A Loba de don Aurelio. Polo Avieiro de dona Emilia (41)

Capa do libro e foto do autor.

    Vermú, xenebra, espumante, licores varios, viño, cervexa..., todo baixo o rótulo de Pepa A Loba. Bares, pubs, cafeterías, restaurantes, taparías... recórdana nos seus letreiros. Editoriais e latas de conserva, camisolas con diversa iconografía dunha muller forte, baril, fermosa; bufandas celtistas ondeando co seu nome inscrito; os Herdeiros víranse Cuadrilla de Pepa A Loba e cinco rapazas enchen salas de concertos convocando a súa Banda. Festa no Carballiño e asalto ao Pazo da Cruz na Paradanta. Os países vivos constrúen mitos, inventan a tradición, aquela que non se esvaece con mudanzas costumistas senón a que permanece ancorada no pasado, forxando a continuidade.

    As historias da capitá de bandidos pasan de boca en boca, de lugar en lugar, esténdense polo país, que as fai súas, en cada bisbarra xorde un dito, abrolla unha historia e chántase unha casa na que viviu a Loba. A “experiencia vivida” convértese en “experiencia  transmitida” a través do relato oral; cando este semella esgotarse xorden as formas literarias para reinventar a tradición, como fixeron Antonio Rey Soto, en 1918, e Aurelio Miras, cincuenta anos despois[1]. A poñer negro sobre branco axudaron investigacións, difusións[2] e recreacións literarias[3] que mantiveron viva a personaxe da valente, fermosa e decida bandoleira, para entregarllo ás mozas actuais que non só reivindican, senón que exercen a igualdade de xéneros e ollan na xefa de gavela un símbolo contemporáneo da tradición estampado como afirmación nunha camisola.

    Unha primeira cuestión a dilucidar sería a da existencia ou non da famosa bandoleira. Asunto menor para a tradición. A ninguén dos que durante séculos peregrinaron a Compostela lles causa desengano a “inventio” politico-militar de Afonso II. Mesmo, para o fenómeno xacobeo, sería indiferente que a arqueoloxía demostrase que o herexe Prisciliano está alí soterrado no canto do apóstolo Santiago. Os peregrinos seguirían chegado, poderán deixar de facelo por moitas outras razóns, pero non pola ausencia de base material na tradición.

    A inexistencia de documentos sobre a Loba non empece a súa existencia, como tampouco a debilita a dispersión das localizacións da súas andanzas. Miras Azor deixoulle ben claro a Carlos G. Reigosa que, nos anos anos que viviu en Lalín, foi  cando recolleu, das voces das xentes do Deza e Trasdeza, as historias de Pepa e Dorinda, aínda que non visitase os lugares aos que facían referencia. Foi en conversas na vila onde tomou as notas. Non hai moita dúbida de que por terras dezás e nas súas lindeiras (O Carballiño, O Ribeiro, Tabeirós) actuou a Loba, cando menos nunha longa etapa da súa vida. As intensas referencias ás fazañas da xefa bandoleira na Chá luguesa, nas terras de Ortegal e noutras zonas do país poden ter explicación diversa. Non hai dubida de que outras mulleres, Chao Espina cita algunhas,  integraran as cuadrillas, aínda que non ostentasen a xefatura das mesmas; que “Pepa A Loba” se convertese nun xenérico, tal como no caso de “Foucellas”, empregado, cando menos na area dezá, para referirse aos guerrilleiros antifranquistas, por mor da popularidade acadada por Benigno Andrade “Foucellas”. É tamén posíbel que nalgún momento a Loba mudase de territorio de acción ou asentamento. En canto ás dificultades para delimitar un espazo temporal, unhas veces sitúanse as súas accións na primeira metade e outras na segunda do século XIX, nada nos debería estrañar nin é argumento para considerar a figura da bandoleira unha pura invención. As confusións temporais nos relatos orais son frecuentes. Na mesma zona dezá escóitanse “historias” do período das carlistadas e da posguerra española, e a confusión entre “fauciosos”, en referencia a facción carlista, e “foucellas”, denominación dos guerrilleiros, é constante.

    Á parte das breves referencia do marqués de Figueroa, da Pardo Bazán e de Concepción Arenal, que seica a visitou no cárcere da Coruña, o primeiro relato extenso sobre a Loba  é o de Antonio Rey Soto[4]. En pouco se parece ao elaborado por Miras, agás no alcuño e na actividade ladroeira da protagonista que, segundo o sacerdote, estendeu a súa fama dende Guitiriz ata a Limia, o Courel  e as ribeiras do Miño. A Loba  aterrorizou e roubou tanto a arrieiros, por máis que xuntasen as súas recuas de mulas e machos para evitar ser salteados, como a reitorais ou pazos e “históricas y acastellanadas mansiones de los mayorazgos de linaje”[5] por moito que puxesen trancas nas portas, pois o seu “maravilloso ejército de espías” a mantiña informada para dar os golpes máis audaces ou burlar os gardas civís máis afoutos.

