martes, xullo 28, 2020

Os nomes do Avieiro de dona Emilia. Polo Avieiro de dona Emilia (1)


O pasado sábado, 25 de xullo, día de festa e reivindicación da nación dos galegos e galegas, publicouse a miña primeira colaboración nun xornal, ou, con maior precisión, nun proxecto de comunicación que esperta entusiasmo nas xentes do vello Orcellón e das ribeiras do Avia, desas terras entre centeo e viño que con intencionada imprecisión denominou Emilia Pardo Bazán, Avieiro.
O proxecto xornalístico e televisivo denominase Badalnovas. Non deixedes de visitala.
Cada sábado publicarase un artigo dunha serie denominada “Polo Avieiro de dona Emilia”. Este foi o primeiro.




Era muller afouta, de ánimo arrichado, de rompe e racha, pero moi mirada para os asuntos de “procedencia diplomática”, así que non sei se á condesa de Pardo Bazán lle chistaría moito tanta confianza no trato. Cóntase que nunha ocasión deixou de pagar unha factura de hotel por non tratala de Excelentísima señora e ben que soubo marcar distancias coa súa creación literaria, o falso marqués de Ulloa, don Pedro Moscoso, ao que imaxinou embrutecido pateando tras as perdices polos montes que dende as alturas abeiran o curso, unhas veces bravío, outras amansado, do Avieiro. O eufónico hidrotopónimo creado pola farturenta imaxinación da escritora aparece como pano de fondo paisaxístico no seu retrato da decadencia fidalga e non deixa de estar presente nesa síntese de pinceladas paisaxísticas comúns ao medio natural no que se desenvolve a acción dalgunhas das novelas e contos de dona Emilia.

Tres son os títulos novelísticos que teñen por escenario estas terras do Carballiño e o alto Ribeiro: El cisne de Vilamorta (1885), Los pazos de Ulloa (1886) e a súa secuela,La madre naturaleza (1887) e unha serie de contos dos que falaremos noutra ocasión. Estaba a nosa autora na metade da súa terceira década de vida e levaba preto de 20 anos casada co primoxénito dos Quiroga. As estancias nas casas do Carballiño, Banga ou Cabanelas eran ritos anuais, moi en especial no verán, en concreto no mes do setembro, pola vendima e polas festas do San Cibrao.

No imaxinario pardobazaniano, esa sonora mestura entre Avia e Arenteiro denomina o territorio habitado polas xentes ás que se dirixe Badal Novas,  e aparece explícita tanto no retrato irónico do cisne becqueriano de Vilamorta como na secuela de Los pazos, nesta si aparece citada Vilamorta, que é como podemos considerar a La madre naturaleza, na que tamén se cita a feira de Vilamorta.

Como ben saben, dona Emilia alcumou de Vilamorta ao Carballiño. A novela cómpre interpretala en clave irónica, quizais tamén no referido á “villita” como  a cataloga a autora. Aínda que teñamos que concordar que, en tempos de dona Emilia, o Carballiño pouco máis era que unha viliña entre centeo e viño.

A Pardo Bazán lémbranos no prólogo a El cisne, asinado en setembro de 1984, que houbo quen atribuíra as cruezas e francas descricións da vida popular de La Tribuna, a novela coa que gañou recoñecemento literario, ao seu particular empeño en escribir segundo o canon do naturalismo; agora, di ela, con certa sorna, haberá quen me dirixa a acusación oposta dicindo que El cisne… é un tributo á escola romántica.

Todo cómpre entendelo nese medido e constante xogo de dona Emilia por aquelar doses de contemporaneidade e conservadorismo, de racionalismo e catolicismo, de liberalismo formal e esencias tradicionalistas, e nesta ocasión tamén neste enredo aparente entre naturalismo e romanticismo. Na realidade, xa despois publicar La Tribuna (1883) e antes de El cisne… (1885), dera ao prelo dona Emilia o seu ensaio La cuestión palpitante (1883) no que se amosa partidaria dun naturalismo próximo a Zola. Con ironía débense, pois, observar os personaxes:  Segundo, o pretensioso cisne; Leocadia,a mestra enferma de amor; o vello político ricachón, don Victoriano, e a súa fermosa e coqueta muller, Nieves, que se parapeta tras da filla para coquetear co cisne, mentres este desbalde afagos á nena para arrimarse á cauta fogosidade da nai. A técnica narrativa debémola pois entender como idéntica,  xa que, segundo a propia autora,  guiábana os mesmos propósitos tanto ao escribir La tribuna como ao redactar El cisne de Vilamorta. Isto é  “estudiar y retratar en forma artística gentes y tierras que conozco”, marcar distancias co “estrecho provincialismo”para non ficar nunha “pintura de usanzas regionales”,en clara referencia ao  “rexurdimento”, e aspirar “al honroso dictado de novela”. Ao tempo, para a autora, o romanticismo, como época literaria, xa pasou e só se trata dun  “fenómeno aislado” que  nin  influencia ten nos costumes, aínda que “como enfermedad, pasión o anhelo del espíritu, no pasará tal vez nunca.”

Segundo a autora, “a la misma luz que me alumbró por los rincones de la Fábrica de Tabacos de Marineda, he tratado de ver la curiosa fisonomía de Vilamorta. Si la Fábrica se diferencia en todo de la villita, no consiste en que yo las mire con distintos ojos, pero es que forzosamente ha de diferenciarse el puerto comercial y fabril de la comarca enclavada tierra adentro”. Se na contorna da Coruña, ou Marineda, se desenvolve a vida das cigarreiras e demais personaxes de La tribuna, nas ribeiras do serpeante Avieiro hai unha “villita”, de pouca vida, O Carballiño,  que pretende ser cabeceira da área ribeirá de “El Borde”,segundo lle di a autora, situada no linde entre centeo e viño, área na que se moven os personaxes das tres novelas que escribiu entre 1884 e 1887; e en concreto na Vilamorta do Carballiño a primeira delas.

Pero dona Emilia non describe con fidelidade minuciosa, cun detallismo hiperrealista as paisaxes, senón que realiza unha síntese, unha fusión dos elementos comúns como se os superpuxese para crear novas paisaxes que a todas comprendesen[1]. Se nos empeñamos en localizar, por exemplo,os pazos de Ulloa, ou outros lugares, con exactitude, o resultado será estéril; pero repasando a biografía de dona Emilia e realizando lecturas comparadas entre as súas obras si podemos deducir que Vilamorta é O Carballiño; que Auriabella é Ourense; Marineda, A Coruña; que Avia é Ribadavia e que o Cebre de Los pazos… e La madre naturaleza, onde se detiña o coche de cabalos que facía o traxecto Santiago-Ourense, era a vila, nó de comunicacións, de Cea, máis dinámica que  Vilamorta, pois ademais de contar con parada e relevo dos cabalos de tiro, médico e notario gozaba da fama das súas panadeiras; que “Las Vides” de El cisne…, pode ser Banga ou Cabanelas, ou unha fusión de ambas. O que non empece que haxa outros lugares, de intensa presenza nas tres novelas, de non tan doada identificación, en ocasións con nomes doutros lugares, como no caso de Boán, Castrodorna, que está máis alá do río, preto de Portugal, Naya ou mesmo Ulloa ou outros tan dubidosos como pode ser Piedras Albas, quizais Cabanelas, ou Molende, que ben podería ser Moldes, ou Loiro, que é evidente que non é Leiro, ou o Pico Medelo que pode ser unha Pena Corneira entremesturada con algún dos grandes castros da zona.

En calquera caso e de forma xenérica  todos estes lugares están regados polo seu Avieiro, na ampla comarca de El Borde, que lle acae ben ao territorio Badal Novas.

·       Publicado en Badalnovas








[1] Como xa sinalou Jaime  Ferreiro Alemparte, nun breve pero interesante artigo sobre a cuestión publicado en La noche



domingo, xullo 19, 2020

Viaxe, delación e morte do cabo Francisco Lores


Un capítulo da represión sobre os militares leais

Paco Lores López
En 1910 naceu en Vigo Francisco Lores López. Estudou en “Artes e oficios”, gañou praza na garda de asalto. Pouco viviu. Fusilárono na Coruña en 1937, por traidor, isto é por fidelidade ao goberno lexítimo. Deixaba viúva e dous fillos; ao máis cativo non chegou a coñecelo.


Cando, o 18 de xullo de 1936, o cabo Lores  acudiu ao cuartel pouco podía imaxinar que nunca regresaría ao seu fogar. Estábase a desencadear un furacán que arrasaría vidas, facendas e proxectos de futuro. “Da nosa casa nada queda, todo foi arrasado pola guerra” escribiralle, meses despois, a súa  esposa, en carta redactada mentres velaba a súa propia morte. Sinala a historiadora H.Graham “o efecto máis devastador da rebelión militar (…) foi a aniquilación do fogar como espazo seguro”.

