Don Aurelio inicia o retrato do protagonista de El agüista[1] con un en “Entre prólogo y primer capitulo” no que é evidente o moito que hai del e da súa xeración, aínda que procure disimulalo cun xogo literario que nos remite aos flâneurs parisinos dos que falamos no anterior Avieiro:
(...) es más difícil encontrar un tipo en las calles repletas de gente que
en los sitios poco concurridos.Las
personas de los paseos son todas iguales, apenas tienen individualidad, son seres adocenados o modernizados –como el
lector quiera pues viene a ser lo mismo-, son figuras de conjunto que no saben desenvolverse solas y carecen de la
consistencia necesaria para soportar
sobre sus hombros el peso de doscientas cuartillas.
Leopoldo, o
auguista, afirma: “vengo huyendo de la alta meseta castellana”. Aurelio Miras
Azor (1912-2003) naceu no Campo de Criptana, na Mancha Alta, rodeado de muíños
quixotescos. Pronto se debeu establecer na terra que “despreza o océano e
acocha a ría”, segundo a súa propia expresión, pois en 1935, aprobara os
cursiños de 1933, é nomeado mestre provisional de Amorín (Tomiño). Ese mesmo
ano concédenlle a praza definitiva e admítenlle a permuta para a escola de
Lebozán, no concello de Lalín.
Ao
producirse a sublevación militar-fascista pasou pola correspondente comisión de
depuración do maxisterio, ficando confirmado na escola, e foi mobilizado. Tras
o remate da guerra incorporouse á súa escola[2]. Durante aqueles anos
dezás, como el mesmo lle contou a Carlos Reigosa, escoitou as narracións que
andando o tempo porá negro sobre branco na súa Juventud de Pepa Loba (1968), da que falaremos nun próximo Avieiro[3]. Estudará dereito e
exercerá como avogado. Despois de moitos anos de excedencia solicitará o
reingreso no maxisterio en 1978[4].
Leopoldo, o auguista, nos seus abúlicos paseos dende o hotel, Palace chámalle, ao balneario, baterá cuns cantos, poucos, personaxes que virarán a indolencia en traxedia. Para el todos os balnearios son iguais, con máis ou menos mendigos ás portas, con máis ou menos árbores e con: “viejas solteronas, jamonas a la caza de aventuras, unos cuantos neurasténicos que tienen la cara avinagrada y, finalmente, un pequeñísimo número de enfermos, que buscan el agua, pero necesitan la muerte”.
O esencial,
no balneario, non é a auga, senón o “ambiente”. Deste o que máis lle chama a
atención é: a gran
cantidade de curas, “debe ser que su estado de célibes les
hipertrofia el hígado”; as barazas enfiadas no enreixado das que penduran vasos
graduados protexidos por estoxos de vimbio; o ordenamento clasista, en 1ª, 2ª e
3ª clase; o peitoril sobre o río dende o cal ollar como a rapazada aborixe,
estimulada polas miradas, se chimpa valorosa na presa; e, en especial, a endogámica
sociedade constituída polos autodenominados “auguistas”, que os autóctonos
cualifican de “forasteiros”, cun certo arremedo a shériff do oeste.
A
resistencia introspectiva do protagonista irase dobregando pola simple presión
grupal dalgúns bebedores e bebedoras de auga: o sátiro e as ninfas, os que
partillan mesa en xantares ou ceas do hotel ou o estrafalario Rodriguete, cuspidiño predecesor do celebre “Cañita
Brava” con reviravoltas incluídas e guindándose de cabeza de calquera escenario
improvisado tras o remate apoteótico das vívidas interpretacións de
“Amapola..., lindísima amapola” ou “Marina... Marina”.
Co primeiro
que entra en contacto é coa perversión moral do sátiro de cara lasciva e
maliciosa mirada que, “en exploración de encantos adivinados”, voaba dunha a
outra das tres mozas que formaban grupo á sombra dun castiñeiro de indias. A
abulia de Leopoldo dificúltalle a resistencia ao convite do sátiro para
achegarse a Casilda, Isabel e Lucita, esta case unha nena, cumprindo cun dos
deberes do “veraneante”, iniciar conversa sen necesidade de presentación nin
formulismo social ningún; ao fin e ao cabo, os veraneantes son unha gran
familia de envexosos, na que todos se coñecen.
