Graciñas https://anosdomedo.blogspot.com

 

Prezado Pepe, hónranme moito ocupar un espazo dentro do teu “Pontevedra nos anos do medo” e moito máis facelo á beira do amigo, compañeiro en mil leas, Antón Mascato, eu chámoo pola vella, Toni, como aos vellos “beats”, non sei se esta sería a palabra acaída, pero en todo caso pouco importa. El no Grove, eu no Miñor. El cunha pescuda case profunda, como ben dis, sempre quedan cousas, eu collendo un espazo difuso e en todo caso máis propio dun diletante coma min, e tamén dun dionisíaco francotirador, polo alcume que nos puxo o Pereira, co que me sinto identificado, máis que coa chiscadela festeira. En calquera caso gustaríame que o tempo, as gañas e a disciplina se concertasen para que un día puidese ofrecer, non unhas simples catas, senón unha completa pescuda da persecución franquista no Miñor, que infelizmente foi moita. e que as editoras Positivas e Laiovento, ou Laiovento e Positivas teñan, non as gañas que ben sei que non lle faltan, senón as posibilidades de darlles lume editorial.

 

Agradecendo  de corazóns as túas palabras, permíteme que as comparta no meu blog.

 

https://anosdomedo.blogspot.com/2021/01/libros-de-historia-en-tempos-de-pandemia.html

Apertas Pepe

 

 

Un segredo de familia? Polo Avieiro de dona Emilia (28)

Pedro Antonio Quiroga
co uniforme da Real Maestranza de Ronda.
Óleo sobre lenzo 67x56 cm.; s/d e s/s.
Último cuarto do s. XIX. Casa-Museo de EPB

 Nesta especie de “revival” de dona Emilia tanto por mor do de Meirás como do centenario da súa morte, publicáronse días atrás, na prensa de Madrid, diversos artigos xornalísticos que repetían os lugares comúns sobre a escritora. Sentenciaban que tivera que escoller entre o seu marido e a literatura. É a media verdade dun relato construído no que José Quiroga, Pepe na familia, e Pepito ou Pepiño para dona Emilia,  sae mal parado; debuxado como como un home feble de carácter, e ao mellor algo máis, incapaz de dominar a súa muller. Tamén esta, presentada como unha mullerona, unha mandarica, unha cabeza viril en corpo de muller, como chegaron a dicir dela algúns dos seus masculinos colegas de pluma,  a quen nada a detiña con tal de acadar o desexo de ser escritora e estar presente nos medios públicos, tampouco sae moi beneficiada.

Que se dedicase a escribir nunca foi ben visto nin polos parentes aristocráticos nin polas amizades burguesas “comme il faut”. Aquilo de expoñerse en público era rebaixarse. Que fose unha estudosa e divulgadora de poesías católicas, de  Francisco de Asís ou o Padre Feixóo, era permisíbel como afección, como “un que lle imos facer”; mais cando a cousa virou cara ao naturalismo, gorentando ser escritora profesional envolvida en polémicas por novelas arriscadas, converteuse nunha excentricidade para a súa clase e nun perigo para a reputación familiar e do marido. Vamos, nunha tolitates; aínda que iso si, condesa e rica, católica e española.

Teño a sensación de que o matrimonio, claramente no caso de Pepiño pero tamén no de Emilia, foi vítima do estrangulamento por dous cabalos desbocados cada un para o seu lado, o dos Quiroga e o dos Pardo Bazán, encirrados por mor das disputas económicas familiares. A escritora, máis afouta, tirou para adiante; el achantou, quizais polo peso insoportábel dun segredo de familia. A historia faina quen a transmite, nin Pepiño nin os Quiroga o fixeron, pola contra os Pardo Bazán sepultáronnos con moreas de papeis, e ben escritos, aínda que non levasen a sinatura de dona Emilia

Sabemos, como anota Isabel Burdiel[1], que as desavinzas matrimoniais viñan de lonxe, tanto polos litixios económicos e a educación dos fillos como por ese apracíbel xeito de ver a vida de Pepe que aspiraba a ser un bo ebanista e non unha rutilante estrela, aínda que iso supuxese conformarse con ser “cabeza de rato”, en palabras de dona Emilia.

Segundo o relato consolidado dende a biografía de Bravo Villasante[2], o de Banga non foi quen de soportar a hostilidade das amizades de clase e a presión familiar, alporizados todos pola leada argallada arredor  dun mollo de artigos, xa publicados, arrexuntados baixo o título de La cuestión palpitante (1883), que viña botar sal na ferida aberta tanto por unha “deficiente lectura” de La tribuna (1882) como pola escandalosa descrición do parto da miserable cigarreira. Segundo a primeira biógrafa de dona Emilia, esta marchou a Roma onde falou cun cardeal sabio que a tranquilizou porque no seu libro non había nada de malo e ninguén a ía excomungar. Episodio escuro.