Felicidad Santacecilia
Ao se ter coñecemento da sublevación militar, ao cabo mandárono desprazarse ao goberno civil. Unha vez alí, o seu mando inmediato superior ordenoulle que, con tres gardas, se preparase para facerlle escolta ata Madrid. Fronte ao goberno civil estábanse a arrexuntar autocares, camións e vehículos particulares para organizar unha columna motorizada e saír en defensa do goberno. Ao cabo ordenáronlle labores de intendencia: cargar mosquetóns, revisar automóbiles, pasar lista aos voluntarios.

Irmáns Lores Santacecilia
A concentración e os preparativos realizáronse en presenza das autoridades civís e militares, incluído o coronel Aranda á fronte do seu estado maior, o coronel da garda civil e o comandante das forzas de asalto, ás que pertencía o cabo. Uns 15 vehículos e uns 500 homes partiron ás 12 da noite; en dous camións levaban a dinamita, principal arma dos 4.000 mineiros que partirían unha hora máis tarde en tren. Detivéronse en  Mieres, onde se lles sumaron máis mineiros e o cabo repartiu os vellos mosquetóns. Ás 10 da mañá chegaron a León, onde militares e forzas de asalto repartiron 200 fusís e algunha metralladora entre os paisanos. De noite chegaron a Benavente, onde lles deron a orde de regresar pois sóubose que se rebelaran máis guarnicións ademais da de Valladolid a onde se dirixían para sometela, camiño de Madrid. Ante o temor de que León se alzase, como así acontecería, regresaron por Ponferrada onde souberon que Aranda se pronunciara en Oviedo e unha parte dos seus compañeiros de armas fixera causa cos rebeldes.

En Ponferrada

Non somos quen de reconstruír con exactitude os acontecementos na capital do Bierzo; agás a detención, no seu interior, do tenente, despois fusilado, que mandaba a columna ferroviaria de regreso e do enfrontamento entre os mineiros e os gardas acantonados no cuartel, que rematará antes da chegada dunha columna de soldados de Lugo, precedida de aeroplanos e metralladoras. Foi entón cando o cabo e o garda Antonio Sánchez Rodríguez decidiron abandonar a columna, segundo a declaración de ambos, para non enfrontarse, sendo militares, co exército.

Mentres as columnas de mineiros, a motorizada e a ferroviaria, regresan a Oviedo para sitialo,  o cabo e o seu compañeiro agochan as armas e arrincan as insignias. Tras unha semana dando voltas polos montes chegan a Vilamartín de Valdeorras, onde deciden presentarse ao comandante do posto da garda civil quen ordena a súa detención, que recollan as armas abandonadas e se presenten ante o comandante militar de Ourense. Este suspendeunos do servizo de armas e púxoos en estado de prevención.

O xuíz instrutor, tras realizar minuciosas investigacións, resolveu que, como non se enfrontaran ao exercito, recuperasen o servizo de armas. Estamos a finais de agosto. Na cidade das Burgas permanecerán en activo ata o remate de novembro, cando os autorizaron a regresar a Oviedo para incorporarse ao seu destacamento.

Regreso a Oviedo

Catro meses despois do inicio da inesperada viaxe, o cabo Lores chega á capital asturiana consciente de non regresar á vida anterior, alterada pola sublevación militar, pero coa ilusión de ter salvado a vida e, un día, poder achegarse á valgada cántabra de Guardamino para recoller a súa muller, a nena e o segundo fillo, que xa debía ser nado, e poder restaurar un fogar. A violencia desatada polo golpe de estado non lle permitiría cumprir ningunha destas ilusións.

Ao cabo tocaríalle ser o exemplo negativo, a vítima propiciatoria, o tétrico modelo no que se ollasen aqueles que ousasen dubidar da ética e moralidade do terror desatado polos sublevados, dos que tivesen unha actitude republicana que agochar e non fosen quen de soterrala tras amizades protectoras, ignorancias salvadoras ou afortunados destinos.

Aos catro días de incorporarse ao destacamento delatárono por ler xornais esquerdistas e aledarse da morte de Calvo Sotelo. Segundo o primeiro delator, o cabo Lores afirmou que ollaba ben o asasinato deste, xa que, se non,“ese home levaríanos a unha guerra civil”. Os sublevados comezaron de contado a elaborar un relato para xustificar o golpe, e parte substancial do mesmo é a pretendida vinculación entre  o asasinato do político de Tui e a sublevación. Outro dos mitos franquistas, como o de Aranda, desmontados por H. Southworth.

Os posteriores delatores do cabo Lores foron engadindo acusacións. Pasou de ler prensa “roja” a instruír as milicias da mesma cor, de ser un extremista a entrevistarse co gobernador civil, de dispoñer os mineiros para que subisen aos camións a arengalos espertando o seu entusiasmo, ademais de ser un interesado farfantón que se despediu gabándose de marchar como cabo pero que regresaría cos “bordóns de xeneral”.

Os mandos aproveitaron as delacións para deslexitimar os informes absolutorios ourensáns e abrir causa contra Lores e, tras o seu fusilamento, tamén contra os outros catro militares que acompañaron as columnas de mineiros. O inicial expediente de investigación converteuse en causa numerada, a 178/1936, gardada no Arquivo Militar do Ferrol.

O encarceramento e o inicio da causa provocou malestar entre os seus compañeiros de armas, ata o punto de que os mandos acordaron trasladalo dende o cuartel de Santa Clara, onde estaba detido, ao cárcere. Mais a decisión estaba tomada. O fiscal carga con carraxe contra o cabo por calumniar “vilmente” o  exercito, polo seu “temperamento rebelde” e por presentarse, só despois da derrota das “forzas marxistas”, no posto da garda civil, e solicita, por tratarse dun delito de rebelión “co agravante de perversidade”, a pena de morte. Que os mandos sublevados con Aranda lle daban unha importancia especial á  resolución da causa fica demostrado no desenvolvemento da mesma, nas conclusións do fiscal  e nas reiteradas intervencións de membros do tribunal que confrontan coa decidida defensa que solicita a libre absolución. O contraste non é óbice para que o tribunal ditamine por unanimidade “expresando o seu estado de conciencia” a pena de morte, en función do “agravante de perversidade”.

As “especiais circunstancias” da praza de Oviedo levaron ao traslado do cabo á Coruña. As seis da mañá do 23 de marzo de 1937, xunto a outras tres persoas, roubáronlle a vida ao cabo Lores nas inmediacións da polvoreira das Durmideiras.

As cartas dende“capela”

O cabo Lores redacta, nas súas tres últimas horas de vida, dúas cartas. Unha dirixida á  súa esposa, na que lle conta que na súa desesperación chegou a atentar contra a súa vida e lle pide que reconstrúa un fogar para que os seus fillos sexan unhas persoas dignas pois el nada fixo de reprobábel, senón que só sentía “ un principio, unha idea”. A segunda das cartas, publicadas ambas por Alonso Montero en 2013, está dirixida aos pais e aos tres irmáns para que acollan a  muller e  os fillos. “Morro con plena conciencia do que fago”, dilles, e remata pedíndolle o que sabe doloroso para eles, que non fagan funeral de ningunha caste, “xa que non son católico”.

Aínda que as cousas non deixaban de empeorar, os dous irmáns varóns do cabo Lores faleceron na fronte de Teruel, cumpriron co que lle pediu. O avó foinos buscar a Cantabria e tróuxoos a vivir a Teis, dinos o seu fillo Francisco Lores Santacecilia, dirixente sindical, en 1972 traballaba en Citroën de onde foi despedido e non readmitido, e militante nacionalista. Lores fillo leu as cartas do pai, ao que non coñeceu, cando tiña 20 anos. Alí naceu o meu compromiso político, conclúe.

Aranda, heroe e traidor.

Dende a represión de outubro de 1934,o coronel Aranda mandaba unha comandancia exenta da VIII división. Do seu mando dependían todas as forzas armadas radicadas en Asturias. Uns considerábano pro-republicano; outros vían nel, como resultou ser, un ambicioso raposeiro.

Non argallou a sublevación, pero sabía dela e deixou facer. Aparentou apoiar a marcha dos mineiros cando xa ordenara  á garda civil abandonar os cuarteis, “co puño en alto se fose preciso”, e concentrarse en Oviedo. Na madrugada do 19 pactou con Mola. Cando o convocou o gobernador para que armase as milicias, reclamou unha orde directa do ministro; cando esta chegou, desobedeceuna.

No cuartel do cabo Lores resistiron parte dos de asalto e algúns milicianos, ata que o tomaron os sublevados dirixidos polo comandante Caballero. Aos resistentes fusiláronos contra as paredes do cuartel. Aranda ceibou os falanxistas para que limpasen a cidade.

Oviedo ficou sitiada. A mediados de outubro, forzas procedentes de Galicia, na súa maioría africanas, racharon o cerco. Aranda converteuse nun heroe, nun dos mitos do franquismo (H. Southworth). Recompensado co xeneralato e o mando da VIII división con sede na Coruña, dedicouse a coidar a súa imaxe heroica.

