Palabras para o barbeiro

    As miñotas foron as últimas terras galegas en ser sometidas polos sublevados. En Tui entraron o 26 de xullo; no mediodía do 28 na Guarda; na xornada anterior no Rosal. Había dez días que comezara a sublevación. A resistencia baixomiñota foi, coido, produto da fraternidade frontepopulista. Neste labor de tecer complicidades escintila o núcleo galeguista tomiñés (A. Ríos, Calzado e R. Otero) que souberon dialogar, tanto cos agraristas como cos obreiristas guardeses, adscritos á CNT, concertar con propietarios, ao tempo que mantiñan a urdacoa mocidade que borboriñaba derredor do instituto de Tui ou tecían lazos cos mestres e contaban coa achega decidida de mulleres como J. Segret ou Izaura Gómes e outras menos nomeadas. Ao enfiado dende o novelo á urdidoira axudaron o panadeiro Gumersindo, o cenetista santo, republicanos como Diz Jurado e Limeses, socialistas como Losada ou Piña, comunistas como J. Felipe. Neste labor de teceláns salientaron dous semanarios: o tudense La tribuna, dirixido por G. Vicente, e o guardés El Nuevo Heraldo, rexido por X. Noia.

    Aí estaba José Cardoso Martínez “o barbeiro de Tabagón”. Lembra ben Noia que a Cardoso sacárono “da casa a altas horas da noite e asasinárono nas proximidades de Goián, a uns cincocentos metros do Regatiño”[1]. Alí mesmo, na Fonte do Regatiño, un dos días de resistencia, o propio Noia viu reunida “a plana maior do falanxismo goianés”, entre outros a “Manuel de Santiago, Manuel Portela e o tristemente celebre Gumersindo Alonso o Rubio”. A acta de defunción redactouna Manuel de Santiago, o secretario do xulgado que substituíu o encarcerado e,  dous meses despois, vilmente asasinado Paquiño de Figueiró.

    Precisase nela que foi no Poste, en Goián, onde apareceu o cadáver que identificou o seu cuñado, Luís Rivero González. Imaxinen a escena do aterrorizado irmán de Teófila recoñecendo aquel corpo sen vida mentres o integrante  da “plana maior” á que se refire Noia, oficiaba de eficaz burócrata do novo estado erguido sobre moreas de cadáveres. Deixaba, o de San Miguel, tres crianzas orfas: Antonio, Sara e Argentina. Foi na noite do cinco ao seis de agosto. Soterrárono nalgunha fosa esquecida no propio cemiterio goianés. Tiña 32 anos, segundo precisións familiares, e non trinta como puxeron no folio cento corenta e dous, inscrición número 283.

    Noia déixanos en Fuxidos referencias ao “barbeiro”, aínda que trabucándose de nome, pois chámalle Luís, cando era simplemente José. Dinos que era un dos asiduos colaboradores do Nuevo Heraldo: “Ó final do 36 foran xa inmolados a elite de redactores e colaboradores (...): Brasilino Álvarez, Rodríguez Otero, M. Noya, H. Gallego, Cortés e Cardoso”. O primeiro, alcalde da Guarda, fusilado; o segundo, secretario de xulgado de Tomiño, paseado en Mondariz; o terceiro, irmán do director do xornal e breve alcalde guardés, masacrado en Oia; o cuarto, mestre de Forcadela, paseado en Mondariz; o quinto, mestre de Goián, fusilado en Pontevedra; o sexto, o “barbeiro”, paseado en Goián.

Lembranza de José Cardoso
na Alameda
de San Miguel de Tabagón

  Apenas un lustro antes a República chegara a xeito de multitude portando “a bandeira republicana e a bandeira vermella da Sociedade Agraria de Tabagón”, dirixíndose, aos sons da Marsellesa interpretados pola banda dos Tabagóns[2], cara a casa do concello da Guarda. Dende o balcón falaron X. Noia, o concelleiro Candeira, o líder agrario dos Tabagóns, Generoso Lagarejos, e o guardés Álvarez Vicente. Estes dous últimos foran alcaldes coa ditadura de Primo, no Rosal e na Guarda, respectivamente.

