandaba, na altura, o tenente coronel Andrés Fernández Albalat.

[10] Ao sur de Teruel, preto de Valencia, na altura, sede do goberno republicano.

[11] As comisiones clasificatorias que funcionaban nos campos determinaban o destino dos internados: os declarados “A” (afectos) ficaban en liberdade.

[12] Trátabase do colexio “Sagrado Corazón”, fundado en 1939 pola mestra Maruja Gutiérrez e o astrónomo e profesor da USC Ramón María Aller. A mestra dirixiuno durante un cuarto de século e tivo despois continuidade.