Todos a reclaman

    As xentes cantaban e contaban as súas fazañas nas noites de invernía; relataban a vida de María Rosa que aos 15 anos ficou orfa da súa pobre nai, Andrea. Andou a traballar no que puido ata que a chamaron para apañar aveas entre as viñas do pazo de Tameirón. Don Pedro Ventura de Somoza y Pérez era o amo. Fillo do señor e unha “montañesa”; o pai recoñeceuno tras casar coa nai, que pasou de chamarse Marica a que lle dixesen Misia Mariquiña. Así puido herdar. Don Pedro, con cincuenta anos, encaprichouse da fermosa rapaza que tan ben cantaba os alalás e un ano despois María Rosa mandaba en Tameirón co mesmo despotismo que sobre os sentimentos de don Pedro. Pasou outro ano e a moza mandarica ficou preñada. Foi tomar os baños a Marín e regresou, catro meses despois, cunha ama de cría e un rapaciño fillo dunha curmá que esta non podía criar. Cada certo tempo María Rosa volvía tomar os baños e regresaba con outro sobriño.

    Os nenos medraban, a beleza de María Rosa murchaba, as trécolas do astuto capataz non amainaban e don Pedro botouse ás corredoiras na procura de carnes duras. Doída, María Rosa comezou a maltratar os fillos e a desatender a casa. As habilidades de Adosinda, a filla do muiñeiro, os desexos deste e mais as trampulladas do “cachican” do capataz, conseguiron que don Pedro a botase da casa. A ela e aos fillos. Enrabiada, María Rosa rexeitou as catro moedas que lle daba o capataz por orde do señorito ao que ameazou con cobrarlle en sangue o que con sangue lle dera.

    Vivía agora, como cando era cativa, nunha cova cos seus famentos fillos. Envelenounos aos poucos con sénica para matar os ratos. Primeiro o máis cativo. Dous anos despois os outros dous. Deixou a Amaro, o maior, ao que lle inxectou odio aos ricos. Un día desapareceron da aldea e comezouse a falar dunha gavela de ladróns. Pouco tempo despois arrasaron o Pazo de Tameirón, levaron os diñeiros, a prata, as roupas... e acoitelaron como porcos a don Pedro, Adosinda e dous nenos de berce. Á capitá da gavela comezaron a chamarlle Loba, pero non volveu matar a ninguén sen necesidade.

    Será a obra de Miras a que fixará o relato sobre a Loba, a comezar polo nome e a substancia da trama. Pepiña era filla da Falucha, muller moi pobre, medoñenta e non moi lista; vivían nunha mísera cova en Moedo. Eran felices ao seu xeito. Pepiña coidaba das ovellas da tía Dorinda, labor no que a axudaba o seu can Lueiro. O lobo espreita, ataca, mata unha ovella, vai por outra, pero a nena enfróntase a el co caxato mentres chama a Lueiro, aquela natureza mítica, protectora dos nenos sen pai, aquel enorme mastín, para que acuda a salvar a nena das fauces lupinas. Cando o lobo xa lle botara os dentes ás costas da rapaza, Lueiro chímpase sobre el e en loita titánica préndeo polo lombo e pártelle a columna. O can leva a nena ata a cova-casa e  lámbelle as feridas durante días ata que foron curando. Dorinda, sempre aproveitada na súa actividade mendicante, pide prestado un burro para que Pepa percorra as aldeas levando o lobo morto en procesión e recolla boas esmolas. Os rapaces acaban alcumándolle Loba e co paso do tempo guindándolle cantazos polo mal cheiro do lobo podrecido.

Contracapa do libro de A, Miras, obra, como a capa, de M. Prego

    Aos trece anos, enferma de febres, ten que observar como o Brután mata a pancadas un mulo e despois viola a súa nai sen poder facer nada polo seu estado de prostración. A Falucha fica preñada. Leva mal o embarazo, atendida pola incapaz e envexosa Dorinda. As veciñas piden axuda  ao albeite Miguel, ex-seminarista, personificación de todas as maldades,matador do seu propio pai, despois fará o mesmo co irmán, posíbel pai de Pepa e causante da súa desgraza. No relato noméano pola profesión. Os latíns do albeite non resultan; o neno nace morto e a Falucha falece.