Ao remate da guerra acompañou a  división Cóndor a Alemaña.Tras visitar a Gran Bretaña, expresou a conveniencia de manter boas relacións con ela. As declaracións non foron do agrado do “xeneralísimo”.

Segundo Preston foi un enérxico conspirador contra Franco, pero este, escribiu Serrano Suñer,“conseguiu sumilo no seo das tebras”. Coñecemos as súas conspiracións polos papeis descualificados da CIA. O  hoxe alcumado “rei emérito” recompensou a súa fidelidade monárquica ascendéndoo a tenente xeneral, en 1976, cando tiña 88 anos.

Publicado en Nós diario, sexta feira,17/7/2020


venres, xullo 17, 2020

De curas



Restos da reitoral de Xuvencos (Boborás)
Xuvencos é una pequena parroquia do concello ourensán de Boborás. Nela viven algo menos de 400 persoas, das 2.500 do termo municipal. O curioso é que Boborás é un lugar ou aldea da parroquia de Xuvencos, da  que tomou a denominación a entidade administrativa por ser nela onde se construíu a casa consistorial, e por iso apélanlle a toda a veciñanza de boboraos ou boboréses.

O noutrora farturento concello, con lugares de sona ribeirá, como Pazos de Arenteiro, inzado de casas de ordes relixiosas; ou Moldes, lugar do Losada tradicionalista e espallador de galeguismo; ou de Astureses, onde os Templarios ergueron o seu románico; ou, en tempos aínda mais recuados, os construtores de castros, como o de Cameixa, onde suaron Cuevillas e X. Lourenzo. Noutro tempo, a remates do s. XIX, as sobras da abundancia achegada a casas grandes e reitorais bastaban para acollercase oito mil habitantes.

Boa mostra desa fartura fica tamén no patrimonio inmaterial, como na danza que Milladoiro soubo aquelar con doses precisas de tradición e pingas axeitadas de modernidade en  A Galicia de Maeloc (1980). Corenta anos van alá. Máis a danza é de Xuvencos, e non de Astureses como a denominou Bal y Gay de quen a apañaron os músicos contemporáneos; así nos informa o estudoso Xosé Luís Sobrado.  Bailase cada catro anos; este non se danzou por mor da pandemia que nos aflixe. Mais iso é fariña doutra muiñada. O que eu quería era volver falar de bandidos.

O caso é que unha noite dos primeiros días de abril de 1885 unha gavela de ladróns, nove en total, asaltaron a reitoral de Xuvencos. O cura debía ser tamén bravo, ou moi mirado polo seu, xa que os ladróns tiveron que voar con dinamita unha parede e queimar catro portas ata chegar ao cuarto no que se fixera forte o abade. Os bandidos non se deron por conformes coas 12.000 pts que lle entregou. Tratárono de mala forma, metéronlle un ferro ardendo na boca e, tras  encherlle as roupas de follatos de millo, prendéronlle lume.Como despois da brutal tortura non lle deu máis cartos, os asaltantes convencéronse de que non tiña máis e déronse á fuga. O párroco “estimulado sen dúbida polo  terror”, en estado “gravísimo”, indícanos o cronista, tivo forzas para achegarse ata a veciña parroquia de Brués na procura de auxilio.

De contado, a sempre eficaz garda civil do Carballiño, que “amosou nesta ocasión un celo e actividade digno de recompensa”, emprendeu a persecución dos criminais e detivo sete homes do Carballiño, dous deles recoñecidos polo cura.

   
Pousadoiro no cruceiro procesional en Banga
Ata aquí un caso máis de roubo en grupo para redistribuír un chisco a riqueza, aínda que fose de xeito brutal. Mais o que chama a atención, tamén do redactor da noticia, é que nin o estoupido da dinamita, nin os machadazos nas portas, nin o lume que prenderon,  nin os trabucazos que pegaron  “aqueles cafres”, foron quen de alarmar os  fregueses que vivían á beira da reitoral. Nin un só acudiu no socorro do “infeliz cura de almas”[1].

É preciso recorrer á perspectiva social que nos achega Hobsbawm na súa interpretación do bandoleirismo, como sinalamos na anterior colaboración, para explicar a actitude dos parroquiáns, xa que non parece sustentarse só no medo, pois nin acudiron en axuda do cura cando a gavela xa se  retirara.

De fartura e sona ribeirá era tamén a parroquia de Santa Baia de Banga, no veciño concello do Carballiño. Dez anos despois do asalto á reitoral de Xuvencos, nesta  parroquia ocorreu un sucedido que chamou a atención da prensa. O párroco, Pablo Freijenedo Corral, despois de celebrar a santa misa, retirouse á casa reitoral para almorzar en compaña do veciño, estudante no seminario e seguramente familiar, Vicente Corral. Era o 2 de novembro de 1895. De súpeto o sacerdote ficou preso dunhas terríbeis dores e, a pesar das axudas da ciencia, contra a unha do mediodía faleceu. O seminarista tamén se sentiu mal, pero tras os auxilios que lle prestaron deu salvado a vida. Ademais da ciencia, debeulle axudar  tanto a idade como non ser tan lambón como o abade, pois segundo o seminarista declara, ao notarlle un sabor raro ao chocolate non o tomou, mentres que o cura zapouno dunha asentada. Como a “opinión”, di o cronista, coidou que aquilo era un pouco raro, ordenouse a análise das entrañas do defunto, e ao tempo o xuíz ordenou a detención da “domestica do respectable sacerdote”. A análise química detectou a presenza de substancias velenosas, en concreto de arsénico.

A nova espallouse polos xornais e mesmo  La correspondencia  tivo que incluír un breve aclarando que “Pablo Freijenedo Corral era un sacerdote exemplar, moi respectado polos seus fregueses”.[2]

Nada sabemos, pois cumpriría investigar con acougo, da “domestica”, que foi xulgada un ano despois, pero, ao mellor,poderiamos encadrar o caso dentro da categoría que Hobsbawm denominou bandidismo vingativo; aínda que non saibamos o motivo da brutal vinganza da criada.


Publicado en Nós diario Terza Feira,14/7/2020






[1] Aínda que a fonte é El eco de Orense a nova reprodúcese en La correspondencia española do 4, 6 e 7 de abril de 1885; tamén El Correo Gallego,8/4/1885; Diario de avisos de La Coruña 5/4/1885 eGaceta de Galicia, 4/4/1885.

[2]La correspondencia, 6,7e 8 /11/1895. El regional e Diario de Galicia, do 9/11/1895

sábado, xullo 11, 2020

O proceso de depuración do poeta Victoriano Taibo*



Ao mestre, poeta e académico Vitoriano Taibo non o sancionaron na primeira quenda depuradora do maxisterio, senón tras a autodepuración decretada polos sublevados. Achegamos un resumo** do seu expediente conservado no  Achivo General de la Adaministración de A. de Henares.

Taibo depurado


Os alzados pronto comezaron a recompilar datos para a depuración dos funcionarios,en especial  do maxisterio. Segundo Porto Ucha e V. Ramil,  na provincia de Pontevedra, 438 profesionais do ensino primario (343 mestres e 95 mestras) foron destituídos. En ningunha desas listaxes está incluído o poeta Victoriano Taibo que, na altura, exercía en Morgadáns (Gondomar).Comezou pois don Victoriano o curso co corazón encolleito polo que lles estaba a pasar a moitos amigos e  polo que lle puidese acontecer a el mesmo.

Un día de agosto o inspector de zona cobre un sintético cuestionario no que cualifica como boa a moral cristiá e a conduta profesional do mestre de Morgadáns. No epígrafe de ideoloxía anotou “Dereitas”, e engadiu, entre visuais signos de interrogación: “Galeguista”. É probábel que os interrogantes lle permitisen a Taibo comezar o curso, pero a autodepuración ordenada polo decreto 66/1936 remataría con Taibo e a súa familia no desterro en Villalar de los Comuneros.

A depuración esixía, como mínimo, o informe do cura, do alcalde, da garda civil e dun veciño. Con frecuencia, como neste caso, os primeiros informes eran o do cura e o do veciño “ben considerado”. Ambos redactados polo sacerdote. Eran determinantes por valorar a actitude ante a relixión,  fel que inclinaba a balanza cara ao  castigo ou o perdón. Non sería este o caso de Taibo, home relixioso.

Informe manuscrito do párroco de Morgadáns
O párroco de Morgadáns emite un xuízo positivo sobre o mestre, porén non deixa de sinalar que“manifestouse abertamente como galeguista”; quizais, di, “non figurase nas listas de socios” o que non empecía que esas fosen as súas simpatías e traballase a favor do “nefasto Centro” nas últimas eleccións. Da man e da cabeza do cura saíu tamén o informe do pai, quen cuestiona a conduta profesional de Taibo ata o punto de apreciar no seu fillo “síntomas de pouca relixión”.