José Quiroga Pérez de Deza
co uniforme da Real Maestranza de Ronda.
Óleo sobre lenzo. Joaquín Vaamonde 1895

Bravo Villasante describe a Pepe Quiroga como “bondadoso y retraído”, “propenso al abatimiento” e “con tendencia a la reconcentración”, polo que se veu abaixo tras un baile social, do que non se coñecen detalles, organizado pola futura condesa. Seica subiu as escadas ata o estudo da muller e prohibiulle seguir escribindo. Máis ben diriamos que se veu arriba. Aí rematou o matrimonio daquel home ao que Álvaro das Casas retrataba como “lo que se dice un buen hombre, asistía puntualmente a misa, repartió buenas limosnas, perdonaba las rentas en los años malos, conversaba con los más humildes y sabía tener en alta estima a los más pobres. Amó apasionadamente a sus hijos y si no gustó otros amores bien sabe Dios que suya no fue la culpa”.[3]

Mais a separación do matrimonio Quiroga-Pardo Bazán foi de xestación lenta. Poderiamos dicir que a razón argüída a partir da biografía de Bravo Villasante non só non foi a única, senón que, quizais, nin fose a máis importante. Chama a atención que un episodio tan crucial na vida dunha escritora tan exposta ao público e tan debullada polas hostes pardobazanianas siga tan envolto en sombras; sobre elas deitou luz intensa o “grupo de investigación La Tribuna”[4] ao facer públicos unha serie de documentos que permiten mesmo arriscar interpretacións.

Unha semana despois do baile, o 1 de maio de 1884, a petición do marido e do pai da escritora, redactouse un borrador de disolución conxugal que concedía ampla liberdade á esposa para administrar os seus bens, publicar e exercitar os dereitos de autores e editores. Pouco máis era posíbel na altura. Mais José Quiroga retractouse. Diriamos hoxe, todo ficou nunha “nube”, nun discreto acordo que ambos respectaron. Non foron tan discretos os continuos ruxe-ruxe que circularon entre as elites burguesas da Coruña. Procurou Emilia a distancia e pouco despois de asinar o prólogo de El cisne, setembro do mesmo ano, iniciou unha viaxe a París, sen fillos, nin pais, nin por suposto marido, que alimentou os “dicires”. O documento de separación non se protocolizará ata 1890, cando falece o pai de Emilia e esta, filla única, herda.

Mais, como  comentamos, o asunto viña de lonxe. A morte de Pedro Antonio Quiroga, en Banga, en xaneiro de 1875, desatou as tensións acumuladas entre as dúas familias. Entra a casa de Banga e a do Carballiño debeu estar a parella eses meses, pois non é ata finais de febreiro dese ano cando Emilia lle escribe aos pais dicíndolles que se van para Santiago e despois para a Coruña.

José Quiroga como artista
na capa da revista La semana.

Dille o pai de Emilia a un amigo en carta de abril de 1875: “los padres de Pepe me ofrecieron hacerlo enteramente igual en fortuna a su hermano”. Podemos considerar esta carta de amizade como un borrador da extensa misiva, agresiva e durísima, que lle enviará a dona Mariquiña con data  6 de xuño de 1875. Aquel ofrecemento que os pais de Pepe lle fixeron no momento de arranxar o matrimonio foise adiando, segundo o conde, polas argucias de dona Mariquiña e do primoxénito Eduardo; el nada reclamou polos sentimentos de Emilia, da súa nai e o creto de home honrado que tiña don Pedro. Pasaron os anos amosándose a clara preferencia que tiñan polo fillo maior ata o punto, segundo don José Pardo, de quitarlle un coche a Pepe porque a aquel se lle antollara ou gastar seis mil duros, sendo xente avara por natureza, nunhas eleccións para que Eduardo fose deputado, sen entusiasmo por unha idea nin sequera por lucirse pois nin soubo defender a súa nai cando esta foi maltratada en pleno parlamento. Varias veces, continúa relatándolle o conde ao seu amigo, lle dixen a Emilia que xa era hora de lembrarlles aos seus sogros o cumprimento do prometido, pero foise deixando, por un ou outro motivo, sempre coa oposición de Pepe que se irritaba ao considerar que se poñía en dúbida a honradez do seu pai ou que agravaría a súa saúde. O verán antes de morrer, don Pedro achegouse ata a Coruña e preparouse un borrador, pero este sempre estaba acompañado de quen poñía obstáculos. Parecía que todo ficaba arranxado; pero curiosamente, cando Pepe e Emilia non estaban, recibiu unha carta de Mariquiña dende o Carballiño dicíndolle que o gobernador de Ourense a informara dunha orde de embargo contra Pepe por mor das súas actividades, e das de Emilia, na terceira carlistada. O conde interprétao como unha manipulación de Mariquiña e Eduardo para que don Pedro seguise adiando o modificación do testamento e, cando se prestou a xestionar o asunto en Madrid, recibiu aviso dende o Carballiño de que xa estaba arranxado. Pardo considera que disto nada lle dixeron ao enfermo. Tras a morte do seu home, Mariquiña afirma ignorar que o defunto testase e recupera o documento de 1852, no que se “funda un ridículo vinculo” a favor de Eduardo, e acende os ánimos de José Pardo. A viúva comprométese a facer unha novas escrituras pero acaba cedendo ás presións de Eduardo como tamén o fai Pepe que é home de honor e delicadeza “a pesar de pertenecer a esta desdichada familia”, quen lle deu o poder á súa nai que o deixará “a pie y descalzo” e  “despreciado y rebajado”, pero a seu irmán  “lo dejará en coche y con medios de perder buenas onzas en los garitos”. Emilia, dille o conde ao seu amigo, continuará acompañando o seu marido, pero a min cústame moito ver diante a esta “detestable familia”.