    O emerxente agrarismo representábao moito mellor “o novo barbeiro Cardoso”  que “o veterano tendeiro Lagarejos”, lider do agrarismo basilista e agora radical republicano. Os agrarios dos Tabagóns camiñaban pola senda tripada polos tomiñeses e os de Lavadores para configurar a Federación Provincial Agraria (FPA) á que se incorporaría o “Sindicato dos Tabagóns” presidido por Ricardo González e con Cardoso e Lagarejos en postos de responsabilidade. A FPA participou na FP e non só coa forza precisa para postular candidato, Alonso Ríos, senón para arrexuntar os votos precisos para convertelo en deputado.

    Aí estaba Cardoso e outro rosaleiro de residencia, asasinado catro días despois; tamén nos lindes territoriais tomiñeses. Tratábase de Manuel Nogueira Cruces, o carteiro do Rosal, e, na altura,  presidente do comité local da FP.

        “Sei que”, “Sabemos que”, din algúns dos netos ou netas de represores e vencidos. Por iso me aquelou tanto escoitar, o pasado 18 de decembro, na alameda de S. Miguel, tanto os sons do acordeón diatónico do bisneto do barbeiro como o seu relato familiar de libros agochados no eido, que emerxeron durante anos en forma de follas soltas ao arrincar as patacas. E agradoume aínda máis que as súas palabras fosen acollidas por avisados ouvidos da mocidade rosaleira arremuiñada xunto ás persoas portadoras de memoria vivida.

    Sirvan estas liñas para homenaxear a José Cardoso Martínez, a súa viúva que o chorou, aos fillos criados na súa ausencia e aos familiares que o rememoran, para que os que veñan despois saiban que foi un home honrado castigado pola sen razón.

Acto homenaxe ao barbeiro

Publicado no suplemento “Coñecer” de Nós diario 15/1/2022

---

[1] Noya: (1996): Fuxidos. Vigo: Xerais.

[2] Os Tabagóns son dúas parroquias, enfiadas á beira do Miño, S. Xoán e S. Miguel, do concello do Rosal.

En San Miguel de Tabagón en homenaxe a José Cardoso “O barbeiro”. Alí estaremos

 

    O sábado 18 de decembro, ás 12h. na alameda de San Miguel de Tabagón estarei ben orgulloso de participar na homenaxe popular a José Cardoso Martínez “O barbeiro de Tabagón” que se suspendera o pasado ano por mor da pandemia.

    E todo un honor recibir o convite do CS Fuscalho, a AC Xulica, a AC Carballas e o concello do Rosal e poder participar xunto ao amigo Moncho Leal, a poeta Marisa Guerra e a cantoautora Lara Villaverde así como do bisneto do “barbeiro”, Marcos Pérez, e a alcaldesa do Rosal, Anxela Fernández, nesta merecida homenaxe ao popular barbeiro de Tabagón asasinado o 5 de agosto de 1936 en Goián.

    Déixovos unhas liñas na que fago referencia a José Cardoso Martinez no meu próximo libro:

“A relación de asasinatos cometidos nos lindes territoriais de Tomiño está encabezada por unha das primeiras vítimas do exterminio, o rosaleiro José Cardoso Martínez[1]. Home popular, coñecido en todo o Baixo Miño, pola súa profesión, como o “Barbeiro de Tabagón”. Foi o cinco de agosto, “sacado da casa a altas horas da noite e asasinado nas proximidades de Goián, a uns cincocentos metros do Regatiño, con dirección a Tui”, escribe Noya (1996:236-238); foi no Poste, en Goián, especifica a acta de defunción levantada por Manuel de Santiago. Identificouno ao día seguinte o seu cuñado, Luís Rivero González. En Fuxidos hai varias referencias ao “Barbeiro de Tabagón” nas que se indica que era un dos colaboradores do Nuevo Heraldo[2] que, na vila do Trega, dirixía o propio Noia, quen escribe: “Ó final do 36 foran xa inmolados a elite de redactores e colaboradores (...): Brasilino Álvarez, Francisco Rodríguez Otero, Manuel Noya, Hipólito Gallego, José Cortés e Luís Cardoso”. O primeiro, alcalde da Guarda, fusilado. O segundo, secretario de xulgado de Tomiño, paseado en Mondariz. O terceiro, irmán do autor, paseado en Oia. O cuarto, mestre de Forcadela, paseado en Mondariz. O quinto, mestre de Goián, fusilado en Pontevedra. O sexto, o “Barbeiro”, paseado en Goián”.