O alcalde dos alzados,  Latino Salgueiro, sintetiza: “simpatizou co partido Galeguista”. Os informes coinciden na boa conduta do mestre e en que non espallou “ideas disolventes” entre o alumnado, porén,  o comandante de posto óllao como un “entusiasta da autonomía rexional”. En base aos informes, a comisión acusouno (23/6/1937) de conduta profesional deficiente, entusiasta da autonomía rexional, simpatizante do partido galeguista e traballar para o partido de Centro.

A Taibo doeulle moito o primeiro cargo, quizais máis que os outros cos que xa contaba apandar; tamén porque a expresión tan pexorativa podía significar a separación do corpo. Preparou a resposta centrado en retrucar esta acusación.  Visitou o  cura e convidouno a inspeccionar a escola. O crego aceptou o convite e examinou, con minuciosidade, os cadernos e ficou “agradabelmente impresionado por esta inesperada visita”, segundo manifesta por escrito.

Pode semellar contraditoria a actuación do párroco. Non o é tanto, se entendemos por iso que era frecuente. Os mestres tiñan que recorrer, para sustentar os escritos de descargo, ao aval de párrocos, alcaldes, sinaturas da veciñanza… En moitas ocasións eses bos créditos de conduta estaban asinados por quen antes emitira informes desfavorábeis.Tiña agora Taibo un importante documento para engadir ao seu escrito de retruque.

Pregode descargos de Taibo
Dos sete folios, cinco están dedicados a resaltar o seu labor docente, os logros dos seus alumnos e a analizar a situación escolar, marcada por un elevado absentismo por ser a axuda dos rapaces maiores imprescindíbel nunha parroquia pobre e moi poboada, na que a maior parte dos homes están emigrados e na que se carece de carros e arados, e, por outra banda, pouco útiles para traballar a terra disposta en socalcos. A situación agravouse tras o peche da escola “americana”, polo que houbo que desdobrar; pola mañá, os maiores; pola tarde, os máis cativos.
Socalcos en Morgadáns. Tomado de Morgadáns, o andar da pedra (IEM)


 Conclúe o mestre que unha visita da inspección convocando os nenos a un exame sería o mellor xeito de comprobar a súa capacidade profesional.

Os outros cargos eludiunos, non negándoos, senón orientándoos para que puidesen ser desculpábeis dentro da lóxica da “Nova España”. Sabía ben que a físgoa de esperanza para evitar o desterro era vincularse a un autonomismo de querenza “jaimista” ou “vazquezmellista” como o da súa mocidade, cando, di, “aprendín a amar a autonomía rexional que o tradicionalismo propugnaba”.

Taibo intuía que o libro de socios do PG estaba en mans dos sublevados, polo que os depuradores ben poderían comprobar que non mentía ao afirmar que nin estivera afiliado, nin colaboraba n´A Nosa Terra. Poderían comprobar tamén, di o mestre, que nos anos que levaba neste destino non participara da acción política; seguramente por mor da escasa saúde  e o illamento  en Morgadáns pero tamén por un certo escepticismo e distanciamento coa política do PG, o que non empeceu que arrimase o ombreiro nas decisivas eleccións de 1936 para axudar o  seu amigo, candidato do partido centrista de Portela, V. Paz Andrade.

Para xustificar a súa participación nos mitins da campaña pro autonomía posta en marcha tras a proclamación da república e como os depuradores só se refiren ao de  Gondomar (11/6/1931) alegará que se lle presentaron na casa (sentiuse premido) dous vellos amigos (o compromiso da amizade) particulares (nada que ver con organizacións políticas) que lle rogaron encarecidamente que, ao non ter quen os presentase, o fixese el. Aclara Taibo que daquela non existía o PG, polo tanto o mitin era só autonomista e a súa intervención limitouse a lembrar a vella amizade, gabar as dotes oratorias e expoñer a conveniencia dunha autonomía administrativa. Entende Taibo que como eses dous señores, aos que nunca cita polo seu nome,  se relacionaron co PG, haxa quen confunda o seu ideal autonomista co galeguismo militante. Os innominados son Castelao e Paz Andrade.

A comisión, “por unanimidade” (29/7/1937), acordou propoñer o traslado “fóra da rexión” e tres meses a medio soldo. En decembro confírmanlle a sanción de desterro a Valladolid e de suspensión por un mes. O 20 de xaneiro de 1938, Taibo toma posesión da escola de Villalar de los Comuneros, onde permanecerá na compaña da súa muller Carmen Rebollar e dos seus fillos Fuco e Gloria ata xaneiro de 1942.

Taibo espeliuse para lograr a redución do tempo de desterro. Recorreu ao alcalde dos sublevados que solicitou o seu retorno porque a veciñanza sentía “a súa ausencia” e  porque “o seu amor polas cousas da terra” foron sempre “de carácter sentimental”. O escrito foi ineficaz. Os veciños solicitaron ao alcalde que demandase, de novo,  a reposición do mestre por acordo plenario, que foi unánime. A resposta non se fixo agardar, das novas medidas de perdón ficaban excluídos os castigos por “ideoloxía separatista”.

Os ánimos foron decaendo. Taibo deixou de insistir. Pasaran tres anos. Daquela arrexuntou papeis para pedir unha revisión. Comezou polo novo alcalde e o mando da garda civil; cos seus informes consegue que a autoridade educativa de Valladolid (2/6/1940) traslade ao ministro a petición de revisión por observar unha incongruencia entre o testemuño do pai e os demais informes. A solicitude vai acompañada dunha certificación médica sobre a súa doenza e un escrito do mestre, cun aire de desesperada incapacidade, no que solicita o trasladen “á rexión galega”, aínda que sexa a outra provincia.

A burocracia kafkiana da Nova España inicia o seu lento percorrido. Houbo que agardar a que o BOE publicase  a resolución. Era o 28 de xaneiro de 1942. Don Victoriano e os seus regresaban a Morgadáns.

Seis anos despois Taibo recibiría un cariño cando a Academia o acolleu como numerario. Falou sobre “Rosalía precursora da fala”. Recibiuno Otero que o gabou lembrando como soubera definir os dignos de participar no amor de Rosalía:
O galego que non fala
Na lingua da súa terra
Non sabe o que ten de seu
Nin é merecente dela.

A comisión pontevedresa de depuración do maxisterio


No decreto 66, emitido en Salamanca (8/11/1936), basearán o seu fundamento “legal” as comisións depuradoras da ensinanza. A do maxisterio sería tarefa da comisión “D”. De ámbito provincial, formada por cinco persoas: o director do instituto, un inspector de primaria, un representante dos pais e dúas persoas de “solvencia moral”, nomeadas polo gobernador civil. Tiña que considerar, por obriga, catro informes: do alcalde, párroco, garda civil e un pai.

A sanción administrativa máis grave era a separación definitiva do corpo; seguida do traslado dentro da provincia, fóra dela ou fóra da “rexión”. Esta modalidade era a que se lle aplicaba ás persoas sospeitosas de galeguismo.

A comisión pontevedresa, presidida polo director do instituto, Secundino Vilanova Rivas, estaba formada polo inspector Juan Novás Guillán, substituído, en 1937, polo tamén inspector,  garda cívico e falanxista, Olimpio Liste Naveira,  e os mestres Luís Pintos Fonseca e José Vázquez Fernández, tamén garda cívico e falanxista, e o presidente da patronal, Ricardo Melero Pereira.
Pintos Fonseca (o máis novo) e Juan Novás, sinalados cunha frecha,
 nunha reunión do SEG en Pontevedra


Juan Novás e o pintor e gravador Pintos Fonseca coincidiran con Victoriano Taibo no Seminario de Estudos Galegos. Pintos, fervoroso católico, participou, como Taibo, na campaña de 1931 a prol da autonomía, pertenceu ao PG que abandonaríapara presidir a asociación católica de mestres e afiliarse, tras o golpe, á Falanxe.  Rematou por facerse sacerdote.
Taibo (sinalado cunha frecha) nunha reunión do SEG

O inspector Novás, estudoso da historia e da arte, abandonaría o PG xunto ao seu amigo Filgueira Valverde; remataría tamén afiliándose a FET. Abandonou a comisión antes da resolución do expediente de Taibo. O poeta dedicaralle (1947) o longo poema “Lembranza da tecedeira”.

*Publicado en Nós nº 136; 10/07/2020

      **Trátese dun adianto dun estudo máis polo míudo do expediente de depuración de  Victoriano Taibo García, AGA 327-19.


venres, xullo 10, 2020

Arrimar o ombreiro



 “Axudando a restaurar a casa común”. Empregabamos a expresión tobiana para referirnos ao seu intenso traballo a prol do galeguismo político, nos anos duros do exilio. O tempo e os anos van pousando unha tea de escepticismo ante os ollos; aínda así, formados no compromiso coa nación negada e a súa cidadanía, non podemos menos que botar unha man, aínda que só sexa un simple voto, non estragar unha oportunidade para axudar a que respire a nación afogada pola inmoralidade e ineficacia da contabilidade kafkiana.