Así
transcorren apáticos os días de Leopoldo. No cuarto entretense ollando como
dúas arañas se balancean descentelladas sobre unha tea compartida, non se sabe
se para disputas de poder ou rituais de apareamento. Nos xantares de mesa, tamén compartida, soporta
unha das moitas mamás auguistas, semellante a todas as demais: “gorda, cachazuda, un tanto eructona, cuidadosamente peinada y
descuidadamente lavada, vestido oscuro y collar de perlas falsas; bastante
indiscreta preguntando y con la indefectible manía de corregir siempre a sus hijas
con miradas furtivas.”
Unha delas,
alcumada Chichía, descoñecéndose a que nome responde, fala polo nariz, alonga
as vogais como se fose “un tango, mientras arquea su mano con movimiento de
marquesa”; a pequena, “delgaducha, amarillenta...”.O pouco de interese son as
camareiras bastante intelixentes, oportunas, de boa presenza e simpáticas, e a
contraditoria amizade de don Antonio, co que comparte a hora da cea.
Don
Antonio, de novo, foi un tarambaina, nuns meses fundiu o capital que herdara; a
deusa fortuna permitiulle dar un braguetazo e casar con herdeira, á que deixou
limpa de rendas en pouco tempo; á altura de 1934 comezou a pasar apuros, en
1936 xa era fame. Pero ao comezar a guerra, os seus “escasos escrúpulos”,
naquel “trastocamiento comercial”, di o autor, no que para mercar tabaco hai
que ir a unha froitería e para comprar un medicamento era preciso falar co
camareiro de calquera bar, permitíronlle facer bos negocios. En 1939 xa lle
dicían don Antonio e tiña coche. A guerra mundial, entre o volframio e as
medicinas, terminaron por facelo rico.
Don Antonio era un digno representante da nova clase social estraperlista, flor
e nata do país, pois, como el mesmo afirma: “robar en estas circunstancias
económicas anormales por las que pasa el mundo no es delito”,
O tempo de
Leopoldo transcorre nun diálogo moral ante o espello, na reflexión sobre o
ideal do deber e a debilidade ante os praceres, a avaricia dos tempos de fame,
e os avelloucados pola guerra que curaron as feridas do corpo pero non as da alma
que non só ficaron sen sandar senón que sen que ninguén se preocupase delas.
Francisco Rodríguez Hermida, un futbolista do Carballiño con relativo éxito,
chegou a xogar algúns días no Real Madrid. Di sobre el mesmo e a guerra:
Horrible. Siento asco, vergüenza, verdadera repugnancia. Yo era un chaval
inexperto, tímido, pero metido en
aquella situación cambié. Y de hombre amable, respetuoso, educado, me hice un auténtico sinvergüenza. Llegue hasta a robar.
Un día en Arévalo me llevé el mono del coronel. Me dieron por el 10 pts, y con
ellas me compré medio cordero asado, que me comí sin parar de una sentada yo solo. Era la lucha por la
supervivencia si no eras así, no podías vivir. Hicimos verdaderas atrocidades.
Estuve en Teruel, Benicarló, Arévalo…[5]
Será a
relación co sátiro Saturnino e as tres mozas a que desenvolve a trama tráxica
do relato. Saturnino é un experto “auguista” que introduce a Leopoldo no
“ambiente” do balneario:
El
noventa por ciento de los agüistas no son tales agüistas, son: señoras casadas
que pretextan enfermedad para buscar un
marido de suplemento, chicas que sin ser malas tampoco son buenas, ricachones
que vienen por presumir, funcionarios que han estado pasando privaciones todo
el año para poder decir luego a sus amistades que van al balneario, muchachas
que vienen a buscar novio y encuentran algo parecido y, finalmente, individuos
aburridos de la vida como tú, o cazadores de tórtolas como yo.
