Aló polo comezo deste
século, como esvara o tempo, andabamos argallando os primeiros pasos dun
incipiente Instituto de Estudos Miñoráns. Impulsor crucial foi o lembrado Nano
Cambeiro que naquela altura sobrevivía facendo xornalismo local co periódico
mensual “O Miñor”. O infortunio levóunolo, hai ben tempo, pero o seu recordo,
como a raíz do toxo verde, é moi malo de arrincare.
Aqueles atoutiñantes
movementos tiveron moito que ver coa radio. Primeiro na vella Radio Municipal
de Nigrán, que estaba dando as últimas boqueadas, xa sen profesionais, pero que
uns rapaces e rapazas, co apoio do alcalde do momento (Manuel Rial) e o
concelleiro de cultura (Arturo Carreira), esforzábanse en manter con
respiración asistida. Alí, Juan González (actual alcalde de Nigrán), Lino
Pellitero e máis eu realizamos durante algúns meses un programa semanal de
entrevistas, dunha hora de duración, que bautizamos “As lerias do moucho”. Non
recordo onde foron parar aquelas
gravacións, no caso de que se chegasen a gardar. Unha si, seguro, porque non
moito despois, co infortunado motivo do falecemento de Carlos Casares,
publicouse en CD acompañando un monográfico sobre o autor afincado en Vilariño.
Unha vez clausurada, por
decisión da autoridade, a radio de Nigrán, fomos acollidos, agora na compaña da
sempre luminosa e infelizmente tamén roubada polo infortunio pero presente na
memoria María Xosé González Chamorro, na delegación baionesa de Radio Voz-Onda
Cero. Tamén durante uns poucos meses. Ata que a pecharon. Nunca pensamos que
levásemos a orde de peche incorporada aos nosos “pinitos” radiofónicos, mais
parecer, parecíao.
O novo programa, moito máis
curto, nun formato que combinaba información cultural cunha breve entrevista,
bautizámolo como “A gavela do Guillade”. Relembreino ao andar encerellado na
lectura dos volumes dos días negros de Xoán Carlos Abad Gallego, Días negros (2015), Máis días negros (2017), ambos publicados polo Instituto de Estudos
Vigueses. No primeiro deles, o autor danos relatada conta do
carlista-guerrilleiro-bandoleiro- foraxido..., é o que ten perder as guerras
que sempre quedas mal, Mateo Guillade, que acadou mítica e incerta fama durante
os anos iniciais da Primeira Guerra Carlista (1833-1840).
Pouco sabemos do xefe da
partida da “Causa Tradicionalista”. Seica fora seminarista. Ben coñecido é que
frades, abades e vellos fidalgos acaudillaron a causa de don Carlos no noso
país, tamén cos trabucos na man.
As primeiras novas que se
teñen do líder guerrilleiro localízano, cara a finais de 1836, no sur da
provincia lucense como membro dunha partida procedente das montañas asturianas.
Despois de fuxir das terras da Ulloa e da Ribeira Sacra pola presión das tropas
da rexente María Cristina, a partida, comandada por Mateo Guillade, combateu, os
chamados “liberais”, no sur da provincia ourensá e de Pontevedra; sempre nun
vai e vén polo Miño, nun agocho aquí e outro acolá na raia seca. Nunca se
afastou en exceso da banda fronteiriza e
acudía ao refuxio portugués aínda que, tras a derrota da causa miguelista, o
goberno de Lisboa tiña tanto interese como o de Madrid en rematar coa aventura
carlista.
O caso é que dende a
desembocadura do Miño ata as serras do Suído,
do Leboreiro ou o Val de Monterrei, foron territorios de combate da
facción do Guillade, nun escintilante ir e vir de foraxido transfronteirizo que
para si quixeran os guionistas de Hollywood; tanto coma nós gorentamos dunha
industria cinematográfica propia.
Comandaba pois Mateo Guillade a partida carlista máis
especificamente miñota e arraiana, unha mestura de heroe e bandoleiro, con
evidentes capacidades militares, que acadou a cima do seu prestixio entre 1837
e 1838. O seu creto entre os rebeldes carlistas chegou ao maior nivel cando
nunha acción militar, ben preparada, deu morte a un coronel (xullo de 1837) e
uns meses despois (abril de 1838) tomou Tui durante unhas horas. O asalto á
vila episcopal realizouno tras unha hábil manobra na que dirixiu 200 homes
disfrazados de soldados gobernamentais.