      Por iso veño de asinar o chamado de https://proxectogalego.wordpress.com/ para arrimar o ombreiro, botar a Feijoo e axudar a un proxecto nacionalista e de esquerdas que, ademais, poida poñer unha muller a fronte da nosa institución de goberno limitado, para amplialo.

Gondomar de Miñor 10 de xullo de 2020, baixo o coronavirus

mércores, xullo 01, 2020

Lois Tobío. Axudando a restaurar a casa común.



 1. ADRO.- 
Lois Tobío por B. Guréwitsch
“Foi fermoso vivir coa ilusión de estar axudando a restaurar a vella casa común, encanastrada por alleos e alleeiros, para despois enriquecela con novas construccións” Así comeza o último paragrafo das Décadas de TL, nas que Tobío exerce a súa memoria, relata a súa autobiografía, realiza a súas confesións e amosa, con rotunda vitalidade, a satisfacción por ter andado o “camiño xusto”, como lle gustaba dicir. O parágrafo continua coa ilusión desbordada “vendo con gozo como sigue a traballar e loitar a xente moza na mesma dirección, a que sinalaron os nosos devanceiros desde o Rexurdimento”. Entre esa xente moza a que se refire Tobío estaba o meu compañeiro de mesa e amigo Emilio Ínsua, co que estou encantado de partillar este relato sobre o galeguismo de Tobío.



Ese vitalismo estoura ao escoller a derradeira liña da súa derradeira gran achega á casa común, concluíndo, cun dos seus grandes mestres, Goëthe: “Tal como é, a vida é boa”[1]. Un vitalismo e un camiñar que recoñecemos na súa novela curta A nova vida. Probablemente rematada no enceto da esperanza que comeza tras a tráxica derrota, militar e política, que se prolongaría durante anos en forma de case eterno exilio. Nesta súa achega póstuma, de necesaria lectura en clave sociolóxica, tan do seu gusto, evidénciase unha redacción inicial e unhas preocupacións propias de tempos prebélicos e  de formación do nacionalismo galego a través da historia dun Antón, apoucado membro dunha familia fidalga minorada, de quen nin sabemos o apelido, que decide loitar por mudar a situación á que o teñen sometido “os de fóra” (arrieiros maragatos, coireiros vascos, salgadores cataláns) e “os de arriba” (burgueses de pluma e comercio) e ser el mesmo. Nesta recorrente temática oteriana ou risquiana tan estendida na literatura galega prebélica, o apoucado heroe tobiano matina con reiteración no abandono suicida, mais ao final opta pola vida, por marchar a Cuba, aínda que como ben sabe esa fuxida no fondo non era máis “que un suicidio sen morte”. Mais “Todo é querer” e “Se a idea de se matar lle deu azos ¿por que non llos ía dar a arela de vivir, de vivir ben, con sosego e paz...”[2]. Tobío levou dun lado a outro esas follas noveladas e deixounas como esquecidas para que o tempo decidise se os demais as poderiamos ler. Constanza atendeu, con dilixencia filial, a decisión dos anos.

No amigable reparto temporal, o Ínsua e máis eu acordamos chantar as estremas no máis tráxico lindeiro vital de Tobío, na guerra, ou nas continuadas guerras, ás que lle tocou sobrevivir naquela década de terror que asolou Europa, e o mundo, entre 1936 e 1945. Podemos comezar na estancia en Cuba, primeira estación do exilio, coa rememoranza da viaxe novelada de Antón á illa grande onde, en hipótese, Tobío deu por rematado o seu relato.

Denantes fora un ir e vir ao servizo do Goberno da República, en Valencia, en Barcelona, en delegación por Europa, nos países ribeiráns do Mediterráneo, na fronte do Ebro, como tenente de artillería, como secretario xeral do Ministerio de Defensa en contacto sempre cos galeguistas e “sintindo certa fachenda”, cando un día viu “un enorme letreiro do noso partido no balcón dunha casa da Diagonal”. Apañando como podía as novas dos amigos vivos, dos valorosos defensores da República pois “Non había dúbida, a nosa xente soubera responder con firmidía e azo ás esixencias do momento na loita antifascista”; así o escribiu nas Décadas.

Naquela Barcelona asediada polas bombas casa cunha moza bastante máis nova, María del Carmen Soler, e comeza o periplo da parella tras a caída de Cataluña. Primeiro París, despois Nova York, logo Cuba ata acougar durante anos en Montevideo. A comezos da década dos sesenta aséntanse en Madrid.

  2. DERIVACIÓNS SOBRE O UNIVERSALISMO.-

Antes de enumerar os grandes fitos tobianos  do meu período, permítanme un ir e vir no tempo cunha anécdota que, coido, pode expresar  bastante ben a concepción do galeguismo tobiano.

A un meu amigo, especialista en arte, propuxéronlle colaborar nunha magna exposición, a celebrar nesa magna dilapidación de recursos que é a Cidade da Cultura ou Gaiás. Esa gran mostra artística acollería preto de 200 obras de pintura, escultura, fotografía etc. Houbo un tempo en que esas obras de arte, algunhas delas magníficas,  nos pertencían a todos nós, hoxe a súa propiedade está repartida entre un banco privado e unha fundación  que depende dese banco.

O meu amigo acolleu con entusiasmo a suxestión e púxose ao traballo. Furando e furando, chegou a formular unha proposta baixo o rótulo de “A fiestra baldeira”. Desbotárona de contado. A exposición cun pouso de vulgaridade e cosmopaletismo rematou titulándose “Galicia universal”. Hai quen non comprende que para coñecer o mundo non cómpre pasar por Madrid,  que conceptos como identidade e universalidade son complementarios, que universalismo significa aceptación das diversidades políticas nacionais e das súas creacións culturais e, presupón tanto o  respecto a estas como a súa defensa ante os ameazas dos imperialismos políticos e culturais. “Nós non queriamos erguer valados, dicía Tobío, senón coidar o noso xardín para que medrasen vizosas as flores da diversidade enriquecedora”. Nada máis afastado da visión galeguista de Tobío que esas ideas, que na actualidade gozan de tantos altofalantes, de que o nacionalismo é un retroceso, un elemento desestabilizador, inviable, antimoderno, que acocha no seu escuro interior perversións autoritarias.

Atinada síntese a de Xulio Ríos: “O universalismo de Tobío é esencialmente político e cultural. Nas súas intervencións nos círculos galeguistas, sempre insistía moito no antiimperialismo, debedor quizais dunha simpatía pola ascendencia marxista, non no sentido doutrinario, senón pola súa forte carga de compromiso social. Afablemente Bóveda, coñecedor das súas teimas, sempre lle andaba coa tranganilla de ¡agora que veña Tobío a darlle aos imperialismos!”[3]

Aquel mozo que chega a Berlín (1929-1930), sen pasar por Madrid, e de alá, da capital dunha República que aniñaba o ovo da serpe incapaz de eliminar a verba Reich da súa constitución, tróuxolle, para descubrirlle, a Seoane un álbum de Grosz a quen este non coñecía e faloulles aos seus amigos de Brecht e “do absurdo e da miseria da guerra, a ridícula fachenda da nova burguesía especuladora, a tesa arrogancia dos militares de monóculo e dentes de cabalo e o aire brutal das camisas pardas”.
Retornando ao meu amigo. Carlos Bernárdez; formulou a súa proposta en homenaxe  á obra teatral de Rafael Dieste, o ideólogo de toda unha xeración artística que procuraba xunguir identidade e universalidade: os Maside, Colmeiro, Seoane etc.; pero tamén para chiscarlle o ollo a aquel rapaz distraído, reverencioso e xovial,  amábel e escaravellador que andaba a apañar palabras e lendas nun feixe de papeis; aquel mozo  afábel que atopa o xeito de desenlear a tirapuxa teatral.

Recórdanos Tobío nas Décadas que escoitou a lectura da obra, aínda inédita, na casa de García Sabell. Publicouse en 1927. Hai quen quere ver no personaxe do intelectual mediador amigo do pintor, que o autor bautizou como Nogueira, trazos do Tobío mozo, aínda que poida ser que o que se aprecien sexan riscos comúns a aquela fornada de mozos que se xuntaron no Seminario de Estudos Galegos ou en xeral a un Solobio ou un Dumbría[4] en proceso de descuberta dunha cultura nacional oculta.

3. DOUS TRAZOS DUNHA  PERSONALIDADE.-

Sempre que matinamos na vida e na actividade pública do viveirense chámannos profundamente a atención dous aspectos. Primeiro, a pesar de que dende 1933 non volveu residir, de forma permanente, en Galiza, o seu pensamento e a súa acción política, cultural, intelectual, sempre estivo presidido polo “camiño certo” da afirmación dunha nación negada e urxida da permanente necesidade de afirmación.  