    Pepa queda a cargo da tía mendicante que lle vai aprender o oficio no que a espelida rapaza destaca deseguido.Cun falso brazo tolleito, obtén moito máis beneficios que a tía. Será a escola da Pepa, entre tortas e tramposas pousadeiras, ficticios leprosos, falsos peregrinos, cegos que ven e a aproveitada Dorinda. Esta decide colocala de criada na casa-tenda do vello Ramón, home abastado e traballador, irmán do albeite, coa argucia dos dicires sobre quen era o proxenitor de Pepa e a esperanza de que as fermosuras da moza lle permitisen a ela asegurarse un futuro. Dorinda sae coa súa. Tío Ramón acolle a rapaza para atender a tenda e os labores da casa. A moza pronto se converte na ledicia do vello que lle colleu tanto cariño que contratou un estudante para que lle ensinase a ler, escribir e os números precisos para levar a tenda cando el faltase, e mesmo fixo de alcaiote procurando xuntar a Pepa con Alberto, como ambos tamén desexaban. Converteuse Ramón no pai real de Pepa e procurou a súa felicidade a través do matrimonio co escolante.

    Mais o odio axexaba. O albeite agoniábase pensando que as riquezas do irmán fosen parar á filla da Falucha e ideando estratexias para o mal: matar o irmán, culpar a Pepa e o escolante e ficar coa tenda e as riquezas. Así aconteceu. Pepa ten sorte, na vez de aforcala condénana a perpetua.

   

     Don Aurelio subtitulou a súa novela “como la sociedade creó una delincuente”, esa é a súa visión: “No fue sólo el Brután, ni el Albeite, ni el Tribunal; no. Fue la sociedad entera; la sociedad misma, que después sufrió sus ataques, la que fué forjando día a día a la famosa Pepa Loba”. A esa sociedade perversora, vista con anteollos roussonianos, axudou, facéndolle máis dano que o xuíz ou mesmo que o albeite, a súa propia tía, estragándolle a imaxe da súa tenra nai, contándolle, na cadea e como vinganza pola frustración dos seus plans de aproveitada, a concepción de Pepa durante unha borracheira da tolitates da nai, nunha violación múltiple na feira de Padrón.

    No cárcere Pepa planea a vinganza. Foxe disfrazada de cura. Acode a casa da tía para recuperar a Lueiro e saber que o escolante marchara a América pero que nunca alá chegará por se afundir o barco. Co enfrontamento final e a morte do albeite, o seu bautismo de sangue, remata a súa xuventude e a novela de Miras da que a de Reigosa será, en certo xeito, continuidade, desenvolvendo a figura da Pepa bandoleira pero rememorando aconteceres e personaxes da etapa xuvenil.

    Seguro que don Aurelio estaría ben ledo de saber do seu importante papel na transmisión da tradición inventada de Pepa a Loba, ata converterse nun símbolo máis da identidade galega e nun día de festa no Carballiño.

 

---

[1] Rey Soto, A. (1918): La Loba. Madrid: Librería de la viuda de Pueyo; Miras Azor, A. (1968): Juventud de Pepa Loba. Vigo: Faro de Vigo;

[2] Chao Espina, E. (1977): Cien Años de Galicia (1850-1950). Tomo I. Ortigueira: Imprenta Fojo; Costa Clavell, X. (1980): Bandolerismo. Romerías y jergas gallegas. A Coruña: Biblioteca Gallega; López Morán, B. (1984): El bandolerismo gallego. Vigo: Xerais

[3] Iglesias Araúxo, B. (2001): A vida apoteósica. Vigo: Xerais; González Reigosa, C. (2006): Pepa A Loba. Vigo: Xerais.

[4] Antonio Rey Soto (1879-1966), o sacerdote que oficiou o matrimonio de Virxinia Pereira e Castelao, do que era amigo. Licenciado en Dereito e Teoloxía, foi tamén xornalista e fundou a produtora cinematográfica Celta Film. A súa obra é case toda en castelán. Bibliófilo, a súa colección doouna ao mosteiro de Poio que é onde se conserva na actualidade.

[5] Aspecto no que se contrapón coa visión da Loba que ten de banqueira unha fidalga, é amiga dun “conde”, segundo o relato do marqués de Figueroa, ou coa explícita negación da Pardo Bazán de que asaltase “castillos y pazos”.

A Loba en Cebre. Polo Avieiro de dona Emilia (40)

 

Praza do reló, no centro de Cea.