Segundo parece, estas accións servíronlle para ser
nomeado Brigadier e Comandante Xeneral das partidas carlistas en Galicia. Durante
dous anos andou guerreando pola “Causa”, sendo protagonista de ducias de
enfrontamentos armados, ata que, a resultas dun ousado, e fracasado, ataque á casa forte de Refoxos (Cortegada), na
parroquia próxima de Escudeiros: “O xefe
calrista chegaba ó fin do seu vivir”, escribiu Otero Pedrayo. Era o 15 de
agosto de 1838.
Cando se soubo da morte do
xefe faccioso, o comandante militar de Ourense deu orde de levar o cadáver
á cidade para expoñelo en público. O
alcalde mandou que tocasen as campás; chamaron o cirurxián para que lle
rabenase a cabeza e colgárona nun gancho. Moita xente de Ourense e bisbarra, aproveitando
que era San Roque, acudiu a contemplar a testa degolada de Mateo Guillade.
A falta de apoio popular e a presión do exercito
liberal remataron coa partida do Guillade. A morte do capitán supuxo a división
da partida en tres seccións que foron posteriormente aniquiladas, poucos meses
antes do Convenio de Vergara que puxo fin á primeira guerra carlista.
A vida de Mateo Guillade nos anos de chumbo e lume
está documentada, pero sábese moi pouco das andanzas previas. O profesor
Barreiro Fernández apunta que foi oficial do exercito realista, mais, con
posterioridade, e sen que se coñezan as razóns, destituído; como tampouco nada
se sabe sobre o motivo da súa detención en Portugal.
Nesta falta de información móvese un misterioso, ou non tanto, Guillade
bandoleiro, que asaltou Baiona en 1820. É o mesmo que o xefe carlista que
xuntou sona e terror unha década despois? Este Guillade foi quen inspirou o
nome do noso programa de radio.
O Guillade en Baiona
Herminio Ramos na súas Crónicas
históricas de la villa de Bayona fálanos dun asalto á vila
realizado pola gavela dun capitán chamado Guillade en 1820. A acción seica
comezou sobre as dez da noite do 1º de xuño. A gavela comandada por Guillade e
composta por dez homes, a maioría portugueses, asaltou a casa de Xosé Portela
en San Pedro da Ramallosa. Fenderon a porta principal a machadazos, momento que
aproveitou o dono da casa para fuxir. Unha vez no interior da morada pediron
viño á esposa do fuxido e ameazaron a sogra, feríndoa levemente no pescozo e
golpeándoa en varias ocasións. Con posterioridade, entraron noutras dúas casas
das que marcharon, despois da media noite, sen conseguir diñeiro pero si xoias
e outros obxectos, ademais de comer e beber en abundancia.
Ao día seguinte, sobre as catro
da tarde, presentáronse na parroquia de Baíña, entraron na casa de Carlos
Rodríguez: comeron ovos con touciño, maltrataron a muller e levaron como guía a
Francisco Domínguez, alcumado “O Chímpoas”. Colleron cara a Baiona, dando a
volta polo monte de Baredo e entrando polo campo de Santa Liberata onde un dos
bandoleiros, despois de ollar un papel que tirou do peto, preguntoulle ao forzado
guía cal era a casa dos Pugas e cantas portas tiña.
Sobre as nove da noite do dous
de xuño a gavela baixou pola rúa do Hospital dando berros e disparando os
trabucos para obrigar os veciños a meterse nas casas e pechar portas e ventás.
Os bandoleiros berraban os seus “nomes de guerra”: Guillade, Veleno, Trigo,
Centeo, que consideraban suficiente para asustar a veciñanza. O Chímpoas
levounos ata a casa de Francisco Puga. No interior atopábase o propietario coa
súa dona Rosa Correa e Pedro Ibarra, amigo da parella. Despois de romper varias
portas entraron na sala sete bandoleiros esixíndolle unha gran cantidade de
diñeiro. Como non llelo entregou déronlle golpes e unha coitelada no pescozo,
mentres que o visitante colgárono dunha
trabe, cabeza abaixo, despois de tirarlle as botas. Despois de rexistrar a casa
e apañar algúns obxectos de valor, o Guillade díxolle ao Chímpoas que lles
indicase a morada de María Benita David.
Ao chegar a esta, uns puxéronse
na entrada posterior, que daba ao mar, e outros na principal, dando berros e
disparando os trabucos. Abateron a porta principal a machadazos. Foi nese intre
cando chegaban a porto as gamelas que fixeron soar as súas bucinas en sinal de
arribada e Guillade e os seus homes, coidando que se trataba de xente armada
que viña contra eles, comezaron a trabucazos e fixéronos recuar cara ao mar.