    Alí estaremos para axudar na recuperación dun anaquiño da memoria da persecución franquista.

---

[1] De 30 anos. Natural e veciño de San Miguel de Tabagón. Fillo de Manuel e María. Casado con Teófila Rivero González coa que tiña tres fillos: Antonio, Sara e Argentina. Noya (1996) refírese a el como Luís, pero no rexistro aparece como José.

[2] Nuevo Heraldo, subtitulado “Semanario republicano independiente” e “Periódico defensor del agrarismo. Informaciones-Deportes-Política”, apareceu o 30 de xuño de 1934. Fundado e dirixido por Xoán Noia, debe considerarse o continuador do Heraldo Guardés que fundara, en 1904, José Darse Sobrino. En ambos colaboraron Guillermo Vicente, Francisco Rodríguez Otero, Manuel Álvarez Rivero, Serafín Carrera Fernández, Rafael Fernández Casas e Xoán Noia. O Heraldo Guardés, de tendencias liberais republicanas, defensor do agrarismo, anticlerical, antiforal e anticaciquil (Santos Gayoso, 1995), despois da morte do seu fundador, en 1932, cambiou de orientación ideolóxico-política pasándose á dereita caciquil ata que fechou en 1935. O Nuevo Heraldo continuou na tradición agrarista, anticlerical e anticaciquil cunha forte impregnación galeguista e anarcosindicalista.

Marta Dacosta nas “Lecturas poéticas de “La Mini”

 

    O pasado mes de novembro dende “La Mini” (Fonte de Zeta 9, Baiona), puxemos en marcha un novo proxecto para arrexuntar poesía e gastronomía ou cunha simple copa de viño, as “Lecturas poéticas”, argalladas en conversas sobre mesa e mantel, serán coordinadas por Xosé María Álvarez Cáccamo. Foi el mesmo quen daquela abriu o lume.

    Toca agora a segunda das “Lecturas poéticas” que comezará ás 12.30 cunha duración aproximada de 45 minutos. A intervención poética está pensada para celebrarse no exterior, o pé mesmo da Fonte de Zeta, pero como non sempre os deuses do tempo acompañan, no caso de ser preciso poderemos resgardarnos no interior da taparía.

    E será a poeta Marta Dacosta quen nos fará algunhas lecturas do seu último libro Notas sobre a extinción (Galaxia, 2021) e doutros dos seus máis recoñecidos poemarios  As amantes de Hamlet (2003), Acuática alma (2011) Dun lago escuro (2014) e Na casa da avoa (2017).

    Agardámosvos o sábado 18 de decembro, un chisco despois do medio día.

    Ben sabedes que para que o motor arrinque, cumpre empuxar.

    Graciñas.

Para os amigos e amigas de Cangas, do Morrazo, ou máis alá, ou para quen queira

 

 

    É todo un pracer e un orgullo poder acudir ao convite da asociación Memoria Histórica 28 de Agosto de Cangas para presentar as miñas Catas na memoria. A persecución franquista no Val Miñor (Ed. Laiovento).

    Será o xoves 16 de decembro ás 19.30h no Salón de Plenos do concello de Cangas   Déixovos o cartel.

    Graciñas aos organizadores por convidarme, a Laiovento pola edición e, por adiantado, a quen teña interese en saber dalgúns retallos da persecución fascista nos concellos de Nigrán, Baiona e Gondomar. Por se vos presta, vémonos.