    Agás algún traballo salientábel como o de López Morán[1], concentrado nun breve e inicial período do XIX, o estudo do bandoleirismo galego decimonónico está por facer. É ben certo que hai algunhas achegas a míticos bandoleiros como Pepa A Loba, Xan Quinto, Balseiro ou Mamede Casanova, pero a gran maioría teñen moito máis que ver coa literatura (Valle, Pardo Bazán, Carré, Fernández Flórez, Rey Soto, Miras Azor, B. Iglesias, X. Miranda, C. Reigosa, H. Puentes...) ou co relato xornalístico (Costa Clavell) que coa historia, limitada ás entregas de X.A. Durán, Saurín de la Iglesia, Chao Espina e pouco máis, que coñezamos. Aínda así dáme a impresión de que o seu estudo deitaría información substanciosa tanto para captar o século XIX como para entender un fenómeno de profundas raiceiras sociais no que, como en todo, a chave galega é imprescindíbel para a súa acaída comprensión sen caer nun refrito andaluz.

    Dígoo porque nalgunha cativa cata que fixen non me resultou estraño atopar notas de prensa como a que o correspondente ribadaviense de El centinela de Galicia enviou[2]  dando conta da recollida, nos partidos xudiciais de Ribadavia e do Carballiño, de “armamento, fornituras y cajas de guerra” aos “nacionales”. Tal feito, dicía o redactor, merecía os parabéns dos honrados e pacíficos habitantes destas terras, amantes verdadeiros da “inocente Isabel y de la Constitución” por desexar a desaparición de “los motines y pronunciamientos”, emporiso, teme que tal medida puidese fomentar as partidas de “malhechores”, en especial se se retrasa o armar os cidadáns que ofrezan garantías ou organizar a policía, polo que agarda que as “dignas autoridades que afortunadamente tenemos”, “con la velocidad del rayo”, diten as medidas oportunas para evitar os roubos e a inseguridade. Era febreiro de 1844.

    As prevencións do correspondente do xornal coruñés[3] confirmáronse. Un mes despois, parecíalle vivir nun país salvaxe polos roubos e atrocidades que acontecían nos arredores. Días antes[4] unha gavela de “asesinos”, cando os caseiros estaban a meter os carros, asaltou a casa de “Villarino junto a Cea”, maltratando os que collían por diante aínda que non se lle arrepuxesen, “picando la cabeza y cortando una oreja” ao ancián mordomo, á criada cortáronlle os dedos da man dereita, a un fillo do caseiro arrincáronlle a metade do beizo e a outros dous mozos  espetáronlles senllas puñaladas. O cronista non informa do que roubaron, pero si de que lle puxeron lume ao arquivo.

    Como é sabido, as gavelas de bandoleiros tíñanlle especial zuna aos curas. Aquela mesma “banda de cafres” maltrataron e roubáronlle todo o que tiña, o 18 dese mesmo mes, ao cura de “Quince”; ao día seguinte fixeron o mesmo co de “Villar de Condes”. Ambos lugares distantes “media hora de aquí”, refírese a Ribadavia.

    Vilar de Condes é unha parroquia do actual concello de Carballeda de Avia.  Por “Quince”, ou erro de transcrición ou castelanización brutal, tense que referir á Quinza, lugar da parroquia de Ventosela, en Ribadavia. O lugar indicado como “Villarino” debe tratarse de Vilariño Frío, un enclave que, estando na parroquia de Cea, pertencía e pertence á de Oseira, polo que colle todo o sentido a queima do arquivo da casa. Segundo o correspondente nin se pode saír nin transitar a ningunha parte sen correr o risco de caer nas mans dos bandidos.

    Como tamén é sabido, dona Emilia renomeaba os territorios e lugares onde situaba a acción dos seus contos ou novelas. É o caso do Avieiro que escollemos como rótulo desta serie, ou da nosa Vilamorta. En ocasións non é doado identificalos por falta de referencias históricas ou actuais. Non é o caso de Cebre, que é Cea, por onde pasaba, e pasa, o camiño de roda de Santiago a Ourense e onde cumpría abandonar o coche para seguir dacabalo, por camiño de ferradura, para o Carballiño ou Banga, escena reflectida en varias ocasións, tanto en Los pazos de Ulloa como na súa segunda parte, La madre naturaleza.

    Sendo xa unha escritora máis que recoñecida, a Bazán publicou, en 1902, un conto breve que leva por título “La capitana”, no que sitúa en Cebre unha acción de Pepa A Loba. Dona Emilia non oculta a atracción que sente pola xefa de bandoleiros, demostración palpábel de que o valor e os dotes de mando non son unha exclusividade do sexo masculino. Non precisaba poñer o exemplo da Pepona, como lle chama á bandoleira, pois ela mesma podíase poñer de modelo destas virtudes. Outras mulleres ocuparon oficios subalternos no ladroízo (manceba, encubridora, espía..., ou agardando, avisando e agochando), pero, di dona Emilia,  a Pepona nunca realizou estas funcións secundarias, pois sempre foi capitá de numerosa e ben organizada gavela.

