xoves, decembro 16, 2021

En San Miguel de Tabagón en homenaxe a José Cardoso “O barbeiro”. Alí estaremos

 


    O sábado 18 de decembro, ás 12h. na alameda de San Miguel de Tabagón estarei ben orgulloso de participar na homenaxe popular a José Cardoso Martínez “O barbeiro de Tabagón” que se suspendera o pasado ano por mor da pandemia.

    E todo un honor recibir o convite do CS Fuscalho, a AC Xulica, a AC Carballas e o concello do Rosal e poder participar xunto ao amigo Moncho Leal, a poeta Marisa Guerra e a cantoautora Lara Villaverde así como do bisneto do “barbeiro”, Marcos Pérez, e a alcaldesa do Rosal, Anxela Fernández, nesta merecida homenaxe ao popular barbeiro de Tabagón asasinado o 5 de agosto de 1936 en Goián.

    Déixovos unhas liñas na que fago referencia a José Cardoso Martinez no meu próximo libro:

A relación de asasinatos cometidos nos lindes territoriais de Tomiño está encabezada por unha das primeiras vítimas do exterminio, o rosaleiro José Cardoso Martínez[1]. Home popular, coñecido en todo o Baixo Miño, pola súa profesión, como o “Barbeiro de Tabagón”. Foi o cinco de agosto, “sacado da casa a altas horas da noite e asasinado nas proximidades de Goián, a uns cincocentos metros do Regatiño, con dirección a Tui”, escribe Noya (1996:236-238); foi no Poste, en Goián, especifica a acta de defunción levantada por Manuel de Santiago. Identificouno ao día seguinte o seu cuñado, Luís Rivero González. En Fuxidos hai varias referencias ao “Barbeiro de Tabagón” nas que se indica que era un dos colaboradores do Nuevo Heraldo[2] que, na vila do Trega, dirixía o propio Noia, quen escribe: “Ó final do 36 foran xa inmolados a elite de redactores e colaboradores (...): Brasilino Álvarez, Francisco Rodríguez Otero, Manuel Noya, Hipólito Gallego, José Cortés e Luís Cardoso”. O primeiro, alcalde da Guarda, fusilado. O segundo, secretario de xulgado de Tomiño, paseado en Mondariz. O terceiro, irmán do autor, paseado en Oia. O cuarto, mestre de Forcadela, paseado en Mondariz. O quinto, mestre de Goián, fusilado en Pontevedra. O sexto, o “Barbeiro”, paseado en Goián”.

    Alí estaremos para axudar na recuperación dun anaquiño da memoria da persecución franquista.



[1] De 30 anos. Natural e veciño de San Miguel de Tabagón. Fillo de Manuel e María. Casado con Teófila Rivero González coa que tiña tres fillos: Antonio, Sara e Argentina. Noya (1996) refírese a el como Luís, pero no rexistro aparece como José.

[2] Nuevo Heraldo, subtitulado “Semanario republicano independiente” e “Periódico defensor del agrarismo. Informaciones-Deportes-Política”, apareceu o 30 de xuño de 1934. Fundado e dirixido por Xoán Noia, debe considerarse o continuador do Heraldo Guardés que fundara, en 1904, José Darse Sobrino. En ambos colaboraron Guillermo Vicente, Francisco Rodríguez Otero, Manuel Álvarez Rivero, Serafín Carrera Fernández, Rafael Fernández Casas e Xoán Noia. O Heraldo Guardés, de tendencias liberais republicanas, defensor do agrarismo, anticlerical, antiforal e anticaciquil (Santos Gayoso, 1995), despois da morte do seu fundador, en 1932, cambiou de orientación ideolóxico-política pasándose á dereita caciquil ata que fechou en 1935. O Nuevo Heraldo continuou na tradición agrarista, anticlerical e anticaciquil cunha forte impregnación galeguista e anarcosindicalista.

sábado, decembro 11, 2021

Marta Dacosta nas “Lecturas poéticas de “La Mini”

 


    O pasado mes de novembro dende “La Mini” (Fonte de Zeta 9, Baiona), puxemos en marcha un novo proxecto para arrexuntar poesía e gastronomía ou cunha simple copa de viño, as “Lecturas poéticas”, argalladas en conversas sobre mesa e mantel, serán coordinadas por Xosé María Álvarez Cáccamo. Foi el mesmo quen daquela abriu o lume.

    Toca agora a segunda das “Lecturas poéticas” que comezará ás 12.30 cunha duración aproximada de 45 minutos. A intervención poética está pensada para celebrarse no exterior, o pé mesmo da Fonte de Zeta, pero como non sempre os deuses do tempo acompañan, no caso de ser preciso poderemos resgardarnos no interior da taparía.

    E será a poeta Marta Dacosta quen nos fará algunhas lecturas do seu último libro Notas sobre a extinción (Galaxia, 2021) e doutros dos seus máis recoñecidos poemarios  As amantes de Hamlet (2003), Acuática alma (2011) Dun lago escuro (2014) e Na casa da avoa (2017).

    Agardámosvos o sábado 18 de decembro, un chisco despois do medio día.

    Ben sabedes que para que o motor arrinque, cumpre empuxar.

    Graciñas.

Para os amigos e amigas de Cangas, do Morrazo, ou máis alá, ou para quen queira

 


 

    É todo un pracer e un orgullo poder acudir ao convite da asociación Memoria Histórica 28 de Agosto de Cangas para presentar as miñas Catas na memoria. A persecución franquista no Val Miñor (Ed. Laiovento).

    Será o xoves 16 de decembro ás 19.30h no Salón de Plenos do concello de Cangas   Déixovos o cartel.

    Graciñas aos organizadores por convidarme, a Laiovento pola edición e, por adiantado, a quen teña interese en saber dalgúns retallos da persecución fascista nos concellos de Nigrán, Baiona e Gondomar. Por se vos presta, vémonos.