 

Eladio Ferreiro ou as contradicións

 

    Contan que, en 1908, cando tiña mercadas as pasaxes para a outra beira, ofrecéronlle un traballo que lle atallou o impulso de facer as Américas e asentouno para sempre no Val de Miñor. Nacera en Ourense; a súa dona procedía dunha abastada familia fidalga de Eiras (San Amaro), os Tizón.

    A encarga era poñer en marcha as Escolas que promovía a Unión Hispano Americana Valle Miñor. Fíxoo con brillantez, atrevemento e innovación, creando un dos centros educativos mellor dotados e organizados entre as moitas e salientábeis escolas americanas. Dirixiuna entre 1909 e 1923. Cumpriu o mandado, preparar rapaces para a emigración, con entusiasmo. Adecuou as materias para formar os cativos miñoráns en contabilidade, mecanografía, hixiene e pulcritude, ademais de xeografía e historia de Arxentina e do Uruguai. As bandeiras destes dous países enfeitaban a fachada do modélico edificio escolar deseñado polo arquitecto vigués Esténs Romero atendendo as indicacións hixienistas do momento e erguido baixo a permanente e atenta mirada do seu director. Ducias de mozos se preparaban para emular os éxitos americanos dos promotores da UH-AVM.

    En 1923, cesárano tras un intenso conflito entre as dúas gallas ideolóxicas coexistentes na sociedade miñorá asentada en B. Aires, ou mellor entre os dous afectos liderados por cadanseu cabezaleiro. Unha póla, máis liberal, encabezada polo nigranés M. Lemos; a outra, máis conservadora, segundo as directrices do gondomarés M. Losada[1]. Ambos de inspiración rexeneracionista e con distintos graos de entusiasmo españolista. Daquela, Eladio Ferreiro mantívose fiel á súa vocación, retornou ao ensino público e exerceu na escola de Borreiros ata a súa xubilación en 1947.

    Tratábase de preparar os mozos para defenderse nos países de acollida ou de educalos para desenvolver iniciativas no propio país e minguar a enxurrada migratoria? O proxecto da escola miñorá partía dunha visión da emigración non tanto positiva, aínda que tamén, senón, sobre todo, inevitábel. Ferreiro salientaba, en 1910, a “patriótica e proveitosa iniciativa” que predicaba co exemplo poñendo en práctica “o verdadeiro remedio para salvar os nosos emigrantes desa ignorancia que os imposibilitaba na loita pola vida”. Dentro destes parámetros debemos entender que na “Escuela” no só se impartisen as materias citadas, senón que se seguisen os programas educativos do goberno arxentino sobre os que influíu o pedagogo ourensán asentado na Arxentina, Ares de Parga[2], inspirador do proxecto pedagóxico das “Escolas”. Ferreiro sostiña que o costume de emigrar xa existía e que “ xa que os fillos do Val emigran, que o fagan sequera en condicións de defenderse”.

As Escolas co tranvía; segunda metade dos anos 20

    Tantos anos preparando rapaces para a emigración para rematar magoado por non poder impedir que tres dos fillos collesen o camiño da outra beira. O máis cativo deles, Eustaquio, dicíanos que para o pai fora un horror que os seus tres irmáns maiores marchasen e colleulle tal zuna á “ensinanza comercial”, que a todos os demais, incluído el, mandounos ao instituto. Aínda así, Ferreiro non puido evitar que o noso comunicante exercese a súa vida profesional en Nova York. Unha vez xubilado regresou a Vigo[3].

    Era como un castigo por ter escrito no “Regulamento Xeral”[4] das Escolas que estas tiñan como propósito inculcar e difundir a instrución e cultura popular nos seus graos elemental e secundario, lograr un desenvolvemento harmónico das facultades dos alumnos e espertar neles sentimentos afectivos cara a Arxentina e o Uruguai.