A tensión recruaríase co nacemento de Jaime (1876), primeiro fillo de Emilia, ao considerar esta e o conde que lles corresponde defender os dereitos do rapaz. O enfrontamento xa non acougaría, nin co nacemento das outras dúas fillas. 

Mesa realizada por José Quiroga.
Casa Museo EPB

Don José Pardo Bazán non deixara de remoer na resposta, expresada con nitidez nun comentario ás partillas de Pedro Quiroga no que tamén figuran anotacións da escritora, á pregunta “¿Qué móvil impulsa, pues, a la Sra. Viuda de Quiroga para preferir el hijo que la deshonra al que es una feliz excepción de toda su familia? No lo sabemos aún hoy ni con ello podemos acertar, y solo un secreto de familia puede explicar satisfactoriamente este singular fenómeno que hace tiempo fija tenazmente nuestra atención”.

Era Pepe Quiroga como o Perucho de Los Pazos de Ulloa? No contexto só se pode entender, como apunta o “grupo de investigación de La tribuna”, que José non fose fillo natural de don Pedro ou de dona Mariquiña.

---

[1] Burdiel, I. (2019): Emilia Pardo Bazán. Madrid:Taurus

[2] Bravo Villasante, C. (1962): Vida y obra de Emilia Pardo Bazán. Madrid: Revista de Occidente

[3] Das Casas, A. (1935): “La casa de Banga” en El pueblo gallego, 12/9/1935

[4] Formado por Xosé Ramón Barreiro, Ricardo Axeitos Budiño, Oatrica Carballal Miniñio e Jacobo Manuel Caridad Martínez. Reprodúcese a transcrición dos documentos aos que nos referimos en “Aportaciones a la biografía de Emilia Pardo Bazán. La crise matrimonial (1875-1884) en La tribuna. Cadernos de estudos da casa museo EPB, nº6, 2008, p. 71-127

 

Hai unha morea de anos

Hoxe Nós-diario, recuperou esa foto que tirou o amigo Xan Carballa aló polo 1984, aínda que corrixiamos o topónimo deturpado polo propio de Ourense, o sitio era Vigo, preto das Travesas, se non lembro mal, rodeado de moitos vellos e actuais amigos e amigas, coa mirada atenta do inesquecíbel cura Francisco Carballo. Déixovos o enlace á nova

https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/or-asi-foi-mobilizacion-social-restaurar-toponimia/20210125203520114463.html?fbclid=IwAR2LHAtWX3fFvq6bHzSqsqeBXiHCrsx_pMyvv62PYPEFOxZAJGBxpMTuMWc

Dona Mariquiña. Polo Avieiro de dona Emilia (27)

Dona Mariquiña. 
Óleo sobre lenzo, 67,5x56; s/d,s/s.
Último cuarto do s. XIX. Casa-museo EPB

    Nun artigo publicado en El pueblo[1], en 1935, Álvaro das Casas relátanos a súa visita aos pazos dos Quiroga; á casa de Cimadevila, en Banga, e á de Cabanelas, en Cabodevila, na que lle serviu de cicerone o meu “empregador” durante moitos veráns da década dos setenta, don Ángel Pagán Ramos, ao que cualifica como “inteligente maestro”. Con certeza debía selo se nos atemos ao seu número tres nas oposicións ao maxisterio que aprobou en 1917[2], sendo ben novo, o que lle permitiu pedir a escola de Cabanelas.

O mestre acabaría tamén administrando os bens dos Quiroga, cando estes estaban da man do sobriño político de dona Emilia, Jorge, e quizais xa en vida do seu pai Eduardo, do que algún día comentaremos o seu relevante papel como inspirador literario da condesa.