A identificación co destino do seu país é a cerna do pensamento tobiano que ten a súa xénese nos seus anos mozos marcados a ferro pola traxedia e a nova Europa que nacía dos rescaldos da Gran Guerra, aparentemente sufocados en Versalles. O seu galeguismo xurdía da lúcida percepción de que non todas as nacións europeas puideron abrollar despois da desfeita dos imperios decimonónicos e que ese feito e o forzado deseño do mapa europeo, nomeadamente no caso alemán, achegaban altas doses de inestabilidade á explosiva realidade condicionada polas vellas pulsións imperiais e a dexeneración moral e política representadas polos fascismos varios.

Coñeceu de primeira man estas tensións cando no inverno de 1929[5] chegou ao Berlín que anunciaba o ascenso nazi e alí conviviu, e sobre todo confrontouse, con Risco, como este último deixou recollido no seu Mitteleuropa. Por iso Tobío consideraba que as pequenas nacións poderían ser comprendidas dende os postulados do marxismo e de formulacións políticas concretas por el inspiradas que viñan de admitir a independencia de Finlandia, Estonia, Letonia, Lituania, Polonia..., pero non dende os preceptos reaccionarios cos que comungaba Risco. Por certo que ao mellor pódese tomar como mostra de tolerancia entre os que coinciden parcialmente pero manteñen profundas diverxencias que fose na revista dirixida polo ourensán onde Tobío deixou escrito que:
Non que, obxectivamente, eisista un esprito do pobo, un “volkgeist”, máis ou menos místico.O esprito d´un pobo, a i-alma d-unha comunidade natural, eisiste somente coma “representación” na conciencia dos individius e n´iste senso subxectivo pode ser sentido e amado; en verdade, somente se poden sentir e amar as “representacións.[6]

Tobío era un fillo dos 14 puntos do presidente Wilson, formado no respecto ao dereito internacional de autodeterminación e soberanía das nacións e na procura do punto de encontro entre a esquerda social,a democracia e a libre determinación das nacións. Como Castelao, Tobío nunca se reclamou do marxismo, mais consideraba esta ideoloxía como próxima, non só como un método de análise senón tamén como proxecto de xustiza social. “O marxismo é un dos sistemas mais pretos da realidade (....) Quen non esteña ben penetrado da lóxica real do marxismo non poderá enxergal-o, nin poderá enxergar toda a forza de verdade que n-il latexa”, escribía en “Nós” en 1931[7]. Nese achegamento exerceu  grande influencia o seu mestre en Berlín, Herman Heller, socialdemócrata marxista, para quen o elemento esencial do estado é a cidadanía que atopa no desenvolvemento da constitución o recoñecemento dos dereitos civís e da igualdade social só alcanzábeis pola vía da democracia e da acumulación de reformas políticas e sociais.[8]

Era o seu un galeguismo xerminado nos desastres da grande guerra e nos anceios de xustiza social que estourara coa revolución rusa. Tocoulle ver como aquel mundo ficaba varrido polo rearme imperial do sistema de bloques e a imposición dos autoritarismos imperiais, dentro e fóra dos propios imperios.
Seméllame significativo o aparente detalliño que relata a súa filla, Constanza, no libriño co que se lle agasallou por mor do seu 95 aniversario. Na casa, a súa muller, Melu, sempre lle chamou Lois. Coido que nesta identificación hai moito mais que unha simple anécdota. Nesta ausencia-presenza, salvando as distancias temporais e ideolóxicas, Tobío lémbrame o Pai Sarmiento que vivindo en Galicia, aínda menos tempo que Tobío, dedicoulle á  súa cultura ímprobos esforzos.

O segundo aspecto que me chama a atención é o seu sentido do necesario, da oportunidade, do matinar no futuro, de ollar para adiante, de achandar camiños, en definitiva de estar aberto á innovación e á vangarda.  Así era Tobío tanto no eido persoal como no ideolóxico ou o político. En todas as grandes iniciativas políticas do nacionalismo da primeira metade do século XX aparece Tobío, xa se referiu a iso o amigo Ínsua. Tobío non é personaxe que procure o foco, senón o fogueiro que subministra ideas á locomotora, o mediador que sabe da importancia do diálogo, do contraste de pareceres, mais tamén da necesidade de achegar posicións entre os que participan do mesmo proxecto.

Temos aí ao Tobío de vangarda, non o vangardista, senón o que roza o camiño, o “camiño xusto”, diría el, os múltiples e variados camiños polos que se debe expresar a vitalidade creadora da nación cidadá en construción permanente. Non é un destemido botado para diante pero tampouco un simple compañeiro de viaxe, senón un traballador consciente dos moitos eidos nos que labrar dende a conciencia colectiva.


4. TRES FITOS DO SEU ACTIVISMO GALEGUISTA

Sobre o seu activismo galeguista digamos que Tobío está ao coidado da máquina  en tres dos grandes fitos do galeguismo político de posguerra no exilio: a formación do Consello de Galicia, o Congreso da Emigración do ano 56 e a edición dos dous primeiros volumes do inacabado proxecto de edición da Grande e General Historia en denominación do seu gran amigo Otero Pedrayo.


4.1   O CONSELLO DE GALIZA

Camiño de Bos Aires Castelao detívose en Montevideo o 17 de xullo de 1940. Tobío estaba agardándoo, xunto a moita outra xente. Naqueles anos o rianxeiro regresou en varias ocasións a Montevideo. Mais en maio de 1944 fíxoo para falar en privado con Tobío dun proxecto ao que lle andaba a dar voltas e que ao final denominaríase “Consello de Galiza”. Esta fora a denominación que escolleran Carballo Calero e mais Tobio para o goberno galego no Anteproxecto de Estatuto que fixeran para o Seminario de Estudos Galegos.
Tobío fornécelle algúns datos concretos a Valentín Paz Andrade cando o vigués andaba a traballar no seu Castelao na luz e na sombra nunha carta asinada en Madrid o 30 de maio de 1981:
En maio de 1944 foi Castelao a Montevideo e quixo falar conmigo verbo do instalación do Consello de Galicia. Eu dinlle algunhas ideias  sobre a forma xurídica que se lle podería dar. Pideume que lle mandara por escrito esas suxerencias. Fíxeno. A eso se refire a carta que che adxunto fotocopia. O Consello constituírase logo en Bos Aires. En Montevideo nomeouse un representante que seique foi Canabal (non estou seguro). O Consello, como sabes, estaba integrado polos diputados galegos no eisilio. En Montevideo non había ningún.[9]

Aos poucos días de visitalo en Montevideo  Castelao envíalle unha carta[10] na que ademais de achegarlle uns documentos xa vellos[11] pero que podían ser de interese para Tobío agradece as súas opinións e queixase dos que só fan confundilo:
Cheguei preñado de canto ti me dixeches. Certamente eu necesito de tí, porque xa non teño tempo de improvisar o camiño que nos leve ao interior. Tampouco teño a miña beira quen me axude nos traballos, pero abondan e sobran os que me enterrumpen e confunden. Faime o favor de mandarme os esquemas que che pedín. Eso será ouro para min. Non te esquezas.[12]

Tobío sempre lamentou que as cartas e documentos referidos ao proceso de constitución do Consello de Galiza ficasen, por consideralos perigosos, en Montevideo cando se trasladou a Madrid. Deixounos ao coidado pero os avatares da vida levaron ao seu extravío. En calquera caso consideraba que o substancial do que el aconsellou era coñecido: construír un soporte legal da lexitimidade política do Consello sobre o concepto dun órgano fideicomisario da vontade da autonomía do pobo galego, depositada nos seus deputados electos en febreiro de 1936. Tobío foi pois o inspirador xurídico do proxecto que se presentou en publico, no Ateneo de Montevideo, o 30 de xuño de 1945. Di Tobío:
Castelao foi nomeado presidente e, como tal, actuará en representación de Galicia, xunto cos vascos e cataláns, en Galeuzca, restaurada no exilio, máis adiante entrará co mesmo carácter no goberno da República Española que se constituíu en París presidido por Giral[13]

Castelao sempre devecera por ter a Tobío  á súa beira. Conta Carlos Casares, na súa colaboración no libro Homenaxes a Tobío, que entre os retallos da memoria das súas últimas conversas con Piñeiro lembraba que este lle contara que na altura de 1937 barallouse a posibilidade de nomear a Castelao embaixador da República en Bos Aires. Co asunto avanzado, o rianxeiro reclamou unha persoa de confianza para que o acompañase e que fose Lois Tobío. Seica as autoridades do Ministerio de Estado consideraban imprescindible a presenza de Tobío en Sofia polo que lle denegaron a petición. Castelao pensou entón en Carvalho Calero. Mais daquela as cousas pintaban feas para a República, produciuse unha crise que rematou coa substitución á fronte do goberno de Largo Caballero por Negrín. Giral asumiu entón o Ministerio de Estado e o nomeamento prometido ficou en suspenso. Castelao sempre pensou que fora cousa de Giral que, na reviravolta do camiño, estará á fronte do goberno no exilio cando Castelao sexa Ministro grazas, entre outras cousas, a lexitimidade que achegaba presidir o Consello de Galiza despois de que a autonomía acadase o seu pleno recoñecemento nas Cortes Republicanas reunidas en México uns meses antes. Castelao sería fiel a Giral.