    Se ben podemos entender esta primeira contradición entre a práctica pedagóxica e os afectos paterno-filiais, e mesmo abesullar un grao de frustración no noso mestre, pode sorprender, visto con ollos de hoxe, a contradición entre o Ferreiro renovador pedagóxico e o Ferreiro social e politicamente conservador. Mais a perspectiva actual pode ser unha densa tea que dificulta a comprensión dos tempos idos, en especial cando queremos profundar en traxectorias individuais, afastándonos de análises xenéricas.

    Temos que situar a acción e o pensamento de Ferreiro na Galicia e no Miñor do arrinque do pasado século. Unha sociedade que pretendía modernizarse pero, ao tempo, tiña enormes limitacións para facelo, e a escola, que xunta a reforma agraria eran as pancas de cambio que reclamaba Joaquín Costa, precisaba de medios e, ausente o Estado, só os emigrantes podían achegalos.

O ditador Primo de Rivera, con abrigo e bastón, no patio das escolas da UHAVM. Arquivo do IEM

    Neste contexto temos que explicarnos a contradición entre as anovadoras ideas pedagóxicas do tecnicamente avanzado mestre, influído pola ILE e Ares de Parga, e o cidadán conservador, “upetista”, cabo de somatén, concelleiro con Primo, dirixente do “lerruxismo-emilianista”, ao que lle chiscaran o ollo os mozos falanxistas, cos que non colaborou. Só é comprensíbel tal contradición no marco temporal do primeiro terzo do século pasado e condicionada pola propia “ego historia” dunha familia tradicional, vinculada á fidalguía en declive, que precisa axeitarse a novos destinos profesionais e preocupada por que a orde social non se altere en momentos de gran convulsión política, económica e militar.

Publicado no suplemento “Coñecer” de Nós-diario  4/12/2021

 

---

[1] Losada Carrera, (1927): Vigo y su comarca: un puñado de verdades. Almería: Lucentum

[2] Malheiro Gutiérrez, (2006): As escolas de emigrantes e o Pensamento Pedagóxico : Ignacio Ares de Parga e Antón Alonso Ríos. Sada: Castro.

[3] Entrevista realizada en novembro de 2003. Tiña na altura 81 anos, faleceu dous anos máis tarde.

[4] Reglamento General a regir en las escuelas de la Unión Hispano Americana Valle Miñor (1920). Vigo: Tip. Heraldo-J. Varela.

 

 

E fun con Pintor e María a Quián, na Terra do Medio.

 

Con María, Pintor, o seu netiño, e miña irmá na
Solaina de Piloño no verán prepandémico de 2019

    Bufou o macho asomando a cabeza por entre as follas abertas de par en par do portón. Acabado de ferrar, facía brillar estrelas e boureaba ouvidos batendo nas lousas que achanzaban a entrada da casona. Axotado polos “cristinos” arreou polo costento camiño azorrando a esqueira da tortura á que ía atado, de pés e pernas, con bastas cordas, o “carlistón” malferido, colocado boca arriba para que non se desangrase. Aínda que ben vendada con tiras de liño dunha saba vella suxeitas con barazas da mesma tea, a ferida de bala, á altura do fígado, debía ser ben fonda pois a hemorraxia non se coutaba. O trouleo da escada batendo nos croios do camiño non facía máis que abrir a ferida e aumentar a dor que lle queimaba o estómago. Ao pasar por diante da capeliña do San Ramón de Quián, pequerrecha e co enfuscado rebentado nas partes baixas, o “faucioso”, por primeira vez, desexou a morte.