O Chímpoas dirixiunos despois á
casa de Vicente Soto, quen, ante o barullo de berros e disparos, asomouse á
fiestra xusto no momento en que unha bala batía nela. Preguntoulles que querían
e dixéronlle que abrise a porta, se non que o farían eles. Logo de
franquearlles a entrada, os bandoleiros preguntáronlle onde estaba “A arca do
mudo” que era o depósito dos mariñeiros. Cando llelo dixo rompérona e colleron
o diñeiro.
Logo roubaron a casa de José
Ramos e despois a de Josefa Pérez, muller de Domingo Amorín. Ese foi o momento
no que o Chímpoas, aproveitando que xa non lle facían moito caso e aducindo
necesidades inescusables, aproveitou para fuxir e regresar a Baíña.
Dende a casa do patrón de pesca
Roque Mariño botáronlles uns tiros aos bandoleiros. Enfurecidos tiraron abaixo
tres portas e percorreron todos os cuartos na busca dos que lles dispararan,
mais non os deron topado xa que se agocharan baixo dunhas redes.
Cando ía amencer, a partida
abandonou Baiona tranquilamente. Na Groba atoparon varios veciños de Belesar
que andaban a apañar toxo para estrar as cortes e obrigáronos a cargar cos
fardos do roubado e non os deixaron regresar ata pasar o San Colmado, cando era
xa de noite. A cada un deles déronlle oito reais. Logo sóubose que pasaran o
Miño por Camposancos.
A frustrante persecución do Guillade
Os ánimos na vila estaban quentes despois das
falcatruadas dos bandoleiros e non se fixeron agardar acedas críticas pola indolente actitude do
Gobernador de Monterreal. Comentábase que só se preocupara de que os soldados
da dotación da fortaleza protexesen a súa casa. Ao día seguinte organizouse
unha partida de veciños armados para perseguir os bandoleiros. Cando anoitecía
coidaron ver uns vultos que se movían e dispararon sobre eles. Era un rabaño de
ovellas. O resultado, cinco ou seis cabritos mortos. Mentres, ao único que
prenderon foi ao Chímpoas, que como era home honrado deixárono en liberdade.
O Guillade que asaltou Baiona en xuño de 1820 e o xefe
carlista que acadou sona entre 1833 e 1838, eran a mesma persoa? Segundo
Herminio Ramos non, xa que o primeiro era natural de Tomiño e foi morto por un
seu sobriño que lle tallou o pescozo, mentres que o carlista morreu, como xa
dixemos, entre Refoxos (Cortegada) e Escudeiros (Ramirás).
Ora ben, as confusións son doadas cando non temos
datos fidedignos. O 1º de xaneiro de 1820 triunfa a revolta liberal, encabezada por
Rafael del Riego en Cabezas de San Juan, consolidada pola sublevación da
Coruña, comandada polo coronel Acevedo, que rendía deste xeito homenaxe ao mozo
Porlier, aforcado cinco anos antes. Foi o breve período no que se restaurou a
Constitución de 1812, abolida por Fernando VII, entre 1820 e abril de 1823, cando o exército
francés dos Cen Mil Fillos de San Luís invadiron España e restauraron o
absolutismo.
Nos primeiros meses do réxime constitucional houbo
resposta armada dos absolutistas na zona do Baixo Miño, polo que non tería nada
de estraño que a gavela que asaltou Baiona en 1820 fose unha partida
absolutista comandada polo mesmo Guillade, que pasados algúns anos se converteu
nun dos xefes carlistas máis prestixiosos.
Nesta posibilidade podemos insistir se temos en conta
algúns datos fornecidos polo mesmo Herminio Ramos que transcribe diversos
documentos do Arquivo Municipal de Baiona. Como dixemos, outras casas
asaltadas pola gavela foron a de José Ramos e a de Vicente Soto. Ámbolos dous membros
do goberno municipal de carácter constitucional. O tal José Ramos debía ser un
furibundo antiabsolutista, pois ao día seguinte do ataque dos bandoleiros,
cando formaba parte dunha patrulla de vixilancia nocturna, tentou agredir coa
baioneta, despois dunha forte discusión, a Bernardo Barreiro, coñecido polas
súas ideas contrarias, e, en 1823, ao pouco de restablecerse o absolutismo, foi
detido por pasear polas rúas da vila cun sabre militar en provocativa actitude.
Tamén podemos decatarnos de que o gobernador de Baiona, tan criticado polos
veciños no momento do asalto do Guillade, era o Capitán de navío Domingo
Serondo, quen uns meses antes se resistira, en repetidas ocasións, a proclamar a
Constitución. Era, polo tanto, o citado gobernador un recalcitrante absolutista.
O mesmo que o tal Guillade, sería a pregunta.
Publicado en Cousas de,
ano 2, nº4 Verán e nº5 Outono. 2020