 

martes, decembro 07, 2021

Eladio Ferreiro ou as contradicións

 


    Contan que, en 1908, cando tiña mercadas as pasaxes para a outra beira, ofrecéronlle un traballo que lle atallou o impulso de facer as Américas e asentouno para sempre no Val de Miñor. Nacera en Ourense; a súa dona procedía dunha abastada familia fidalga de Eiras (San Amaro), os Tizón.

    A encarga era poñer en marcha as Escolas que promovía a Unión Hispano Americana Valle Miñor. Fíxoo con brillantez, atrevemento e innovación, creando un dos centros educativos mellor dotados e organizados entre as moitas e salientábeis escolas americanas. Dirixiuna entre 1909 e 1923. Cumpriu o mandado, preparar rapaces para a emigración, con entusiasmo. Adecuou as materias para formar os cativos miñoráns en contabilidade, mecanografía, hixiene e pulcritude, ademais de xeografía e historia de Arxentina e do Uruguai. As bandeiras destes dous países enfeitaban a fachada do modélico edificio escolar deseñado polo arquitecto vigués Esténs Romero atendendo as indicacións hixienistas do momento e erguido baixo a permanente e atenta mirada do seu director. Ducias de mozos se preparaban para emular os éxitos americanos dos promotores da UH-AVM.

    En 1923, cesárano tras un intenso conflito entre as dúas gallas ideolóxicas coexistentes na sociedade miñorá asentada en B. Aires, ou mellor entre os dous afectos liderados por cadanseu cabezaleiro. Unha póla, máis liberal, encabezada polo nigranés M. Lemos; a outra, máis conservadora, segundo as directrices do gondomarés M. Losada[1]. Ambos de inspiración rexeneracionista e con distintos graos de entusiasmo españolista. Daquela, Eladio Ferreiro mantívose fiel á súa vocación, retornou ao ensino público e exerceu na escola de Borreiros ata a súa xubilación en 1947.

    Tratábase de preparar os mozos para defenderse nos países de acollida ou de educalos para desenvolver iniciativas no propio país e minguar a enxurrada migratoria? O proxecto da escola miñorá partía dunha visión da emigración non tanto positiva, aínda que tamén, senón, sobre todo, inevitábel. Ferreiro salientaba, en 1910, a “patriótica e proveitosa iniciativa” que predicaba co exemplo poñendo en práctica “o verdadeiro remedio para salvar os nosos emigrantes desa ignorancia que os imposibilitaba na loita pola vida”. Dentro destes parámetros debemos entender que na “Escuela” no só se impartisen as materias citadas, senón que se seguisen os programas educativos do goberno arxentino sobre os que influíu o pedagogo ourensán asentado na Arxentina, Ares de Parga[2], inspirador do proxecto pedagóxico das “Escolas”. Ferreiro sostiña que o costume de emigrar xa existía e que “ xa que os fillos do Val emigran, que o fagan sequera en condicións de defenderse”.

As Escolas co tranvía; segunda metade dos anos 20


    Tantos anos preparando rapaces para a emigración para rematar magoado por non poder impedir que tres dos fillos collesen o camiño da outra beira. O máis cativo deles, Eustaquio, dicíanos que para o pai fora un horror que os seus tres irmáns maiores marchasen e colleulle tal zuna á “ensinanza comercial”, que a todos os demais, incluído el, mandounos ao instituto. Aínda así, Ferreiro non puido evitar que o noso comunicante exercese a súa vida profesional en Nova York. Unha vez xubilado regresou a Vigo[3].

    Era como un castigo por ter escrito no “Regulamento Xeral”[4] das Escolas que estas tiñan como propósito inculcar e difundir a instrución e cultura popular nos seus graos elemental e secundario, lograr un desenvolvemento harmónico das facultades dos alumnos e espertar neles sentimentos afectivos cara a Arxentina e o Uruguai.

    Se ben podemos entender esta primeira contradición entre a práctica pedagóxica e os afectos paterno-filiais, e mesmo abesullar un grao de frustración no noso mestre, pode sorprender, visto con ollos de hoxe, a contradición entre o Ferreiro renovador pedagóxico e o Ferreiro social e politicamente conservador. Mais a perspectiva actual pode ser unha densa tea que dificulta a comprensión dos tempos idos, en especial cando queremos profundar en traxectorias individuais, afastándonos de análises xenéricas.

    Temos que situar a acción e o pensamento de Ferreiro na Galicia e no Miñor do arrinque do pasado século. Unha sociedade que pretendía modernizarse pero, ao tempo, tiña enormes limitacións para facelo, e a escola, que xunta a reforma agraria eran as pancas de cambio que reclamaba Joaquín Costa, precisaba de medios e, ausente o Estado, só os emigrantes podían achegalos.

O ditador Primo de Rivera, con abrigo e bastón, no patio das escolas da UHAVM. Arquivo do IEM


    Neste contexto temos que explicarnos a contradición entre as anovadoras ideas pedagóxicas do tecnicamente avanzado mestre, influído pola ILE e Ares de Parga, e o cidadán conservador, “upetista”, cabo de somatén, concelleiro con Primo, dirixente do “lerruxismo-emilianista”, ao que lle chiscaran o ollo os mozos falanxistas, cos que non colaborou. Só é comprensíbel tal contradición no marco temporal do primeiro terzo do século pasado e condicionada pola propia “ego historia” dunha familia tradicional, vinculada á fidalguía en declive, que precisa axeitarse a novos destinos profesionais e preocupada por que a orde social non se altere en momentos de gran convulsión política, económica e militar.

Publicado no suplemento “Coñecer” de Nós-diario  4/12/2021

 



[1] Losada Carrera, (1927): Vigo y su comarca: un puñado de verdades. Almería: Lucentum

[2] Malheiro Gutiérrez, (2006): As escolas de emigrantes e o Pensamento Pedagóxico : Ignacio Ares de Parga e Antón Alonso Ríos. Sada: Castro.

[3] Entrevista realizada en novembro de 2003. Tiña na altura 81 anos, faleceu dous anos máis tarde.

[4] Reglamento General a regir en las escuelas de la Unión Hispano Americana Valle Miñor (1920). Vigo: Tip. Heraldo-J. Varela.