    O pelotón de “cristinos” enfiou cara a Xirón e Cercio entre grandes ouveos do vinculeiro da casa da Pena, que se sumara, había xa ben meses, á facción do Ebanista. Tras a morte do capitán e do paseo do seu cadáver dacabalo da egua pola praza do Campo de Lugo, a facción disolveuse. Os máis espelidos dos mozos fidalgos que se lle sumaran regresaron ás propiedades das casas grandes das que saíran para defender a lei vella e o morgado. Os de Eidián e Borraxeiros facían tempo, agochados por algún caseiro, agardando para volver, con cheiro a gloria, aos seus leitos de pedestal. Pola contra, o da Pena tivera que esconderse nas covas da Pena Maior e sobrevivir apañando o que podía entre as sobreiras, ata que non deu máis e acordou achegarse a Quián. Os caseiros eran boa xente. Agochárono na palleira, pasadas as semanas déronlle leito como a un cristián e rematou tomando cuncas de caldo ao pé da lareira. Mala cousa. Pronto se soubo.

    O conto voou ata as orellas ben abertas do irmán isabelino que gorentaba aproveitar a oportunidade que a atolada fe na “causa” do vinculeiro lle brindaba. Unha mañá presentouse ao capitán do destacamento militar asentado nas Cruces, encargado de vixiar os vales do Ulla, do Deza e do Arnego, e descubriulle o agocho do herdeiro. O capitán viu tintinar outra medalla no peito e  a oportunidade de corrixir o non moi bo suceso, para as súas tropas, da escaramuza do campo da feira da Goleta. Ordenou, ás presas, a partida dun pelotón ao mando dun sarxento para que trouxesen vivo ou morto o da casa grande da Pena. Sorprendérono, paseando pola eira da casa de Quián. O sarxento prefería ferir o “faucioso” que poñer en perigo a un dos seus. Ordenoulle ao tirador que lle zorregase un disparo na perna; a bala saíu alta e furoulle o fígado ata ben fondo. O da Pena púxose a sangrar coma un porco.

    Camiño das Cruces o levaban cando pasaron por Chares Grande. Naquela altura os berros do ferido metían medo. Só pedía que lle desen a volta, que o puxesen boca abaixo para se desangrar, que máis lles daba?, se non ía chegar vivo moi lonxe, que o deixasen morrer de vez, pedíalles.

    A altura da Goleta, alcanzounos o morgado de Camposancos. Chegáralle o recado polos caseiros do Carrio, onde estaba a cobrar uns foros que vencían. Viña coa besta suorenta e babexante. Chimpouse dela e botouse enriba do agonizante, baténdolle cos puños pechos e acusándoo de queimarlle a casa. Os soldados dérono coutado e puideron continuar o camiño. Pouco antes de chegar a Besexos o sangue xa se lle fora.

No campamento das Cruces, onde o enterraron nun cavorco pouco fondo, atoparon no peto da chaqueta do herdeiro da casa da Pena de Carmoega un escrito, asinado, o 25 de agosto 1847, por don Fernando Gómez “O Ebanista”. Nel ordenaba aos seus sufragar a reconstrución da casa grande de Camposancos á que lle puxeran lume uns días antes por coidar que o “señorito” os traizoara. Que non fora así ficou demostrado, polo que o xefe carlista quixo reparar a falta.

A aparente traizón acontecera cando a batalla no campo da feira da Goleta. A mando do Ebanista, dúas ducias de carlistas xuntáranse para argallar ataques breves e ás agachadas ao campamento das Cruces. Quen os planeara fora o de Camposancos.  Alguén ante tanta xente estraña  foille co conto ao sarxento dos “cristinos”. Este, aínda tendo moitos menos homes, non se arredou e na vez de esperar polos reforzos das Cruces, atacou. A lea foi boa. Os “fauciosos” acabaron fuxindo e deberon levar os mortos ou só tiveron un; mentres dos isabelinos ficaron catro cadáveres sobre o campo. O fracaso do plan deitou sospeitas sobre o de Camposancos.

Miña bisavoa contaba que lle contaran que aos “cristinos” enterráranos por  tras a igrexa da parroquia. Ata alí leváronos nun carro de vacas; as cabezas dos defuntos escorregaban por entre os estadullos e tangoneaban ao ritmo pousón das rubias. O tétrico paseo meteu o medo no corpo tanto  a cativos como a  maiores. Os soldados da raíña enterraron o carlistón no medio do monte, pero antes rabenáronlle a cabeza e espetárona nun poste; os corvos primeiro coméronlle os ollos e despois boa parte da cara. Por entre as moas, ausentes polos anos, e os dentes, arrincados polos “cristinos”, zoaba o vento e cando sopraba con forza abaneaba unha queixada contra a outra nun rechío de medo que se gardou na memoria das xentes durante anos.