Don Ángel, home conservador e católico como correspondía á familia dos seus administrados, participou activamente tanto na asociación católica de mestres[3] como no “Sindicato católico-agrícola comercial del Ribero del Avia y Miño”[4] e soubo gañar o aprecio popular manexando con xeito os seus fíos para conseguir unha escola nova, con xardín, condicións hixiénicas e “el correspondiente material de enseñanza”, que, despois dunha misa solemne, na que se lle “administró la comunión a los niños”, inaugurouse con todo boato en presenza do inspector, de representación municipal, do director do convento de San Clodio e dos pais. A todos lles serviu un “esplendido desayuno” non sen antes entregarlles “a los 58 alumnos más aplicados una libreta de la Caja Postal de Ahorros con una peseta de imposición, obsequio hecho por el maestro Sr. Pagán, con el fin de inculcarles el amor al estudio, al trabajo y al ahorro”[5]. Don Ángel, este era o trato que se lle daba, tamén soubo engaiolar unha nativa de Cabanelas, dona Jorgelina, coa que casou en 1926, actuando como xuíz Jorge Quiroga[6], que foi tamén padriño do seu primeiro fillo, nomeado Eduardo[7] en lembranza do cuñado de dona Emilia.

Entre as brumas do meu espello emerxe unha dona Jorgelina de face difusa e un don Ángel, moi maior, pero aínda con boa planta, enfardado, con garabata e sombreiro de feltro, que subía con dificultade a costa do balneario apoiándose nun fino bastón, indicio de status, camiño da casa que tiñan na estrada de Astureses. Esa imaxe bretemosa xurdía no meu maxín cada vez que ollaba a Burt Lancaster troupeleando polas praderías da Italia setentrional anunciando a morte do vello Berlinghieri no Novecento do Bertolucci. Os dous, como Otero Pedrayo, eran pantasmas do século XIX; o mesmo que os seus administrados.

Mais volvendo ao rego e ao título. Entre os dous pazos, recórdanos Das Casas, pasou os seus días quen, no Ribeiro, era chamada “doña Mariquita”. A min chíanme os ouvidos e escoito dona Mariquiña, e así lle debían chamar, cando menos as xentes populares, diga o que diga o home de María Natividad Ulloa Sotelo, da casa dos Ulloa de Esposende de Ribadavia, ou dixérano como o dixeran as elites fidalgas. Tratábase de María Asunción Pérez Pinal, aínda que a ela se refire como María Asunción Pérez de Deza y Pinal. Nisto a fidalguía era moi mirada; xa que tiñan que ficar neste chanzo baixo, moi baixo, con respecto da aristocracia, cando menos aparentar. Así que Das Casas, ou De las Casas era simplemente Casas, ou Mariquiña era só Pérez, o de Deza era un engadido, e dona Emilia era Pardo Rúa e non Pardo Bazán y Rúa Figueroa. Pero eses “des” daban “charmé”.

Pazo de Redondelle, A Peroxa

Ao que iamos, Mariquiña ou María Asunción, sogra de dona Emilia, naceu cando os mariscais Jean de Dieu Soult e Michel Ney andaban a fungueirazos pola nosa terra en nome da liberdade para só deixaren un xeito para amentar os cans, na casa de Quintela, en Catasós. Así que polo 1808. Era filla de Miguel Pérez Guerrero, administrador do conde de Lemos nas terras do Deza, e achegou ao seu matrimonio, casaron na igrexa de Banga o 16 de novembro de 1835, con Pedro Antonio Quiroga Mendinueta, as casas e rendas de Banga, Cabanelas, Corneda, no Irixo, e Quintela en Catasós; mentres que o seu home, que nacera co século dezanove e faleceu aos 75 anos, axuntaba as de Oleiros, Mabegondo, Redondelle na Peroxa e Osebe en Leiro. Dinos Das Casas que morreu “rascandole los pies al siglo”, polo que non debeu de facelo moito antes que o seu fillo Pepe, marido da condesa.

Pazo dos Quiroga en Santo Tirso de Mabegondo (Abegondo)

Seguindo o fundador dos Ultreyas[8], alguén a alcumou “Doña Carlos III”, polas súas teimas construtoras. Ergueu a gran casa do Carballiño, que se debeu rematar nos primeiros anos da década oitocentista dos cincuenta, converteu a casa de Banga nun auténtico palacio e foi xenerosa coa construción da igrexa do Carballiño, á que agora se lle chama vella, e que non o é tanto, pois inaugurouse xa encetado o século pasado. Continúa o profesor de Noia “era
una viejita muy donairosa (...) cónica y blanca como un huso de lana merina, arrugada como una uva pasa y sonriente como un hada de cuento” polo que seica deixou profunda pegada entre as xentes ribeirás. A señora de Banga chegou a gozar da amizade de Pepa “A Loba”[9] e actuar como a súa banqueira; cando a bandoleira precisaba cartos recorría a dona Mariquiña que llos emprestaba; non aclara se tamén os branqueaba. Das Casas refírese en todo momento a unha Pepa Loba de carne e óso e lamenta que non tivese ocasión de coñecela, relatando que nunha ocasión entrou, en Ribadavia, na casa dun “usurero matachín” que ao vela comezou a tremer e a pórse pálido, polo que xefa de gavela conformouse con pegarlle un par de labazadas e levarlle o chapeu fungo que despois alguén vendeu na feira de Maside.