 

 

E fun con Pintor e María a Quián, na Terra do Medio.

 

Con María, Pintor, o seu netiño, e miña irmá na
Solaina de Piloño no verán prepandémico de 2019

    Bufou o macho asomando a cabeza por entre as follas abertas de par en par do portón. Acabado de ferrar, facía brillar estrelas e boureaba ouvidos batendo nas lousas que achanzaban a entrada da casona. Axotado polos “cristinos” arreou polo costento camiño azorrando a esqueira da tortura á que ía atado, de pés e pernas, con bastas cordas, o “carlistón” malferido, colocado boca arriba para que non se desangrase. Aínda que ben vendada con tiras de liño dunha saba vella suxeitas con barazas da mesma tea, a ferida de bala, á altura do fígado, debía ser ben fonda pois a hemorraxia non se coutaba. O trouleo da escada batendo nos croios do camiño non facía máis que abrir a ferida e aumentar a dor que lle queimaba o estómago. Ao pasar por diante da capeliña do San Ramón de Quián, pequerrecha e co enfuscado rebentado nas partes baixas, o “faucioso”, por primeira vez, desexou a morte.

    O pelotón de “cristinos” enfiou cara a Xirón e Cercio entre grandes ouveos do vinculeiro da casa da Pena, que se sumara, había xa ben meses, á facción do Ebanista. Tras a morte do capitán e do paseo do seu cadáver dacabalo da egua pola praza do Campo de Lugo, a facción disolveuse. Os máis espelidos dos mozos fidalgos que se lle sumaran regresaron ás propiedades das casas grandes das que saíran para defender a lei vella e o morgado. Os de Eidián e Borraxeiros facían tempo, agochados por algún caseiro, agardando para volver, con cheiro a gloria, aos seus leitos de pedestal. Pola contra, o da Pena tivera que esconderse nas covas da Pena Maior e sobrevivir apañando o que podía entre as sobreiras, ata que non deu máis e acordou achegarse a Quián. Os caseiros eran boa xente. Agochárono na palleira, pasadas as semanas déronlle leito como a un cristián e rematou tomando cuncas de caldo ao pé da lareira. Mala cousa. Pronto se soubo.

    O conto voou ata as orellas ben abertas do irmán isabelino que gorentaba aproveitar a oportunidade que a atolada fe na “causa” do vinculeiro lle brindaba. Unha mañá presentouse ao capitán do destacamento militar asentado nas Cruces, encargado de vixiar os vales do Ulla, do Deza e do Arnego, e descubriulle o agocho do herdeiro. O capitán viu tintinar outra medalla no peito e  a oportunidade de corrixir o non moi bo suceso, para as súas tropas, da escaramuza do campo da feira da Goleta. Ordenou, ás presas, a partida dun pelotón ao mando dun sarxento para que trouxesen vivo ou morto o da casa grande da Pena. Sorprendérono, paseando pola eira da casa de Quián. O sarxento prefería ferir o “faucioso” que poñer en perigo a un dos seus. Ordenoulle ao tirador que lle zorregase un disparo na perna; a bala saíu alta e furoulle o fígado ata ben fondo. O da Pena púxose a sangrar coma un porco.

    Camiño das Cruces o levaban cando pasaron por Chares Grande. Naquela altura os berros do ferido metían medo. Só pedía que lle desen a volta, que o puxesen boca abaixo para se desangrar, que máis lles daba?, se non ía chegar vivo moi lonxe, que o deixasen morrer de vez, pedíalles.

    A altura da Goleta, alcanzounos o morgado de Camposancos. Chegáralle o recado polos caseiros do Carrio, onde estaba a cobrar uns foros que vencían. Viña coa besta suorenta e babexante. Chimpouse dela e botouse enriba do agonizante, baténdolle cos puños pechos e acusándoo de queimarlle a casa. Os soldados dérono coutado e puideron continuar o camiño. Pouco antes de chegar a Besexos o sangue xa se lle fora.

No campamento das Cruces, onde o enterraron nun cavorco pouco fondo, atoparon no peto da chaqueta do herdeiro da casa da Pena de Carmoega un escrito, asinado, o 25 de agosto 1847, por don Fernando Gómez “O Ebanista”. Nel ordenaba aos seus sufragar a reconstrución da casa grande de Camposancos á que lle puxeran lume uns días antes por coidar que o “señorito” os traizoara. Que non fora así ficou demostrado, polo que o xefe carlista quixo reparar a falta.

A aparente traizón acontecera cando a batalla no campo da feira da Goleta. A mando do Ebanista, dúas ducias de carlistas xuntáranse para argallar ataques breves e ás agachadas ao campamento das Cruces. Quen os planeara fora o de Camposancos.  Alguén ante tanta xente estraña  foille co conto ao sarxento dos “cristinos”. Este, aínda tendo moitos menos homes, non se arredou e na vez de esperar polos reforzos das Cruces, atacou. A lea foi boa. Os “fauciosos” acabaron fuxindo e deberon levar os mortos ou só tiveron un; mentres dos isabelinos ficaron catro cadáveres sobre o campo. O fracaso do plan deitou sospeitas sobre o de Camposancos.

Miña bisavoa contaba que lle contaran que aos “cristinos” enterráranos por  tras a igrexa da parroquia. Ata alí leváronos nun carro de vacas; as cabezas dos defuntos escorregaban por entre os estadullos e tangoneaban ao ritmo pousón das rubias. O tétrico paseo meteu o medo no corpo tanto  a cativos como a  maiores. Os soldados da raíña enterraron o carlistón no medio do monte, pero antes rabenáronlle a cabeza e espetárona nun poste; os corvos primeiro coméronlle os ollos e despois boa parte da cara. Por entre as moas, ausentes polos anos, e os dentes, arrincados polos “cristinos”, zoaba o vento e cando sopraba con forza abaneaba unha queixada contra a outra nun rechío de medo que se gardou na memoria das xentes durante anos.

O de Camposancos, no medio de tanta sospeita, non viu axuda para restaurar a casa pero zafou ante os isabelinos coa representación de xenreira e agardou  pola seguinte chamada da “causa”, que, estaba seguro, sería a definitiva.