O de Camposancos, no medio de tanta sospeita, non viu axuda para restaurar a casa pero zafou ante os isabelinos coa representación de xenreira e agardou  pola seguinte chamada da “causa”, que, estaba seguro, sería a definitiva.

Acabo de realizar unha imprudencia que quen se dedica á historia nunca debería cometer. Mesturar memoria oral, sen contrastar, con datos históricos. Non teño constancia nin de cando nin de como aconteceu o relatado. Nin sei que o Ebanista e a súa facción andasen polas terras estremeiras de Lalín, Agolada e a vella Carbia ou Cruces; nin que o da casa grande da Pena, en Carmoega, fose o morto en Quián; nin que houbese tal batalla no campo da feira da Goleta; nin sequera que o “señorito” de Camposancos fose carlista ou traidor a causa. Só sei que o contaba a miña bisavoa Estrela, así se lle chamaba, eu nunca ouvín que lle dixesen “Estrella”, fóra, supoño, que dos papeis, e tamén miña avoa Ramona. Por non saber non sei nin se a miña bisavoa o viu ou llo contaron; máis ben debeu ser isto último pois naceu ao pouco do remate da última carlistada e esta foi acontecemento de escaso relevo entre nós. A min contoumo miña nai e oxalá os meus netos saiban transmitilo nun vídeo duns minutiños, ou debuxen un cómic, ou lle dediquen unha canción ou a introduzan nunha escena dun filme de zombis, en fin, que saiban xuntar tradición e modernidade para que os vellos contos, na vella lingua da nación, perduren.

Pero isto non é traballo de historiador, non é máis que un conto para facerlle un galano, un cariño, a Pintor e María que un día nos levaron a Quián, na Terra do Medio, convocándonos en asemblea, para falar e manducar, a unha manchea de familia afastada pola vida e nos acolleron baixo o seu xeneroso cuberto. E así puiden pasear por territorios míticos da infancia; cruzar a ponte Carmoega, ollar o Arnego curvarse por entre sobreiras e asombrado polos frescos sabugueiros. Aquelas paisaxes da miña retina infantil de balados pétreos, muros  terreos, peches de arames abertos por cancelas de caravillas ferreiras delimitando chousas e zarras, lameiros e estivadas labradas a golpes de legóns e riles, como no primeiro neolítico, salpicadas de fumegantes borreas, son agora extensas pradarías sen lindes, abertas a golpe de litros de gasóleo, iluminadas por negros envoltorios plásticos. Aqueles cumes inzados de toxos, xestas, uces e carqueixas, hoxe preñados de piñeiros e eucaliptos, e no último, que non derradeiro, andazo, revoltados por pistas pola que se empoleiran monstruosas tarabelas que privatizan a paisaxe e se apoderan do vento. Paisaxes de neno que mudaron, se transformaron pola desapiadada acción do capital que ameza agora o val de Carmoega cunha restra de torres para levar a electricidade a megaurbes consumidoras.

Non é nostalxia de Arcadia feliz, nin de rilkiana patria infantil, senón afirmación de resistencia ante a deserción e de alento esperanzado, de confianza futura, en que a razón humana rematará por imporse á cobiza depredadora.

Pintor e María, sempre nos quedará Quián.

Entre O Carballiño e Gondomar, xuño de 2021. Andazo fóra.

Publicado en 75 apertas de buxo irmandadas para Pintor. Edicións Fervenza 2021

Dona Emilia en Mondariz: Primeira e última visita.