    A narradora cóntanos que nada sabe do debut da Pepona “en la carrera hacia la cual sentía genial vocación”, pois cando a coñeceu xa eran as feiras e os camiños “el teatro de sus proezas” e non quixera que o lector a imaxinase tocada cun falso e romántico sombreiro calañés, tipo Curro Jimenez, nin cun trabuco, tipo Carme, nin cunha navalla agochada entre a camisa e o suxeitador de cana que empregaban as aldeás aquel tempo, nin tampouco enriba dun cabalo andaluz, pois a Pepona nunca empregou outra arma que non fose a aguillada para afalarlle ás vacas ou xostrear ao seu “peludo rocín”, xa que non gustaba da violencia nin de derramar sangue. Roubar era o seu oficio e iso cumpría facelo “sin escándalo ni daño”, non tanto por mornura de corazón senón para esquivar un mal negocio e rematar na forca.

   

    

    A táctica da Pepona consistía en acudir ás feiras montada na súa faca cunha gran cesta para as compras, tal como se fose a caseira de calquera casa grande. Alí agardábana os da gavela aparentando pacíficos labregos; uns no campo da feira, outros na taberna. Todos á espreita dos tratantes e do bo trato. A quen enchía a bulsa e non disimulaba o suficiente agardábano, coa cara tisnada ou oculta baixo un pano, no lugar axeitado para alixeirarlle o peso. A Loba asistía ao asalto agochada nas proximidades e só interviña para sosegar o maltrato ou deixarlle o “consolo” ao atracado para que puidese baixar algo pola gorxa na primeira taberna que atopase no seu apesarado camiño de regreso.

    Como vimos noutro Avieiro, as súas boas relacións coa aristocracia local, a propia sogra de dona Emilia pasaba por ser a banqueira da Loba, así como cos administradores de xustiza, eran para a bandoleira un seguro de vida, a cambio, debía limitarse a roubarlle a arrieiros e labregos e, en especial, aos curas, a quen non lles perdoaba, pois tíñalles odio xurado ao igual que todos os salteadores galegos pola fama que tiñan de amarrados, dicíase que non comían un ovo por non tirar a casca, e por agochar os cartos no xergón, na trabe ou no fondo dunha hucha. Moitos cregos ficaron cos pés torrados, as uñas arrincadas ou os corpos queimados polo aceite fervendo, e algúns tiveron que adiantar o seu definitivo retiro espiritual para debaixo da terra. Non era pois estraño que a xente tonsurada se coidase moito nas viaxes a romarías e feiras e tivesen as reitorais convertidas en casas fortes.

    Así que cando se xuntaron unha boa chea deles na feira de Cebre todos ficaron a durmir na pousada, agás un curiña “boquirrubio” que se atreveu a emprender o camiño de regreso á súa reitoral. Saíulle ao paso a Loba que ficara soa por considerar que non ía ter traballo. Pero o curiña “barbilindo” armou unha das súas pistolas mentres que no rostro de Pepona adiviñouse o espanto do animal collido na trampa convencida como estaba de que non había cura que se lle arrepuxese, mentres daba un chimpo para fuxir da bala. Desencadeouse a pelexa. A Loba descabalgou o curiña, tiroulle as pistolas e botoulle as dúas mans ao pescozo mentres entre estridentes gargalladas ollaba como a lingua do curiña abaneaba por fóra. Mais este tirou o coitelo agochado baixo a sotana e espetoullo no peito á capitá dos ladróns. “Carne de perro tienen los bandidos” di dona Emilia. A Loba curou, pero o seu ánimo ficou quebrado e xa non volveu ser a mesma. A súa lenda esvaeceuse.

    Unha “madamita de cura mozo” restableceu a orde. O catolicismo renovado gañoulle o pulso á vella tradición; tan armado como o creguiño lampo chegou o novo capitán xeral, aplicou violencia de alta intensidade e rematou coa gavela da Loba. Os abades puideron regresar, aínda que fose de noite, ás súas reitorais. Dona Emilia prefería antes a vitoria da orde monárquica e católica que a da admirada e valorosa muller con dotes de mando.

---

[1] López Morán, B. (1984): El bandolerismo gallego. Vigo: Xerais.