Acabo de realizar unha imprudencia que quen se dedica á historia nunca debería cometer. Mesturar memoria oral, sen contrastar, con datos históricos. Non teño constancia nin de cando nin de como aconteceu o relatado. Nin sei que o Ebanista e a súa facción andasen polas terras estremeiras de Lalín, Agolada e a vella Carbia ou Cruces; nin que o da casa grande da Pena, en Carmoega, fose o morto en Quián; nin que houbese tal batalla no campo da feira da Goleta; nin sequera que o “señorito” de Camposancos fose carlista ou traidor a causa. Só sei que o contaba a miña bisavoa Estrela, así se lle chamaba, eu nunca ouvín que lle dixesen “Estrella”, fóra, supoño, que dos papeis, e tamén miña avoa Ramona. Por non saber non sei nin se a miña bisavoa o viu ou llo contaron; máis ben debeu ser isto último pois naceu ao pouco do remate da última carlistada e esta foi acontecemento de escaso relevo entre nós. A min contoumo miña nai e oxalá os meus netos saiban transmitilo nun vídeo duns minutiños, ou debuxen un cómic, ou lle dediquen unha canción ou a introduzan nunha escena dun filme de zombis, en fin, que saiban xuntar tradición e modernidade para que os vellos contos, na vella lingua da nación, perduren.

Pero isto non é traballo de historiador, non é máis que un conto para facerlle un galano, un cariño, a Pintor e María que un día nos levaron a Quián, na Terra do Medio, convocándonos en asemblea, para falar e manducar, a unha manchea de familia afastada pola vida e nos acolleron baixo o seu xeneroso cuberto. E así puiden pasear por territorios míticos da infancia; cruzar a ponte Carmoega, ollar o Arnego curvarse por entre sobreiras e asombrado polos frescos sabugueiros. Aquelas paisaxes da miña retina infantil de balados pétreos, muros  terreos, peches de arames abertos por cancelas de caravillas ferreiras delimitando chousas e zarras, lameiros e estivadas labradas a golpes de legóns e riles, como no primeiro neolítico, salpicadas de fumegantes borreas, son agora extensas pradarías sen lindes, abertas a golpe de litros de gasóleo, iluminadas por negros envoltorios plásticos. Aqueles cumes inzados de toxos, xestas, uces e carqueixas, hoxe preñados de piñeiros e eucaliptos, e no último, que non derradeiro, andazo, revoltados por pistas pola que se empoleiran monstruosas tarabelas que privatizan a paisaxe e se apoderan do vento. Paisaxes de neno que mudaron, se transformaron pola desapiadada acción do capital que ameza agora o val de Carmoega cunha restra de torres para levar a electricidade a megaurbes consumidoras.

Non é nostalxia de Arcadia feliz, nin de rilkiana patria infantil, senón afirmación de resistencia ante a deserción e de alento esperanzado, de confianza futura, en que a razón humana rematará por imporse á cobiza depredadora.

Pintor e María, sempre nos quedará Quián.

Entre O Carballiño e Gondomar, xuño de 2021. Andazo fóra.

Publicado en 75 apertas de buxo irmandadas para Pintor. Edicións Fervenza 2021

Dona Emilia en Mondariz: Primeira e última visita.

 


Mondariz segue a conservar o seu encanto. Perdeu, é evidente, aquel feitizo, aquel “charmé” romántico da obra humana devorada polas lapas ou do proxecto fracasado, do feito inacabado. Estragado o seu engado espiritual, loce agora no seu esplendor material que tanto gusta nunha sociedade prendida pola aparencia repetitiva da imaxe, na que o “hixienismo” decimonónico, que empurrou a grande obra dos Peinador e trouxo, con asiduidade, a  condesa de Pardo Bazán ata Mondariz, ficou substituído polo “esteticismo físico” das aparencias posmodernas. Hoxe xa non se beben as augas para coutar ou mitigar as doenzas dixestivas senón que se empregan para somerxerse en permanentes lavativas na procura do magro que engraxou. Dona Emilia pouco tiña de romántica, polo que de seguro lle agradaría volver ao Mondariz real, ao actual.

A primeira visita da condesa a Mondariz entendemos que foi en 1887, ou cando menos así se desprende da nota manuscrita que ela mesma incorporou ao “Álbum de Honor” do balneario e reproduciron no Suplemento nº 43 de La temporada correspondente ao 20/7/1921, con motivo do falecemento de dona Emilia, que se pode consultar en hemerotecadigital.bne.es.

La temporada foi un dominical gratuíto que publicaba o balneario durante a tempada de verán, uns 17 por ano, que debeu iniciar a súa andaina  arredor de 1879, pouco despois de recoñecérense as augas como de utilidade pública (1873). O semanario veraneante mantívose, cando menos, ata 1931 segundo os exemplares que se poden consultar en galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/. O Suplemento foi unha revista mensual ilustrada  que se publicou entre 1915 e 1922, durante 46 números, como un excelente complemento a La temporada. Ambas trataban asuntos relacionados coa saúde e a hidroloxía, así como coa literatura e en especial a divulgación do contorno natural, monumental e cultural do balneario e de Galicia para promover o turismo e “facer patria”.

O dominical estampábase na imprenta do balneario de onde saían tamén as célebres etiquetas das botellas de auga. A revista mensual, a dúas columnas, papel couché e capa a varias tintas, imprentábase en Madrid e distribuíase gratuitamente entre os clientes, excedendo con moito a simple concepción dun folleto propagandístico para se converter, tanto pola calidade de impresión como polas colaboracións e o galeguismo que a impregnaba, baixo a ollada atenta dos seus promotores, nunha das grandes revistas galegas do momento. Galeguismo, o dos Peinador, que dona Emilia nin tiña en consideración, nin entendía, formada como estaba no seu xacobinismo francés de raiceiras tradicionalistas .