    Aquela dona Mariquiña que con tanto agarimo rememora Das Casas era a sogra, no máis pleno sentido pexorativo do termo, de dona Emilia, quen sempre a considerou responsábel do fracaso do seu matrimonio. Máis iso é asunto doutra muiñada.

 

Publicado en Badalnovas 23/1/2021

---

[1] El pueblo gallego, 12/9/1935

[2] El correo de Galicia, 19/11/1917

[3] El correo de Galicia, 27/12/1919

[4] El pueblo gallego, 4/2/1927

[5] El pueblo gallego, 26/5/1927

[6] El correo de Galicia, 26/9/1926

[7] El pueblo gallego, 19/6/1927

[8] Sobre De las Casas pódese consultar Diéguez Cequiel, Uxío-Breogán (2003): Álvaro de las Casas. Vigo : Galaxia.

[9] Tres lustros antes da crónica de Das Casas, Antonio Rey Soto viña de publicar una reelaboración novelada sobre esta mítica e multipresente personaxe, Rey Soto, A. (1918): La Loba. Madrid: Imprenta de Juan Pueyo. Sobre a célebre bandoleira escribiu o meu profesor de Historia Aurelio Miras Azor (1968): Juventud de Pepa Loba, Vigo: Faro de Vigo. 

Sebastián Pena ou a memoria traizoeira

 

Sebastián Pena cos seus alumnos e alumnas de Parada (Nigrán) cara 1925 (A. familiar)

En conversa con Timothy Snyder[1], o finado historiador británico Tony Judt argallaba un símil entre historia e memoria como se fosen dúas medias irmás. Esta última é fermosa, pándega, faladora e sedutora; pola contra a outra, a historia, é unha cara de pau vellouqueira e pouco comunicativa. A pesar diso e da súa eterna disputa, non poden vivir a unha sen a outra. Sendo tan distintas, as persoas tenden, coa mellor das intencións, a confundilas e non son quen de distinguir entre o “deber de recordar o pasado” e o “pasado” mesmo. Tan impropio como non diferenciar con precisión os matices, sería, advírtenos Enzo Traverso[2], contrapoñelas de xeito irreconciliábel. As dúas medias irmás comparten a elaboración do pasado. Mais a “experiencia vivida”, en termos de Benjamin[3], sempre vai cargada de subxectividade de quen lembra “acontecementos vividos” aínda que semellen moi afastados da testemuña, e pode, tras o proceso de amplificación social, convertese en “experiencia transmitida” e consolidar un relato parcial do pasado.

 

A leda irmá nova, coa súa facilidade para engaiolar, deixarse engaiolar e transmitirse, foi especialmente inxusta con Sebastián Pena López. Este mestre, natural de Tabeirós, desenvolveu a súa “experiencia vivida” no Val de Miñor, entre as parroquias nigranesas de Parada, onde exerceu o maxisterio moitos anos, e o lugar de Vilariño, na parroquia de San Pedro da Ramallosa, onde fixo niño tras casar con Virginia Fernández Núñez.

Sebastián Pena López
na década de 1930 (A. familiar)

 

A Sebastián Pena López poderiámolo considerar como o prototipo daqueles mestres que chegaron a converterse en símbolo da propia República. Activo na aula, comprometido na vida social e cultural. Os anos vinte foron tempos de reivindicacións laborais, pedagóxicas, culturais e de asociacionismo profesional á beira dalgúns asasinados (Vázquez Grela, Víctor Fraiz, Apolinar Torres...) ou castigados (Luís Pascual Villegas, Benedicto Crespo, José Cribeiro...) polos sublevados.

 

Dende a proclamación da República amosou o seu compromiso: encabezou, en Vigo, a “xunta civil de defensa dos poderes republicanos” para evitar a parálise dunha administración baixo o control dos monárquicos; presidiu o consello escolar local; dinamizou as “misións pedagóxicas” e desenvolveu unha intensa actividade cultural dende a sociedade agraria de Parada. Participou directamente na vida política, como moitos outros republicanos de vello, a través do emilianismo-lerruxista con forte presenza no Val de Miñor. O seu desencanto cos radicais achegouno, como a moitos outros, ao novo agrarismo que andaba a callar derredor da Federación Provincial Agraria, impulsada dende Lavadores por Ramón Alonso Martínez. Constituída en xuño de 1932, aos poucos meses do congreso agrario no que Sebastián Pena ocupou mesa presidencial, converteuse nunha poderosa forza política que se achegaba, sen moito disimulo, ao ideario galeguista, como se comprobou coa elección de Antón Alonso Ríos para representala nas Cortes, en febreiro de 1936. Ata que chegou o horror.