O final da guerra, o novo panorama internacional de bloques, a morte de Castelao, a continuidade do franquismo, a división entre o galeguismo do interior e o do exilio e o falecemento da maioría, pero non de todos, os deputados fideicomisarios, arrastraron ao Consello de Galiza á perda de iniciativa e ao esmorecemento paulatino. É ben certo que a iso tamén axudou que o goberno autónomo galego nunca se  chegase a constituír como tal a diferenza do vasco e do catalán, mais non explica na súa totalidade o gran desatino que foi permitir que secase a fonte de lexitimidade democrática e autonomista que representaba o Consello de Galiza.

A autonomía galega pagou un alto prezo por tal desleixo. No momento da reforma do franquismo e do restablecemento das autonomías históricas, púxose á fronte dos órganos preautonómicos persoeiros procedentes do réxime ditatorial, mesmo fondamente comprometidos coa represión franquista e inmersos na operación de adecuación das elites da ditadura aos novos tempos anunciados pola morte de Franco. Non só non se respectou, nin sequera se reclamou, a continuidade histórica da lexitimidade democrática e republicana representada polo Consello de Galiza, senón que nin se considerou a posibilidade de que Antón Alonso Ríos asumise ese papel simbólico e momentáneo como fixeron Leizaola ou Tarradellas no caso vasco ou catalán respectivamente. A liña da continuidade democrática interrompida pola sublevación militar representada por Aguirre, Irla e Castelao ficou esbarroada no caso galego e un personaxe como Rosón converteuse en presidente de Xunta preautonómica.

E non só iso, senón que a ninguén se lle ocorreu nin sequera solicitar a colaboración de Tobío, levaba máis de vinte anos residindo en Madrid, na redacción do actual Estatuto ou simplemente demandar a súa opinión.

Entre outros moitos factores, coido que este corte na lexitimidade democrática pode explicar, en parte,  tanto a despreocupación popular nos momentos iniciais da autonomía, fóra do momento da aldraxe, e mesmo a posterior e actual languidez das institucións autonómicas. mais tamén a certa orfandade na que medrou o renovado e xuvenil nacionalismo galego dos primeiros anos setenta que impediu que este non só non asumise un papel comprometido no proceso autonomista senón que pola contra, na procura da súa propia forte identidade, se desmarcase do proceso e se enfrontase a el, cometendo un erro de perspectiva histórico que o sumiu nunha fochanca de marxinalidade da que tardou moito tempo en ser quen de emerxer. Quen nos dera daquela poder chegar aos consellos de quen sabía e de quen, como di Paco del Riego ·Nunca lles negou consello a quenes o necesitabamos”[14].

4.2 O CONGRESO DA EMIGRACIÓN.-

Seis anos despois da morte de Castelao, o Consello de Galiza, presidido por Antón Alonso Ríos, acordou convocar o 1º Congreso da Emigración Galega coa evidente intención de reagrupamento e coordinación dun proxecto galeguista debilitado pola morte do rianxeiro, a continuidade do franquismo e a escasa perspectiva da súa data de caducidade.

A decisión de celebrar o Congreso que reunise os emigrantes en América tomouse na xuntanza extraordinaria do Consello de Galiza do 2 de xaneiro de 1956. Acordouse celebralo en Bos Aires entre o 24 e o 31 de xullo de 1956, datas escollidas para conmemorar o Centenario do Banquete de Conxo. Nomeouse unha comisión organizadora integrada basicamente por representantes da comunidade bonaerense, reunidas  arredor a figura de Manuel Puente, mais que non recollía outras sensibilidades, ou cando menos non coa intensidade da que eran merecentes, como no caso da Federación de Sociedades Galegas, e deixaban fóra outras como a Asociación Galega de Universitarios, Escritores e Artistas (AGUEA) que se expresaban a través da revista “Galicia Emigrante” que dirixía Luís Seoane.

Coñécese moi ben o seu desenvolvemento pois a Editorial Nós de B. Aires editou as Actas do Congreso. Realmente non son unhas actas, senón unha múltiple e variada documentación sobre os preparativos e o desenvolvemento da reunión que se publicarán tres anos despois da súa realización.[15]

En 2006, coincidindo co cincuenta aniversario da súa celebración, o Arquivo da Emigración do  Consello da Cultura Galega  publicou unha edición facsímile das Actas.[16]
No estudo previo, Marcelino Fernández Santiago valora que:
A pesar do escaso tempo desde a convocatoria do Congreso até o seu comezo, rexistrase unha importante participación, xa que asisten un total de 134 delegados e están representadas 60 sociedades. A case totalidade das sociedades participantes son entidades dos países do Río da Prata, cunha moita menor participación e relevancia das sociedades doutros ámbitos xeográficos pois, do total de entidades adheridas, 45 son institucións galegas con sede en Arxentina e Uruguai.

    Tobío é reclamado de novo para facer de locomotora para que o tren pite e ande. Foi o encargado de elaborar o “Manifesto”, o “Temario” e mais o “Regulamento”, mediar nos momentos de tensión e organizar o desenvolvemento dos actos.

     No “Manifesto” , o de Viveiro, refírese á  decisión do Consello de Galiza de organizar o Congreso en coincidencia co Centenario do Banquete de Conxo evidenciando así unha continuidade no proxecto ideolóxico político galeguista:
Por iso decidimos convocar este Congreso da Emigración Galega n-este ano de 1956. Coincidirá co centenario do “Banquete de Conxo” feito de fondo siñificado na historia do noso Rexurdimento. Naquel sonado banquete, estudantes e obreiros, irmanáronse afervoadamente baixo a dobre inspiración do amor á democracia e do amor a Galiza. As verbas ardidas do bardo Pondal  e do poeta Aurelio Aguirre que resoaron coma voces de profecía baixo a ramallada da vella carballeira e seguirán resoando arreo ao longo dos anos, serían recolleitas por xeración tras xeración de galegos, inspirando os seus esforzos a prol do avance e felicidade e liberdade da sua Terra. I-é axeitado poñer un Congreso da Emigración Galega baixo o siño do Banquete de Conxo porque no esprito dos que n-iste participaron bulían os ideaes que deben inspirar aos emigrantes galegos: a irmandade antre a mente e o brazo, antre o inteleitual e o traballador manual, o senso de igualdade humán, o principio de liberdade democrática, o amor aitivo á Terra galega e a arela de vela ergueita e ceibe. 

O Manifesto é unha chamada ás comunidades da emigración porque esta “ten chegado xa a un intre, na súa evolución, en que precisa tomar conciencia de sí mesma e autodeterminar os seus rumbos”. A convocatoria parte coa esperanza de que “representará un importante paso na empresa cada ves máis urxente e ineludibre, de estroituración da Galicia Emigrada”.

Na súa análise da emigración galega, Tobío considera que esta:
Insértase ela dondamente, sin brusquedade nin violencia na comunidade que a recebe (“o galego non foi a turbare ningunha inocencia” dí , maxistralmente, Otero Pedrayo) como un regato que deitara mainiñamente as súas augas. E logo axéitase de contado á nova vida, ao novo meio, orixinando un mínimo de friccións, establecendo fíos de cordialidade, irmandade e convivencia sinceira e fonda coa xente do país. I-elo –i-eiqui ven o interesante e cáseque o miragroso- sen desfacer e liquidar a sua condizón galega[17]

Tobío argallou o desenvolvemento do Congreso en tres grandes palestras. Na primeira afrontouse o estudo do pasado migratorio dende as orixes nas migracións andoriñas  a Castela e Andalucía ata a máis duradeira emigración americana do século XIX. Así como a análise dos centros de atracción migratoria e as razóns para o funcionamento destes. Así como as características  psicolóxicas e sociolóxicas do emigrante e as súas creacións mutualistas, culturais e recreativas e empresariais, no pasado. Na segunda palestra analizouse o presente, naquela altura, da migración galega  e as súas características xerais nas máis importantes  zonas de concentración.

Capa do programa de man do Congreso.
Obra de Leopoldo Nóvoa. Arquivo L. Tobío
O máis denso dos paneis argallados foi o terceiro que atendía ao futuro da emigración e amosaba tanto o espírito de ollar “máis alá”, propio de Tobío, como o seu xeito pragmático de entender a acción política. A densidade temática fixo que esta terceira palestra tivese catro desenvolvementos parciais.

Para esmiuzar o problema do emigrado comeza por preguntar se convén promover ou restrinxir a emigración, inquire sobre vantaxes e prexuízos. Sobre a forma de organización da mesma, cuestiona se os estados e as entidades de migrantes deben intervir na súa orientación ou ben se non se debe coutar a libre determinación individual.