No número ao que nos referimos realízase unha rendida homenaxe, asinada por Miguel Martínez de la Riva, dende a revista “que con el nombre de Mondariz hace en el mundo entero una gran propaganda regionalista” á “colosal polígrafa” con motivo do seu falecemento dous meses antes (12/5/1921), e reprodúcense dúas notas autógrafas que entendemos se corresponden coa primeira e última estancia de dona Emilia en Mondariz. Teñen a curiosidade de estar asinadas nun mesmo día e mes, aínda que, como é evidente de anos ben distantes.

No primeiro apuntamento (24/9/1887) escribe a autora de La madre naturaleza: “Fatigados del recio combate, venimos pedir a la Naturaleza madre y reparadora que nos dé alivio”. Trinta e un anos despois a condesa anota da súa man:

En otro tiempo los extranjeros afluían a Santiago de Compostela, buscando la salud del alma. Ahora, la misma pintoresca confusión de lenguas, que en las naves dela Catedral de Mateo y Gelmírez resonaba, puede encontrarse en este Álbum, donde brilla un reflejo de Europa, entre la sombra verde azul de los pinares gallegos. Acuden de todas partes, pidiendo al agua maravillosa un poco de vida, un poco de bienestar, el alivio de los males tenaces e insidiosos.

Era o vinte e catro de setembro de 1919. “Europa está enferma”, anota un pouco despois dona Emilia. Quizais se decatase  de que ela tamén.

Publicado en Cousas de... outono 2021

 

 

sábado, decembro 04, 2021

Prezada María, querido Pintor, meu parente

 


O último día do pasado mes foi o 75 aniversario do amigo, parente e admirado Xosé Vázquez Pintor. Os seus moitos amigos e amigas de Cangas argalláronlle unha festa-homenaxe a que acudiron xentes de todo o país, nomeadamente da Terra do Medio, e agasallárono con 75 apertas de buxo recollidas nun libro no que tamén colaborei. Estas foron as miñas palabras no acto do 30 de novembro.

Prezada María, querido Pintor, meu parente

“Aquí nas estivadas aínda hai aquela Voz deste tempo inmemorial que nos acorda” e somos como “gavieiros insomnes e de achego coas apertas de buxo nas xeiras do fulgor”.

Non sei, meu parente Pintor, se se publicou este texto que unha vez escríbeches en memoria de, entre tantos e tantos homes e mulleres, Manuel Ferreiro Panadeiro, que era de Soutolongo, e foi o primeiro alcalde do Lalín republicano. Ten escrito sobre el o Igrexas no seu blog. Era un mozo garrido, baril, louzán, novo. Con 28 anos gañou o voto popular e a alcaldía, deulle unha volta a Lalín, abriu escolas, mercou libros para a biblioteca, conseguiu un centro de secundaria. Cóntao el mesmo nun artigo en El Pueblo en agosto de 1933, cando xa intuía que, se as dereitas gañasen as eleccións, íano destituír. Así foi ata antes de gañalas. Pero a xente revolveuse e tivérono que repoñer. Argalláronlle unha gran homenaxe en Lalín. Alá, dende o fondo do corredor da memoria da miña nai, que vai para os 93, emerxe o meu avó alcumado de “comunista” por facer campaña polo Ferreiro. O avó puido contalo, aínda que os seus apuros pasou. Quen non o puido contar, como ben sabedes, foi o Ferreiro. O 27 de agosto roubáronlle a vida en Campañó, despois dun daqueles xuízos que, aínda hoxe, e parece que imos ter que perseverar, non conseguimos que fosen declarados, non ilexítimos, senón ilegais, que é o que foron. Aquel mozo recibiu en 1934 a pléiade de estudosos do Seminario de Estudos Galegos, con don Ramón, Risco, Carro, Cuevillas e os máis novos, como Fraguas e outros. Fíxolles a foto Ramón María Aller. Ían alá para dar cabo do volume sobre a Terra do Deza, máis completo que o Terra de Melide, en fin, Pintor, para que puidésemos entender mellor a túa Terra do Medio, de onde nós vimos e onde nos preguntamos: “Que terán de segredo as carballeiras. Pra resistir cen anos cada outono?” Ben sabes, non foron os teus primeiros versos impresos, pero case.

Un día chegou o Varela, o César, cun libriño de poemas que nos reclamaba que espertásemos, e que tiñamos que publicalo, e veu tamén cun daqueles asubíos con feitura de galo portugués e viu nel como que tiña cinco puntas, e todos nós as imaxinamos, e xa que non podía ser estrela, que fose galo, iso si, vermello sobre fondo azul e branco, e ti dedicaches aquel libro a “Avantar no Carballiño, co pulo e coa forza do seu paso, que fixo posíbel a luz cara a estes versos. E a tódalas xuntanzas populares de Galicia onde sempre canta o cuco sen ser aínda primavera”. E reclamaches, cos sinos dos versos como se fosen as campás que despois estudaches, o espertar dunha xeración, como fixera Ferreiro Panadeiro. Aquel enguedello do César fíxose iluminación polo San Cibrao, polo setembro de 1976, que xa choveu. A túa chamada tamén é agora precisa para que unha nova xeración empurre cara a máis alá

E despois veu toda esa enxurrada de versos, narracións, novelas, pezas teatrais, e estudos etnográficos sobre os oficios e a tribo. Sempre abrindo suco, como diría Basilio Álvarez, como con aquela historia, Lume de biqueira, na que nos contabas as andanzas dun mozo que debutaba no primeiro equipo do Celta e que, onte, volveume poñer triste e arrincarme as bagoas, pois ao collelo do andel, alí, na primeira páxina, en branco, estaba escrito o nome e os apelido de Uxío, o meu fillo morto, que tivo unha etapa adolescente de animoso seareiro en Balaídos e alguén lle debeu recomendar a lectura do libro de Pintor. Letras que se foron ensarillando ata requintarse na altura literaria da Memoria do boi e na enxurrada “no cilindro dos decámetros”, sempre nesa “Lingua; Amo-te así, na boca”.