 

A coincidencia no apelido Pena, entre Sebastián Pena López e o cabo da garda civil de Baiona Manuel González Pena, coñecido como “cabo Pena”, provocou unha confusión na transmisión oral da “experiencia vivida”, que ameaza con converterse en “experiencia transmitida” e así nunha falsidade histórica. Sen dúbida é un erro non intencionado, resultado tanto da popularidade do mestre, orador nos grandes mitins agrarios e republicanos, como do descoñecemento do escorregadizo cabo Manuel González Pena, prototipo de represor, de asasino. Non hai causa militar aberta contra as xentes de Nigrán e Baiona na que non estea presente a súa sinatura ao pé dos atestados dos interrogatorios ou dos informes condenatorios; mais, sen dúbida, a acción que estableceu o símil entre “horror” e “cabo Pena” foi cando, para vingar a morte dun colega falanxista, apañou nove veciños do Miñor e matounos na coñecida dende aquela como Volta dos Nove.

 

Sebastián Pena López temeu pola súa vida; ao seu irmán José María furtoulla o pelotón de fusilamento. Sancionárono sen emprego e soldo e, cando lle devolveron a escola, afastárono da casa familiar durante seis anos; mandárono a Pontecesures.

 

O cabo da GC de Baiona
Manuel González Pena, sentado
(A. IEM)

Pretenden estas poucas liñas emendar certa “experiencia vivida”, escoiteille a varias testemuñas referirse ao cabo co nome do mestre, e, en especial, rectificar unha “experiencia transmitida”, en fase inicial e polo tanto corrixíbel, pois nalgunhas publicacións de carácter memorialista ou literario reproducen a subxectividade traizoeira da memoria. Sebastián Pena López, o mestre republicano de Parada, castigado polo sublevados, nada ten que ver co xefe dos represores no Val de Miñor, Manuel González Pena.

 

Publicado en Nós-diario, 23/1/2021

 

 

 

 

---

[1]Judt T. e Snyder, T. (2012): Pensar el siglo XX. Madrid: Taurus

[2] Traverso, Enzo (2007): El pasado, instrucciones de uso. Historia, memoria, política. Madrid: Marcial Pons.

[3] Sobre a cuestión ver Benjamin, W (2005): Libro de los pasajes. Madrid: Akal e Benjamin, W. (s/d): Tesis sobre la historia y otros fragmentos. Edición e tradución de Bolivar Echevarría. México: UNAM.

 

Esta tarde

 

A media tarde chegoume este agasallo de Laiovento. Graciñas Afonso

Tostado. Polo Avieiro de dona Emilia (26)

 

Pasificación para facer o tostado

As señoritas de Molende, Teresa e Elvira, de alá de Cebre, eran amigas das señoritas de Gondás, tres solteironas e unha “solterita”, aínda que máis aristocráticas. Tamén o eran das señoritas de Loiro que, cando entraban na feira do dezaseis en Vilamorta, cada unha portaba un fardo no que levaban a roupa de lucir, entre o van e a cabeza da burrica ou da mula respectiva. Daquela xa tiñan casa na vila onde se cambiar; noutros tempos amañábanse como podían no piñeiral do eco de Santa Margarida, antes de entrar na vila.

É sabido que Vilamorta é o Carballiño; dixemos que a condesa se refire ao Ribeiro como El Borde e chámalle Cebre a Cea. Aínda non sendo posíbel identificar con exactitude física outros topónimos que hoxe citamos é evidente a semellanza eufónica entre Molende, Gondás e Loiro con Leiro, Godas e Moldes; todos na contorna da Vilamorta real.

As señoritas de Molende eran ben diferentes entre si. Teresa, a da mula, grande amazona morena de ollos negros e raza montesía; Elvira, cabalgadora de burrica, sentimental e poética, emborralladora de papeis, como diría o avogado García do seu fillo Segundo, por quen a moza perdía os ventos, ante a indiferenza do soberbio Narciso. A fortaleza de Teresa permitíalle asombrar cando punteaba unha ribeirana en desafío danzante co señorito de Limioso. Este tivo que deixar Las Vides para comprobar se entre o oídio, os merlos, os veciños e as avespas lle deixaran un acio para un remedio. Tamén as señoritas de Molende tiveron que abandonar a festividade laboral da vendima para cumprir coas súas obrigas ao igual que moitas outras persoas convidadas porque “el que mas y el que menos tiene su poquillo de Borde”.

Teresa e Elvira tiveron que marchar por ser as súas mans necesarias e imprescindíbeis para colgar a uva do seu famoso tostado, celebre no país. Desta tarefa, “graciosa y delicada”, cóntanos dona Emilia[1], “suelen encargarse las mujeres, y muchas veces las señoras, por no fiar a nadie tal cuidado”. Aqueles acios pendurados de gallas de acacia ou de mimosa secábanse aos poucos “reconcentrando en la capsulita de cada globo de uva la ensencia y fragancia del zumo, como en rico pomo de ágata”. O tostado non se vende, dinos a Bazán, gárdase na bodega do colleiteiro, ás veces sotérrase para desenterralo o día da voda dun fillo ou do bautizo dun neto; daquela aparece convertido nunha “pella de azúcar”.