[2] Asinada o 20 de febreiro, El centinela de Galicia, nº 50, 24 febreiro de 1844.

[3] De inspiración liberal moderada, publicouse os dous primeiros anos da denominada “década moderada” (1843-1845) na que o partido liberal-moderado liderado polo xeneral Narváez ocupou o poder.

[4] Asinado o 26 de marzo, El centinela de Galicia, nº 66, 1 de abril de 1844.

 

A banqueira da Loba. Polo Avieiro de dona Emilia (39)

 

Dona Mariquiña, a banqueira de Pepa A Loba

     Álvaro das Casas, nun artigo sobre a casa de Banga do que xa demos conta nestes Avieiros[1], achegábanos algúns perfís da nai de Eduardo e Pepe Quiroga, dona Mariquiña Pérez de Deza. Entre outras anécdotas refírese ás relacións de amizade con Pepa A Loba.

    Das Casas ten unha visión contemporánea da Loba; para el, era como un deses “gánsteres que utilizan como reclamo los diarios de norteamerica” e non un “raterillo de Mercado” que puidese roubar a calquera “señorito cursí”, pois todos os fidalgos dos dez mil pazos galegos contábanse “ufanos” como vítimas dos seus roubos; o que é unha evidente esaxeración, afirma. A Loba tiña como “campo de acción” as terras ribeirás e despois de cada traballo gustaba catar un vaso de bo viño ou unha copiña de tostado como se dunha abadesa reumática se tratase. De nova deu algún que outro susto nunhas cantas reitorais e gañou fama de matona, sona que puido explotar ata a vellez. Como se dun Vito Corleone se tratase, cada casa grande do Ribeiro pagaba o seu tanto mensual e todos tranquilos; tanto era así que cando a Loba se presentaba nalgunha casa era só para fartarse de melindres, cabelo de anxo ou pavías do Barón en augardente.

    A relación de dona Mariquiña coa Loba era moito máis que de amizade, xa que a  admiración que tiña pola bandoleira converteuna na súa banqueira. Cando a Loba precisaba liquidez recorría á señora de Banga, esta nunca foi enganada pola contra compensábaa cun par de galiñas polos intereses, segundo afirma Das Casas. O que non di, porque forma parte do segredo bancario, é que dona Mariquiña debía detraer algunha substanciosa comisión polo branqueo dos cartos que con amplo sorriso, segundo Das Casas, lle pagaban os fidalgos ribeirás e algúns curas de reitorais abastadas, ou os que arrieiros e tratantes tiñan que soltar tras os seus asaltos aos camiños ou como os daquel usureiro e gabanciosos carniceiro de Ribadavia ao que tivo que “visitar” e, véndoo tremer como vara verde, contentouse con pegarlle un par de labazadas, levarlle os cartos e o seu pretensioso “bombín”. O sombreiro vendeuse, para mofa do matachín, na feira de Maside.

Juan Armada Losada,
marqués de Figueroa.

    Desta visión da Loba en compango coa fidalguía ou mesmo coa nobreza baixa, participa o marqués de Figueroa, Juan Armada Losada (1861-1932)[2], nunha novela crepuscular do século XIX e da fidalguía que leva por título Gondar y Forteza[3], asinada en outubro de 1899 e publicada no ano seguinte. Nestes recordos de rapaz que medra entre un val de fartura, Gondar, e unha cidade de poder, Forteza, situada, no seu maxín, nas terras por riba do Ulla ou quizais nas do Umia, ou en ambas, e no contexto revolucionario de 1868, escribe: “!Cuanto dio que decir el ver entrar muchas veces en la casa del Conde a la Lobezna, ladrona famosa, mujer machucha y desenvuelta, de singular disposición e ingenio.!”

    O marqués de Figueroa foi un dos primeiros en deixar referencia escrita desta muller, ese é o feito diferencial, xefe da gavela ladroíza, vinculándoa coa fidalguía e con tan bos oficios que, segundo as maliciosas linguas, foi ela a que afastou as partidas, fosen de facciosos ou de bandidos, do pazo condal. As funcións mediadoras que realizaba “La Lobezna” indícannos que posuía un poder negociador cos grupos locais para os que realizaba funcións de “corredera”, levando recados, traendo novas, dirixindo e dando consellos. Dela gardábase “fresca memoria y vivo el espanto” e tíñanlle tanto medo que non había quen a delatase, actitude á que ela correspondía evitando as violencias que acompañaban a póstuma desamortización das “peluconas”[4] agachadas no fondo das huchas ou nas trabes dalgún artesoado de vellas reitorais ou antigas casas grandes.