Pintor, meu parente, hoxe é o teu 75 aniversario, parabéns. Aquí estamos algúns, os que puidemos achegarnos, algúns dos teus amigos e amigas, tamén dos admiradores e admiradoras do poeta, do creador, pero sobre todo da persoa sinxela e agarimosa que es. Hoxe, o día do teu aniversario, é festa no Carrio, en Val, hoxe é o San Andrés, alí no Carrio dinlle así, o peso da igrexa, xa sabes, deixáronlle o moito máis eufónico Santandré para o das beiras do Arnego. Cando lle dixen a miña nai que ía vir onda ti, ademais de mandarme que che trouxese os seus máis afectuosos recordos, como tamén fixo a miña irmá, acordouse de que tal día coma hoxe, hai 68 anos, casara naquela humilde igrexiña do fondo valeco dende o que se ollan as tarabelas xigantes, semellantes ás que confundiron a mente de Alonso Quijano e ameazan con facer o mesmo coas nosas, e agora queren ateigar o teu val de Carmoega cunha restra de torres para trasladar a electricidade usurpada á natureza e quen dela coidan para fundila en megaurbes inhumanas.

Mais tráioche tamén saúdos agarimosos da outra Cangas, de Santa Mariña, ben sabes, da casa de meu pai, de Cancelas, e lembranzas da virxe e da carballeira da Erguiza, que agora vexo no google que a converteron en capela da Virxe dos Desamparados, sen que soubésemos nada, será cousa das novidades eclesiásticas. Naquela carballeira, o meu pai, sendo un mozote, seica botou unha sesta apoucado baixo un carballo e pillou unha pezoña na cara, que lla cortou a vella de Goiás en dúas ou tres sesións tras facerlle sete, ou quizais fosen nove, cruces co canto dunha navalla barbeira mentres lle untaba unha apócema. Da vella de Goiás e do compoñedor de Soutolongo lémbrase toda Terra do Medio.

Meu parente Pintor, eu tiña un bo mestre, quizais, sen, ser escolante, o que máis en min influíu, ti coñecíchelo, chamabámoslle polo oficio, “O Corcheiro”, formado nun entretecido  de arredismo pondaliano dos anos vinte de Buenos Aires entrefebrado co comunitarismo anarquista forxado na fronte de Aragón. Cando acordaba do meu apelido sempre lembraba as terras do Arnego, do val de Carmoega, e dos seus tempos, na fame posbélica ou na que veu despois, aínda que fose menos fame, na procura das cortizas para facer tapóns para gardar o espírito dos viños de Cabanelas e Banga, da miña terra adolescente, ou tamén das Regadas e Riobó ou de Beiro e Bieite. Lembrábase dos seus ires e vires por Camposancos, lugar de nacenza da miña avoa, polo Sello e Bermés, por Cercio e Galegos, ata Carmoega, e do seu regreso por Besexos, Toiriz e Brántega, Palio e Rodís ou Santiso, e non ía por Méixome, que lle cadraba da outra beira, pero si se achegaba ata Merlín, e quizais voase sobre as illas, coma Cunqueiro; pero nunca se esquecía o vello mestre do sobreiral do Arnego.

Un día, María e máis ti lévastenos a min e a miña tribo ata a Pena Maior para dexergar o sobreiral. Para sempre ese día na memoria.

Pintor, María, di miña nai que cando quedamos para papar unhas cañas do Chafallas.

Pintor, María; María, Pintor, sempre nos quedará Quián.

luns, novembro 29, 2021

Mañá, alí estaremos


Mañá, alí estaremos; as 7.30 en Cangas para levarlle unha aperta de buxo ao Pintor dende o Miñor, o Carballiño, dende a media ladeira do Monte do Carrio e dende a outra Cangas, a de Lalín.


xoves, novembro 11, 2021

Ondadas contra o Boi


    


     O IGADI cumpriu trinta anos. Para celebralo a súa dirección agasallou ao seu presidente de honra, Xulio Ríos, non cun, senón con dous libros. Nun deles, Unha vida de compromiso para unha Galicia universal. Libro homenaxe a Xulio Ríos Paredes, acheguei unha pinguiña de nostalxia. Parabéns ao IGADI e o seu construtor.



Ondadas contra o Boi


         Véxome, hai case trinta anos, nun despacho ordenado con meticulosa pulcritude, repousado nunha cómoda cadeira e derredor dunha mesa redonda, máis ampla e plural que unha simple mesa-camiña. Ás veces, un lapsus de distracción ou un aquel de reflexión orientan a miña ollada cara á luminosa xanela, tras da que se enxergan as vagas boureando no curuto rochoso sobre o que se empoleira o elegante  perfil da torre de non sabemos que príncipe.

         Ollos e mente retornan quizais á Polonia convertida[1] ou ao soño que viñera do leste[2] para esvaecerse como a neboeira por tras das Estelas ou quizais derivase a conversa sobre a Galicia recoñecida como nación na Suíza de entreguerras. A nostalxia dos tempos idos obrígame a procurar entre os cartafoles embutidos nos andeis; nunha carpeta abrancazada polos anos dou co primeiro número dunha revistiña que leva por título Tempo Exterior. Presentábase como “O correo do IGADI”.

         O seu número 1 corresponde ao verán de 1997, o seu prezo era uns redondos vinte pesos, ou, traducido a moeda de curso legal, 100 pesetas. Oito páxinas, dous A3 colados que lembraban máis o  Lume de vinte anos atrás, a revista dun grupo estudantil, de fonda pegada no movemento nacionalista dos anos setenta e posteriores, denominado “Estudantes Revolucionarios Galegos”, en acrónimo ERGA; o “A” final tiña só a función de facilitar a pronuncia de dúas consoantes seguidas e non chiscarlle o ollo a fantasiosos heroísmos. Entre as brumas da memoria, atoutiño, no fondo dos espellos, ao Xulio coidando da edición dalgún daqueles Lume(s). Foi cando eu o coñecín. El, nos últimos cursos de bacharelato; eu nos derradeiros universitarios, entre “saltos”, manifestacións, peches en Fonseca, creación de sindicatos, primitivas e pírricas campañas electorais e sobre todo reunións, moitas reunións, inmensidade de reunións, un mundo de reunións. Nalgunha delas coincidimos, na altura quizais de 1977 ou 78, el representando, ou algo así, os rapaces e rapazas do Morrazo, eu por algún que outro motivo; coido que na compaña do amigo dende aqueles tempos afastados pero presente na querenza actual,  Pepe Miranda. O Xulio foi un activo na consolidación de ERGA que aínda troulearía unha década máis.