Uvas no sequeiro

Como o fénix, o Ribeiro rexurdiu e hoxe podemos catar viños dunha e outra beira do Miño, do baixo Avia e do alto Ribeiro, coa personalidade dos colleiteiros que souberon coutar a ameaza da uniformización. Só precisa perdurar no labor e atopar mans precisas como as das señoritas de Molende para recuperar con plenitude o seu viño máis excelso. Niso andan.

O asunto ten o seu aquel. Trátase de obter un viño naturalmente doce (máis de 300 gr/l de azucre) a través do secado das uvas, nun pendello ben ventilado e baixo vixiante control sanitario, durante, como mínimo, tres meses. Este coidadoso labor comeza coa selección dos mellores cachos e moito tino na recolleita para que non se esmagallen. O sequeiro ha de estar cuberto e á sombra. A fermentación debe ser lenta e á  menor temperatura posíbel. A maduración, en pipos de carballo ou cerdeira, nunca inferior ao medio ano e, cando menos, outros tres meses na botella. A lentitude do proceso e a escasa rendibilidade, non chega a corenta litros por cen quilos de uva pasa, fan del un viño de ocasión, de cerimonia, de agasallo e prestixio, ideal para acompañar doces e falares nestas datas, aínda que sexan minguadas pola ameaza vírica.

As castes empregadas son as propias da DO Ribeiro, brancas ou tintas. Teño entendido que na actual recuperación se emprega moito a treixadura en contraste coa información do padre Eiján que nos indica que para a súa elaboración empregábase “la variedad de vid llamada Verdal (Verdello)”[2].

No século XIX e no primeiro terzo do XX este excelso viño reclamábase, como lle lembraba o administrador dos Quiroga, Ángel Pagán, a Álvaro das Casas, nas mesas da realeza isabelina[3] e, como vemos nas imaxes, naquelas nas que se podía de Europa e América. Ata a popularidade de dona Emilia se empregou como márketing por un comerciante escaso de escrúpulos e sobrado de habilidades perversas.

El eco de Galicia, 6/1/1921

Sei que nestes días o historiador e amigo Xavier Castro andou a presentar un libro sobre o tostado[4]. Aínda non o puiden ler, pero adiántanme que o grande estudoso da vida cotiá, a alimentación e os viños galegos non dubida en poñer o noso tostado á altura do Tokay húngaro ou do Sauternes da zona de Bordeos. Só falta que produtores e consumidores o creamos e recuperemos este patrimonio cultural e enolóxico do Avieiro, do Ribeiro e de Galicia.

 

Almanaque Gallego 1910

Programa das festas de Santiago de Compostela 1885

---

[1] Pardo Bazán, E. (1896): “Vendimias” en La ilustración artística, nº 772, p.690, 12/10/1896, en Pardo Bazán, E. (2003): La vida contemporánea. Madrid: Ayuntamiento de Madrid, p.65

[2] Eiján, S. (1920): Ribadavia y sus alrededores. Madrid: Tip. San Bernardo. Ed. Facsímil (1981). Lugo: Alvarellos; n.1, p.596.

[3] Das Casas, Á (1935): “La casa de Banga”, EPG, 12/9/1935

[4] Castro, X: (2020): Tostado. Vino noble de Galicia. Moaña: Acuarela comunicación.

Vendimas. Polo Avieiro de dona Emilia (25)

 

O meu mulido

Unha década despois de dar ao prelo a triloxía do Avieiro, dona Emilia publicaba en La ilustración artística un fermoso artigo baixo o rótulo de “Vendimias”, no que procuraba, no fondo dos espellos, aquelas sensacións de cando as avespas se encarnizaban cos acios anunciando o comezo do balbordo en Las Vides, o seu “locus” literario, que non era outro que o seu espazo vital entre o final do verán e o outono de recolleitas, a casa de Banga.

Ben afastada estaba dona Emilia de ter un recordo dos seus días de vendima como unha vulgar espreitadora de suores alleas, como nos contaba o finado Paquiño de telégrafos, en tarde luminosa, abeirados na enferruxada varanda do miradoiro do Ribeiro.

Enceta a Bazán os seus recordos polas “súas” Mariñas, das que só a “título de refresco” se podería recomendar o seu viño, que é así “piquette o chacolí”; chirlán, dirían no Ribeiro; requilante, na parte da montaña do Carballiño. Infórmanos a condesa de que aquel zume avinagrado facíase con uvas chamadas “feras”, pero non tanto pola caste, nin polo clima ou a falta de sol para madurar, senón polo mal facer no coidado das viñas, na escolla da uva, no lagarada e no envasado. De corrixírense estas eivas, dinos a escritora, poderíanse obter uns viños similares ás castes inferiores do celebrado Rhin “que en España consumimos como superiores”.