 

Mondariz segue a conservar o seu encanto. Perdeu, é evidente, aquel feitizo, aquel “charmé” romántico da obra humana devorada polas lapas ou do proxecto fracasado, do feito inacabado. Estragado o seu engado espiritual, loce agora no seu esplendor material que tanto gusta nunha sociedade prendida pola aparencia repetitiva da imaxe, na que o “hixienismo” decimonónico, que empurrou a grande obra dos Peinador e trouxo, con asiduidade, a  condesa de Pardo Bazán ata Mondariz, ficou substituído polo “esteticismo físico” das aparencias posmodernas. Hoxe xa non se beben as augas para coutar ou mitigar as doenzas dixestivas senón que se empregan para somerxerse en permanentes lavativas na procura do magro que engraxou. Dona Emilia pouco tiña de romántica, polo que de seguro lle agradaría volver ao Mondariz real, ao actual.

A primeira visita da condesa a Mondariz entendemos que foi en 1887, ou cando menos así se desprende da nota manuscrita que ela mesma incorporou ao “Álbum de Honor” do balneario e reproduciron no Suplemento nº 43 de La temporada correspondente ao 20/7/1921, con motivo do falecemento de dona Emilia, que se pode consultar en hemerotecadigital.bne.es.

La temporada foi un dominical gratuíto que publicaba o balneario durante a tempada de verán, uns 17 por ano, que debeu iniciar a súa andaina  arredor de 1879, pouco despois de recoñecérense as augas como de utilidade pública (1873). O semanario veraneante mantívose, cando menos, ata 1931 segundo os exemplares que se poden consultar en galiciana.bibliotecadegalicia.xunta.es/. O Suplemento foi unha revista mensual ilustrada  que se publicou entre 1915 e 1922, durante 46 números, como un excelente complemento a La temporada. Ambas trataban asuntos relacionados coa saúde e a hidroloxía, así como coa literatura e en especial a divulgación do contorno natural, monumental e cultural do balneario e de Galicia para promover o turismo e “facer patria”.

O dominical estampábase na imprenta do balneario de onde saían tamén as célebres etiquetas das botellas de auga. A revista mensual, a dúas columnas, papel couché e capa a varias tintas, imprentábase en Madrid e distribuíase gratuitamente entre os clientes, excedendo con moito a simple concepción dun folleto propagandístico para se converter, tanto pola calidade de impresión como polas colaboracións e o galeguismo que a impregnaba, baixo a ollada atenta dos seus promotores, nunha das grandes revistas galegas do momento. Galeguismo, o dos Peinador, que dona Emilia nin tiña en consideración, nin entendía, formada como estaba no seu xacobinismo francés de raiceiras tradicionalistas .

No número ao que nos referimos realízase unha rendida homenaxe, asinada por Miguel Martínez de la Riva, dende a revista “que con el nombre de Mondariz hace en el mundo entero una gran propaganda regionalista” á “colosal polígrafa” con motivo do seu falecemento dous meses antes (12/5/1921), e reprodúcense dúas notas autógrafas que entendemos se corresponden coa primeira e última estancia de dona Emilia en Mondariz. Teñen a curiosidade de estar asinadas nun mesmo día e mes, aínda que, como é evidente de anos ben distantes.

No primeiro apuntamento (24/9/1887) escribe a autora de La madre naturaleza: “Fatigados del recio combate, venimos pedir a la Naturaleza madre y reparadora que nos dé alivio”. Trinta e un anos despois a condesa anota da súa man:

En otro tiempo los extranjeros afluían a Santiago de Compostela, buscando la salud del alma. Ahora, la misma pintoresca confusión de lenguas, que en las naves dela Catedral de Mateo y Gelmírez resonaba, puede encontrarse en este Álbum, donde brilla un reflejo de Europa, entre la sombra verde azul de los pinares gallegos. Acuden de todas partes, pidiendo al agua maravillosa un poco de vida, un poco de bienestar, el alivio de los males tenaces e insidiosos.

Era o vinte e catro de setembro de 1919. “Europa está enferma”, anota un pouco despois dona Emilia. Quizais se decatase  de que ela tamén.

Publicado en Cousas de... outono 2021