         Quizais o mellor xeito de constatar, en toda a materialidade da palabra escrita sobre papel, o labor titánico de Xulio Ríos sexa comparar aquelas 8 páxinas do primeiro número de Tempo Exterior coa revista de estudos actual inzada de analistas de todos os recunchos do planeta, recoñecida en todas as universidades e bibliotecas e achegando sempre unha visión do mundo dende aquí; pois esa foi a palabra de orde do IGADI, e segue a ser.

         Nas reviravoltas da vida, a principios dos noventa do pasado século asenteime en Gondomar. Xulio mudárase había pouco a Baiona, para, entre  o ir e vir das ondas na Cuncheira, imaxinar a proxección de Galicia no mundo. Alí, mesmo á beira de onde se tivera noticia, en occidente, de que indo polo camiño oposto, a contrafío, chegábase á China, aínda que na viaxe se interpuxese un continente. Alí medraron, tomaron corpo, os proxectos que con tenacidade, delicadeza de carácter, farturenta mente e ordenada axenda se fixeron realidade aos poucos, sen présas, sen pausas.

         Naqueles anos noventa tivemos a oportunidade de colaborar con Xulio dunha forma intensa. Non só nos libros que partillamos xunto a Lino Pellitero[3]; este encargábase da documentación xeográfica, eu das achegas históricas e Xulio matinaba nas análises prospectivas; agora, co repouso do tempo, podemos constatar o seu bo tino. Cómo exemplo, dez anos antes da renuncia de Castro, Fidel, xa adiantabamos que o substituto sería o seu irmán Raúl. Hoxe parece unha evidencia lóxica; na altura era unha incógnita intensa.

         Mais tamén nos repartimos o planeta, nunha especie de primitiva especialización para achegar unha colaboración semanal, como mínimo, ao “Canal Mundo” de Vieiros e de forma máis esporádica noutros medios e revistas. Os tempos, coma sempre, non deixaban de mudar. A tecnoloxía  anunciaba a prensa dixital que hoxe domina. Aquel fermoso proxecto de xornal dixital en galego esbarrancou por algún lado, e tantos esforzos ben feitos ficaron sen dar os froitos desexados que xente alerta albiscara. O malo é que os países negados e as culturas agochadas polas maquinarias estatais non poden estragar as fiestras de oportunidade, diriamos en expresión actual, que se lle presentan.

         Mais volvamos ao folleto nº 1 de Tempo Exterior. Alí estaban enxergados, da propia man de Xulio, os campos de traballo das dúas décadas seguintes. Na paxina 8 facíase unha recensión dun libriño da colección “Galegos na historia” da editorial Ir Indo sobre outro Castro, o Plácido[4]; volvendo aos andeis, atopo o meu exemplar e, no medio, unha folla cuadriculada de cando empregabamos cadernos, manuscrita por min; era unha moi breve recensión do libriño, que debín enviar a algún xornal, posibelmente A Peneira.   Un lustro despois Xulio sería o motor difusor da fundación co nome do que fora secretario de relacións internacionais do Partido Galeguista, cuxa acción Xulio estudara coa minuciosidade que o caracteriza nun libro de 1992[5].

         Naquel nº1, sen sinatura pero que desprende o arrecendo do autor, facíanse explícitos os obxectivos do IGADI, resumidos na consigna “pensar o mundo desde aquí”, e ese aquí non era un punto topográfico, senón unha concepción de nación. Alí sinalábase  que introducir as cuestións internacionais na reflexión colectiva, observar os conflitos internacionais con visión propia e impulsar a proxección de Galicia no mundo eran os obxectivos e para acadalos propúñanse unhas liñas de actuación: un centro de documentación, un observatorio exterior, a difusión das cuestións internacionais nas aulas, o impulso e xestión da solidariedade e a creación de grupos de  reflexión. Volvendo a mirada atrás, Xulio e o IGADI, ou o IGADI e Xulio, pódense dar por ben satisfeitos.

         No cambio de milenio impliqueime nun proxecto cultural e comarcal, inspirado, en parte, no propio concepto IGADI que lle escoitara a Xulio ao longo desa década. Foi o Instituto de Estudos Miñoráns (IEM) que rematou por absorber todas as miñas forzas extraprofesionais e desviar a miña atención dos asuntos internacionais e do IGADI. Emporiso, había outros asuntos transversais que nos seguirían achegando. En especial a figura recorrente do diplomático Diego Sarmiento de Acuña, Conde de Gondomar, que nos achegou o tamén diplomático Lois Tobío, membro do consello asesor do IGADI. O IEM promoveu o recoñecemento de Tobío na vila de Gondomar polos estudos sobre don Diego,   primeiro denominando o auditorio municipal co seu nome e posteriormente nomeándoo fillo predilecto, aínda que fose a título póstumo.

         Mais regresemos ao Tempo Exterior fundacional. Aquelas paxinas centrais estaban ocupadas por unha serie de preguntas e respostas sobre Hong Kong. Non era a primeira vez que Xulio se achegaba aos problemas dese inmenso espazo cultural[6]; esa atracción oriental, que o acabaría succionando ata converterse nun dos grandes especialistas no mundo chinés. Quixo o devir que o meu, cada día, lembrado fillo Uxío acordase facer o mestrado sobre cultura chinesa na Pompeu Fabra barcelonesa. Nun principio pensou en facer as prácticas correspondentes en Hong Kong, pero razóns económicas orientárono cara a Taipei. Se te das acostumado á comida e ao seu carácter todo irá ben! lembro que lle dixo un día Xulio, naquel despacho fronte ao que se erguía o Monte Boi. Uxío fixo uns meses de practicas no IGADI e despois en Taipei. A sorpresa foi que unha vez rematado o mestrado decidiu establecerse en Taiwan, outra atracción oriental. Alá pasou anos, indo e vindo polo mundo. Pretendía establecer algún negocio de hostalaría en Taipei. A fatalidade impediullo.