    A esas “cordiales relaciones con oidores, fiscales y procuradores, y con la aristocracia rural” da Loba tamén se refire a Bazán nun conto breve, “La capitana”, publicado en 1902, no que resalta as habilidades diplomáticas da “Pepona”, así lle chama, que nunca intentou “golpe contra los castillos y pazos”.[5] A narradora omnisciente, isto é, dona Emilia, di que a coñeceu, non sabemos si na casa da súa sogra, a banqueira.

    Deixaremos para outra ocasión os relatos da Loba que elaboraron, con detalle, Antonio Rey Soto e Aurelio Miras Azor nas súas respectivas novelas[6]. Mais quixeramos rematar con outra breve achega que nos debuxa unha bandoleira ben diferente á que podemos intuír a partir das referencias de Das Casas e do marqués de Figueroa.

Xosé Fernández Ferreiro

    Trátase dunha versión recollida, case como traballo antropolóxico polo finado escritor e xornalista Xosé Fernández Ferreiro, nun suplemento de La noche[7], sobre as festas do San Cibrao. Ferreiro dinos que, nas terras de Nogueira de Ramuín, contábanse mil historias da Loba, pero que a que a el lle pareceu máis verosímil foi a  que lle contou unha muller moi maior que a describiu como filla do pecado e orfa de nai. Díxolle  que era natural de Barra ou de Xunqueira e que ficou baixo a tutela dun tío, carniceiro e ladrón, que lle ensinou os dous oficios, o de roubar e o de matachín. Como se alimentaba de sangue, non sabemos se da dos animais que sacrificaba o tío ou das vítimas do seus latrocinios, medrou tanto e tan rápido que aos dezaseis anos tivo un fillo. Púxolle un pé no pescozo e guindouno aos cans; por iso os mesmos bandoleiros a alcumaron de Loba.

    A avoa da informante de Ferreiro seica a coñecera na feira de Maceda  e dicía que era tan boa moza como desvergonzada, pois, nas feiras, púñase a bailar para que os homes a mirasen como parvirocos; momento no que os seus compañeiros de falcatruadas aproveitaban para roubarlles. A gavela agochábase nos montes de Valdaporca onde fican varios tesouros agochados e dúas penas; a unha chámanlle “a mesa”, por alí  reunirse os bandoleiros para facer os repartimentos, e á outra “o pilón”, onde sangraban os que mataban e íanos a enterrar no lugar chamado “A tapada do cemiterio”, no camiño de Cabeza da Meda.

    Pero a Loba non só era mala, senón que tamén era boa. Non roubaba aos pobres, pola contra mesmo lle daba.  O que non quería era ser dominada e tíñalles moita zuna aos homes, por ser filla de solteira. Seica dicía “Nunca quixen, nin quererei, e cando queira, morrerei”. E así foi. A Loba namorou dun rapaz novo e o tío carniceiro, que a quería só para el, matouna a traizón, pois de fronte poucos lle podían, vindo de Monforte, nas fragas do Sil.

    Mito?, personaxe real?, mestura de mito e realidade?, elaboración literaria como aquel Juan Quinto de “barba de cobre, y pupilas verdes como dos esmeraldas, audaces y exaltadas” que imaxinou Valle Inclán?[8]. Na procura de Xan Quinto, aquel homazo, alto, flexíbel coma un vimbio e forte como un carballo, andou o tamén finado José Antonio Durán[9].   O bandoleiro limitou a súa presenza ás terras do Salnés e do Barbanza, andaba en cuadrilla, acompañado dos salteadores máis famosos da comarca, que eran os que facían as carneiradas violentas, pero tamén actuaba  só, de xeito enxeñoso, o que non impedía que ás veces tivese que saír coas mans baleiras e burlado, como lle aconteceu co “frailuco” do conto de Valle. Para este era de Bealo, para outros de Araño, para uns terceiros era do lado de Palmeira, aínda que había quen afirmaba con rotundidade que era do mesmo Cambados.

    As xentes populares admiran a Xan Quinto por arriscado, valente e  porque, di o refrán, para quen rouba a un rico hai cen anos de perdón, mentres que refugan e desprezan  os ladróns de papeis e enganos, tan abundantes nos nosos días que ata procuran a sombra da coroa; vilipendian e menosprezan os rateadores raspuñeiros;  os politiqueiros aproveitados e os caciques que prometen para non cumprir.

    Cabanillas xuntou os dous mitos ou realidades realistas nun poema de 1920, Camiños no tempo: “E dende alí ollaban as veredas/e os camiños travesos/coa carabina ao lombo/do paso dos civiles ao axexo/os espías da Loba e Xan Quinto/ladrós e cabaleiros”[10].