Mais alí, entre mariñaos, “no hay vendimia propiamente dicha”, pois esta “con su incomparable animación, sus cantares, sus risas, su embriaguez, su regocijo eternamente pagano, pertenece a los dos Riberos, el Ribero de Avia y el Ribero de Miño”, a esa terra “semi italiana”, de socalcos que recollen a cepa, entre barrancas como aquela na que esvarou a Nieves de El cisne, e este dubidou entre deixarse caer abrazado a ela, en traxicómica fantasía romántica, ou seguir polo estreito carreiro da vulgaridade, como así fixo.

Vindimotas

Os traballos, dinos dona Emilia, eran moitos naqueles días atafegados. Había que distribuírlles o labor a vindimotas e carrexós, que viñan da montaña[1] a alugarse e organizar a recolleita para que o resultado fose harmónico e proveitoso. A vendima, dinos, aseméllase a unha gran batalla na que se esixe que o soldado desbalde toda a súa enerxía nun dispendio de músculos, pero ao que hai que ter ben provisto para que repare as forzas. Para que a xente estivese disposta e animada era preciso que atopasen no seu punto, e a punto, unha ancha cunca chea de viño para beber “a discreción”. Era tan así que, segundo Xaquín Lourenzo, os que tiñan pouca colleita e estaban xa sen viño ao chegar a vendima, facían unha escolla das uvas máis maduras para vendimalas e ter viño novo cando chegase o apuro do traballo[2]. Mentres a vendima duraba, ningún colleiteiro lle puña couto, segundo dona Emilia, “ni a la golosina de las mozas que pican el racimo, ni a la sed de los gañanes”.

Un bocoi coroado por un culeiro

Mentres as vindimotas manexaban a coitela rebandando cangallos e guindando os acios nos gueipos, a cativada apañaba nos bagos soltos e achegaba os cestos ata o culeiro ata acugulalo para que os carrexóns, ben axeitado o mulido, botasen ao lombo os cen quilos, e tira para arriba coas costas enchoupadas polo zume gorentoso, desexando a a unha pousa no camiño da bodega ou da tinalla encastada no carro de vacas que os carreteiros afalaban coa mestría dos da montaña. E así unha vez tras outra e un día tras outro. Dende hai anos acompáñame un mulido que sempre interpretei como símbolo de escravitude ou cando menos de traballo esgotador e de escasa rendibilidade.

Na bodega, os pisóns facían o seu labor entre rexoubas. Dona Emilia resístese a describir a escena en detalle pois coñecía “damas” que por tela presenciado non volveron probar o viño sen deterse en considerar que a fermentación é un dos milagres da natureza que permite eliminar o sucio e o impuro.

Chegada a noite, na vez de entregarse ao sono congréganse, vindimotas e carrexóns, na porta da bodega ou no patio da casona e repenica a pandeireta, resoan as cunchas e bátense as “postizas” mentres se puntean ribeirás e segundo insinúan os mal pensados “al retorno de la labor, todavía se rinden mas sacrificios a Eros que a Baco”.

Aínda que non acostuman incluírse nas listaxes de fondas e banquetes os “crus” galegos, di dona Emilia, son “amabilísimos” e pódense consumir na vez “de los famosos y caros Sauternes y Chably (sic)”. Non sabe se é por paixón polo que gaba o viño ribeirán, pero do que non ten dúbida é de que a comarca de onde sae poderá ter similares, pero nunca superiores en beleza.

Pisona

Relata tamén a condesa como o “arriero comprador”, en termos máis aquelados o “corredor” ou o “marchante”, probaba o calidade do viño, e desmentía calquera sospeitosa palidez, estendéndoo sobre a branca manga da camisa. Dende o fondo do meu espello lembro o ritual anual de acompañar a meu pai a encher o seu pipotiño de viño, en Moldes, na bodega dun vello compañeiro de “servicio”. Tras os saúdos pertinentes e as preguntas adecuadas sobre saúde e familia, entrábase na escura sancta sanctorum. O señor Miguel, sen apuro algún, pillaba unha cunca de louza branca, de pedra dicíaselle, abría a billa, enchíaa por menos da metade, facía bailar o viño como unha buxaina, acercáballo a meu pai e preguntáballe, que, dá a cara ou non dá a cara?

Bodega ribeirá

Publicado en Badalnovas 9/1/2021

---

[1] No Ribeiro, “da montaña” son as xentes de lugares próximos nos que non hai cepas.

[2] Lorenzo, X. [1962] (1979): “Etnografía: cultura material” en Otero Pedrayo (dirixida por): Historia de Galiza. Tomo 2. Madrid, Akal.