Vaso graduado con cestiño, a arma do aguista
Leopoldo,
médico, novo e guapo, resulta moito máis gorentoso que Saturnino, xa entrado en
anos, aínda que exhiba a carteira preñada de billetes. Leopoldo pronto terá
éxito con Casilda. Os amores furtivos no parque teñen algún escintileo de
sinceridade, mais o sátiro encárgase de apagalo contándolle a Leopoldo que a
moza é mecanógrafa e acompañante dun vellouco e rico comerciante de Barcelona
que lle concedeu un mes de permiso a gastos pagos; a mesma Casilda rematará por
aclararlle que coidaba que non era tan “bobo”. De quen se namora Leopoldo é de
Isabel, unha moza de moi preto do Carballiño, opositora a facenda coa futura carga de ter que coidar dunha ou dúas
irmáns máis pequenas e acompañante de Lucita, a quen o seu pai enviou tomar as
augas para ila dando a coñecer.
Aínda que
Saturnino non abandona as súas tentativas galantes con Isabel, xerando os celos
e o noxo de Leopoldo, estes rematarán por formalizar o noivado. Leopoldo
séntese liberado daquela abulia e olla un futuro xunto á amada. Polas festas do
setembro acoden ao baile do casino nunha atmosfera de “cocktail de perfumes” e
admiran como ascenden os foguetes na praza. Nun dos múltiples paseos pola
pasaxe principal, Isabel detense ante unha xoiería, supoñemos que a Boborás ou a
reloxería do Apolinar, e admira unha
sortella tan fermosa... tan fermosa..., que estaría disposta a dar “media vida”, ou que lle pediran!, por ela.
Apreciacións que Leopoldo retruca considerándoas extremas, mesmo ridículas, e
máis considerando o prezo “astronómico” da xoia. A escena, a conversa e a desavinza, observada con
disimulo e a certa distancia polo sátiro, remata cun exabrupto de Isabel:
“¿Quién ta ha dicho que mis ilusiones son tener hijos?”.
Indolente,
incapaz de pelexar, sabedor das intrigas do sátiro, Leopoldo marcha a Vigo “con
apariencia de gran ciudad; con tranvías, guardias de tráfico y gente veloz;
pero carece de equilibrio, son calles borrachas, que andan de una a otra acera
haciendo altos y bajos y curvas de beodo”. O regreso ao Carballiño prodúcese
nun momento de gran conmoción. Apareceu un home morto no hotel. Aproveitándose
da súa condición de médico, pode achegarse ata o cuarto. É o de Isabel. Pero no
seu leito non está ela senón o corpo estrangulado e espido do sátiro. Nun
recanto, Leopoldo observa o estoxo vermello da xoia que tanto gorentaba a moza,
está baleiro. Agóchao no peto. Só el coñece o móbil do crime e así poderá
axudar a Isabel. O xoieiro infórmao de que a noite anterior vendéralle un
estoxo baleiro ao home que agora apareceu morto. Dende o peitoril os auguistas
deron a alarma. Nas rochas da presa, coa cabeza estragada, esnaquizada, xacía o
corpo sen vida de Isabel.
 |
| A peitoril sobre a presa (F. Luísa) |
[1] Miras Azor, A., (1950): El
agüista. Madrid: Afrodisio Aguado.
[2] El noticiero gallego,
25/7/1935, 4/9/1935,11/12/1935, 25/11/1938. El
pueblo gallego, 7/7/1939.
[3] “Eu recollín todos os datos
en Lalín, cando estiven vivindo alí. O que conto en Juventud de Pepa Loba é o que lle oín ás xentes que viñan á vila,
xentes sobre todo da zona do Deza e Trasdeza que se acordaban de cousas da
Loba. Eu anotaba o que oía, e así, cunha cousa e outra, fun compoñendo a
novela. Se vai vostedes por esas aldeas – que eu non fun porque todo o anotei
en Lalín-, seguro que aínda atopará quen lle fale da Loba, e tamén da tía
Dorinda, que era moi coñecida.” Reigosa, C. (2006): Pepa A Loba. Vigo: Xerais,
p.13-14.
[4] EPG, 29/9/1978.
[5] F. Sobrino, La Región, 22/4/1991.