         Agora sei do mundo chinés a través de Xulio, cando redacto estas liñas agárdame sobre a mesa de traballo a “metamorfose”[7] para asentar a análise política, económica e cultural dun século do Partido Comunista Chinés, e tamén dalgunhas  recomendacións que me fixo Uxío, sobre todo de Yu Hua e de Gao Xingjian[8].

         Teño dúas imaxes relativamente recentes de Xulio. A primeira en Viveiro, finais de maio de 2018. Xulio fixérame o galano de me convidar a partillar co amigo Emilio Insua unha charla sobre Tobío e o galeguismo[9], no marco dunhas xornadas que el, coordinador da comisión de acción exterior do Consello da Cultura Galega, organizou en Viveiro, reincidindo nesa diagonal Viveiro-Gondomar da que ten falado Ramón Villares. O noso relatorio abría a xornada no Pastor Díaz; erguinme cedo para estar con tempo para as indicacións previas; a verdade é que coidei que esaxerara na previsión temporal, polo que optei por dar un paseo calmado polos arredores; neste labor bato co Xulio en peripatético matinar, despois de asegurarse de que todo no teatro estaba en perfecta orde para o comezo da xornada.

         O outro día atopeino en Baiona, ía recibir a alguén de Navarra, coido; díxome, xa traballei moito!, ben seguro, aínda que me parece lle vai custar baixar o ritmo. Tamén nisto o Xulio sóuboo facer. Deu o relevo no IGADI para que siga a prestar tan bos e precisos servizos á sociedade galega como durante estes trinta anos.

 

 



[1] Ríos, X. (1991): A conversión de Polonia. Vigo: Cumio.

[2] Ríos, X. (1992): Que foi daquel soño?. Vigo: Xerais.

[3] Méixome, C., Ríos, X., Pellitero, L. (1994): O conflicto dos Balcáns. Vigo: Ir Indo.

Ríos, X., Pellitero, L., Méixome, C. (1996): Rusia: Das orixes á crise dun  modelo. Vigo: Ir Indo.

Pellitero, L., Méixome, C., Ríos, X. (1998): Cuba. Independencia e revolución. Vigo: Cumio.

[4] Ríos, X. (1997): Plácido Castro.Vigo: Ir Indo

[5] Ríos, X. (1992): Galicia e a Sociedade das Nacións. Vigo: Galaxia

[6] Naquel mesmo ano de 1997 Xulio publicara: China ¿superpotencia del siglo XXI?. Barcelona: Icaria; ao título só lle sobraron os interrogantes;  e dous libros máis en Laiovento: Hong Kong, camiño de volta e China, a próxima superpotencia. Aquel ano, moito do matinado por Xulio dende o 4ºB do número 7 da avenida Joselín de Baiona tomaba forma impresa

[7] Ríos, X. (2021): A metamorfose do comunismo na China. Pontevedra: Kalandraka

[8] De Ju Hua, Uxío agasalloume con tres novelas: Crónica de un vendedor de sangre, Vivir e Brothers as tres publicadas por Seix Barral, pero sobre todo recomendoume China en diez palabras publicada pola editorial catalá en 2014, sendo a primeira edición de 2011, Do premio Nobel, Gao Xingjian, agasalloume con El libro de un hombre solo (De bolsillo, Barcelona, 2012). Sobre todos eles pairan con pesadume os anos da revolución cultural.

mércores, novembro 10, 2021

Recordar doe


  


 O sábado 25 de setembro achegueime ata Cangas para render homenaxe e estar presente na xornada en memoria dun home bo e xeneroso, Antonio Nores Soliño, dese “Soñador, loitador e defensor da nosa memoria” como o denominaron os amigos e amigas organizadores da AC MH 28 Agosto. Tempo antes os amigos Xoán Chillón e Gustavo Hervella convidaranme a facer un breve recordatorio de Nores para xuntalo a outros moitos no libriño na súa lembranza, Somos memoria, que ese mesmo día se presentou. Alí deixei as miña lembranza de quen será sempre recordado que agora comparto con vós.

Recordar doe

    Dende o fondo neboento do corredor emerxe cando souben de Antonio Nores. Daquela, pola grecha aberta con desvelo pola resistencia, entrou unha raioliña de esperanza restauradora de memorias individuais e colectivas. Foi polo segundo quinquenio do século que andamos. Un barco levaba, de porto a porto, memorias que reconstruían a unidade do país. Recollíanse as xa escasas memorias vividas para poder transmitilas sobre o papel ou en imaxes, sobre o granito ou o metálico bronce, ou voces poéticas ou palabras arrabeadas ou sobre o incontestábel feito dos ósos soterrados sen tino na nosa terra aceda. Falamos daquela do dereito das familias a acubillar os seus, da obriga do memorialismo de axudalas e do medo compartido ao espectáculo mediático.

    Recordar doe, titulou o finado profesor Herminio Barreiro as súas memorias infantís e escolares, e tanto que doe, por iso algúns téñenlle pánico á memoria; por iso algúns seguen a garlar “xa estades a remexer no pasado”. Sabíao ben “o Nores” que na súa experiencia soubo que unha cousa era desenterrar un anaco de campaniforme e outra os restos, ou os recordos, dun mariñeiro do Morrazo ao que o fascismo lle arrebatara a vida.

    Na nitidez do encontro delongado acórdote, polo remate do dezaoito, en Tui, na mesa compartida en homenaxe a Telmo Comesaña. A última vez que partillamos palabras e sentires.

    Nesta primavera pandémica a memoria fuxiu de nós e non puidemos ir a San Simón. Faltaría o Nores. Mais, Antonio, volveremos a San Simón, un domingo polos mediados de xullo, escoitaremos o bater de ás das pombas, ollarémolas entre os azuis diversos e recordarémoste. Aínda que doa.