 

                 Publicado en Badalnovas 24/4/2021

 

---

[1] Das Casas, A. (1935): “La casa de Banga” en El pueblo gallego 12/9/1935

[2] O titulo nobiliario tiña a súa orixe na Torre de Figueroa de Abegondo, pero a familia emparentou cos Armada de Santa Cruz de Ribadulla, os Pardo, e foi propietaria do pazo de  Fefiñáns. Deputado case permanente, presidiu e vicepresidiu a cámara; foi ministro de varias carteiras, entre elas da de Graza e Xustiza, nos gobernos de Maura, representando a ala máis conservadora. Membro da Real Academia Española; presidiu o Ateneo de Madrid. Familiar de dona Emilia, é autor de catro novelas en castelán e dous poemarios en galego e castelán: Del solar galaico (1917) e Libro de cantigas. En tierras galaico-lusitanas. Impresiones. Reminiscencias del vagar (1928). Pódese consultar Ramírez Jerez, P. (2015): “Juan Armada Losada, marqués de Figueroa: político, literato y académico gallego. Apuntes bio-bibliográficos” en Lucensia. Lugo: Biblioteca Seminario Diocesano, nº51.

[3] Armada Losada, J. (1900): Gondar y Forteza. Madrid:Viuda e Hijos de Tello. Pax. 126-127

[4] Chamábaselle así ás moedas de 8 escudos co gravado do rei cunha perruca á moda francesa que iniciou Filipe V e durou ata Carlos IV. Fernando VII xa non empregou ese peiteado postizo, e coa “Gloriosa”, sexenio democrático (1868-1874), introduciuse a peseta.

[5] Pardo Bazán, E. (1902): “La capitana”; recollido en Pardo Bazán E. (1990): Cuentos completos. A Coruña: Fundación Barrié.

[6] Rey Soto, A. (1918): La Loba. Madrid: Librería de la viuda de Pueyo; Miras Azor, A. (1968): Juventud de Pepa Loba. Vigo: Faro de Vigo.

[7] Fernández Ferreiro, X.: “La historia de Pepa a Loba” en La noche 18/9/1954.

[8] Valle Inclán, R. [1920] (1969): Jardín umbrío. Historia de santos,  almas en pena, de duendes y ladrones. Madrid: Aguilar.

[9] Durán, J. A. (1974): Crónicas 1. Agitadores, poetas, caciques, bandoleros, reformadores en Galicia. Madrid:Akal.

[10] O vello poema non se publicou en libro ata moito despois, Cabanillas R. [1947]: Camiños no tempo. Santiago Bibliofilos Galegos ou Cabanillas, R. (1974): Obra Completa. Vol 2. Madrid: Akal.

Desculpa ás amizades

    

    

    Onte moitos amigos e amigas non puideron acceder á Capitanía Marítima de Baiona para asistir á presentación pública das miñas Catas na memoria. As medidas antiandazo limitan moito os espazos. Síntoo por aquelas persoas que tiveron que dar volta, máis pronto haberá outra oportunidade.

    Ledo por compartir con Carlos Gómez, alcalde de Baiona, e o historiador, feito e dereito, Anxo R. Lemos e poder saudar a amigos e amigas que había tempo non vía; aínda que fose coa cara tapada como bandoleiros ou bandoleiras.

    Moi agradecido ao concello, ao seu alcalde e a Miriam Costas, concelleira de cultura, pola súa axuda e dispoñibilidade. E a Quique Román por facer estas fotos.

Falando da memoria

    Falando da II República e da persecución franquista no Val de Miñor xunto ao alcalde de Nigrán, Juan González Pérez, cos alumnos e alumnas de 4º ESO do CPI Arquitecto Palacios de Panxón (Nigrán), convidados polo profesor Pedro Rodríguez.

    Un autentico pracer volver ás aulas, aínda que sexa de xeito virtual. Graciñas

Presentación

 

Convite

 

    Prezados amigos e amigas.

    Despois de tantos meses de agarda por unha mellor situación neste andazo que temos enriba, o próximo venres 23 de abril estaremos na Capitanía Marítima de Baiona (Rúa Elduayen, 20) para presentar Catas na Memoria. A persecución franquista no Val Miñor, publicado por Laiovento.

    Será as 20h e teño a honra de que acompañen nesta primeira presentación pública o alcalde de Baiona Carlos Gómez e o amigo e historiador  Anxo Rodríguez Lemos.

    As precaucións sanitarias serán as debidas para permitir a maior asistencia posíbel.

    Agradecendo a vosa atención.

    Carlos Méixome