Así mesmo abriu o debate sobre as mínimas condicións de saúde, capacitación e alfabetización; desenvolvendo en maior detalle o rol das sociedades galegas tanto na asistencia ao emigrado a través de bolsas de traballo, axudas económicas, asistencia médica gratuíta, axudas para os repatriados etc.; como na capacitación do emigrado a través de escolas, centros de formación profesional e artística. Non deixa Tobío de presentar a consideración aspectos máis sutís como o senso ético do emigrante e a súa tendencia ao “afroxamento da sensibilidade moral” e “ a necesidade de conservar os “standards” éticos”.

No segundo apartado deste terceiro panel, Tobío propón  a reflexión sobre as sociedades mutualistas como máxima creación da emigración e expresión do cooperativismo tradicional e o estudo das posibilidades de estender a súa acción á sanidade, beneficencia e cultura así como as posibilidades de coordinación entre as sociedades mutualistas dentro de cada país e coas doutros países. Finalmente propón abordar o “rol espritoal” das mutualidades fomentando a relación entre Galiza e as nacións americanas estudando polo miúdo o influxo de América en Galiza, e a inversa, a través dos emigrados.

Programa de actividades do Congreso
Non se lle escapa orientar os debates cara á  vida económica e facelo con ese profundo sentido da xustiza social sempre presente no pensamento tobiano e presenta directamente cuestións como: “Comenencia de adicarse a aitividades productoras: vantaxes para o país e para o emigrante. Os perigos das aitividades económicas parasitarias (especulación, usura), e necesidade de manter ao noso emigrado arredado d´elas”; para de seguido presentar:
A acción dos galegos emigrados cara á vida económica galega. Posibilidades de aituar n´ela. Dificultades, e maneiras de vencelas. Axuda do emigrado á economía familiar galega, valor d´esta axuda e efectos na aitividade económica xeral. Ingreso en Galicia de capitales emigrados, Empresas fundadas por emigrados que volven.”[18]

O derradeiro apartado deste terceiro e complexo panel sobre o futuro, está dedicado á cultura. Partindo das accións concretas, por exemplo a axuda a empresas culturais da Terra e a urxencia de acrecentala (en referencia indubidable á  editorial Galaxia pero non só), o apoio ás grandes empresas culturais que explícita: a “Historia de Galiza”, aclara Tobío, en camiño de cumprirse, (descoñecía que o proxecto retrasaríase en demasía e sería el mesmo que terá que arrimar de novo o ombreiro para botalo adiante) ou o Gran Dicionario Galego, proposto no relatorio do interior. Aspectos aos que nos referiremos máis adiante. Nesa visión ampla da cultura que ten Tobío, non reducida á literatura, presenta a necesidade de fomentar o teatro, as artes plásticas, a música e a difusión da cultura a través de diarios, revistas, editoriais e da radio[19]. Finalmente postula o debate sobre a lingua galega e a “Obriga de gardala e cultivala como herdo, o máis valioso, da nosa cultura. Aititude da emigración galega cara ás medidas de persecución –aberta ou disimulada- da nosa lingua. Necesidade de crear crases elementaes e crases superiores de lingoa e literatura galega na terra e na América”. Remata propoñendo a reflexión sobre as achegas da emigración ás culturas nacionais dos países americanos e os xeitos de realizalas.

No regulamento Tobío argallou comisións para os tres grandes paneis; o terceiro ficou dividido en tantas comisión como apartados temos sinalado. Deseñou o acto de apertura e clausura e os distintos pormenores dun congreso destas características. Resolveu, con habilidades varias, a participación no mesmo, dándolle a cada sociedade un voto, asistisen as persoas que asistisen; outorgándolle voz e voto a editoriais, revistas, periódicos e audicións radiais e tamén a todas as persoas que polo seu labor destacado fosen convidadas pola Comisión Organizadora.

Aquí terá que lidar, con éxito, en momentos de tensión como o xerado por non convidar a participar na organización a AGUEA, “chata que mesmo hoxe non me dou explicado”, comenta Tobío nas Décadas. Tivo pois que botar man das súas dotes diplomáticas para evitar primeiro o boicot, por parte das persoas agrupadas  arredor da “Galicia emigrante”, a revista que dirixía Luís Seoane, e conseguir que, ao remate do Congreso, a casa común ficase reforzada. Cóntao así Tobío nas Décadas (p.592):
Cando chegamos a Buenos Aires os delegados de fóra para participar no Congreso, fomos invitados polos de AGUEA a un xantar ao que asistimos gustosos pero que veu ser unha “encerrona” pois, ao remate de el, Blanco Amor, coaquela súa verba engaioladora, quixo convencernos de que debiamos boicotear o Congreso. Pero xa era tarde para tomar unha tal decisión, anque estivese xustificada. Prometimos, porén, unanimemente, intervir para que se remediara aquel erro e así o faremos, conseguindo que a AGUEA fose, ao cabo, invitada a participar como era xusto. E na sesión solemne en que se aprobaron as ponencias, o meu vello amigo Antonio Baltar pasou a formar parte da mesa, en representación da AGUEA, entre os afervoados aplausos de todos.

Será tamén Tobío quen xestione a colaboración de Leopoldo Nóvoa, residente na altura en Montevideo, no deseño do programa de man como, posteriormente, tamén logrará implicalo na edición da Historia de Galiza que dirixía Otero Pedrayo.

Tobío interveu o día anterior á clausura, nun dos actos culturais que arrouparon o Congreso e que tivo lugar na sede do centro Galego de Bos Aires no nº 21999 da rúa Belgrano, á  beira de Emilio González López, residente en Nova York, e de Xerardo Álvarez Gallego, exiliado en La Habana. Faino tamén no acto de clausura, o 28 de xullo, como autor do  “regulamento”, do “manifesto” e do “temario”. O labor de Tobío recoñéceo con intensidade o Presidente da Comisión Organizadora, don Manuel Puente, quen no resumo publicado[20] do seu discurso na sesión de clausura di:
Mais teño a obriga de siñalar e de eisaltar a quen foi autor e alicerce que posibilitou o éisito. Os organizadores tivemos senso de responsabilidade e, naturalmente, acudimos a un irmán sabido para que nos fixera unha laboura que nós, homes emigrantes sen preparación nin capacidade inteleitual, non podiamos facer; a saber: a estroituración literaria, temática e regulamentaria do Congreso. E acodimos a un irmán que vive en Montevideo, quen, pola súa sinxeleza, -belida fror espritoal-, pola súa caridosa comprensión da maneira de ser, do sentir e do pensar dos irmáns emigrados, e ademais polo seu afervoado patriotismo galego, ceibe de infruencias alleeiras, úneca i escrusivamente comprometido coa Terra sagra, coa Galicia nai…; ise irmán a quen nós e a patria lle estaremos por sempre agradescidos, é un home que nos honra eiquí coa sua compaña; don Lois Tobío.

Mais non todos os que presentaron comunicacións ao Congreso eran emigrantes ou estaban no exilio, tamén participaron os do “exilio interior”, comezando por Otero Pedrayo que envía ao Congreso un breve relatorio manuscrito, reproducido en forma facsimilar na documentación do Congreso  baixo o encabezamento “Mensaxe do esgrevio dianteiro da cultura galega: Don Ramón Otero Pedrayo”. Tobío destaca nas Décadas a importancia deste breve e emocionante escrito de Otero.

Dº Ramón asina tamén - xunto co R. Cabanillas, Rof Carballo, García Sabell, Carballo Calero, Celestino F. de la Vega, F. Fernández del Riego, X. Illa Couto e Ramón Piñeiro- outro relatorio, presentado na Comisión cuarta do terceiro panel: “A emigración galega e-a cultura”, no que se nota a man de Piñeiro e que debe ser unha das primeiras formulacións escritas do que se deu en denominar “piñeirismo” ou “culturalismo” que se plasmaría na célebre reunión de 1958 na que o grupo “Galaxia” entregou a Perfecto López, do grupo de “Bos Aires”, un extenso informe[21] no que se fixaban as posicións do chamado “galeguismo do interior” e que provocaría o posterior afastamento entre os dous núcleos do galeguismo, aínda que esta distancia xa viña da década anterior, dos momentos previos ao nomeamento de Castelao como Ministro no Goberno da República.

O relatorio remitido dende Galiza céntrase na defensa do idioma como empresa común dos galegos e fai dúas propostas: a elaboración do Gran Dicionario Galego e a creación dun Padroado da Cultura Galega. A primeira sería un profundo labor de estudo da lingua:
Para procedéremos metodicamente na posta en marcha distes estudos, temos que comezar, necesariamente, pol-a publicación escrupulosa de todol-os materiás lexicográficos que van integrar o futuro gran Diccionario.[22]

Estes serían, a publicación de documentos medievais esquecidos nos arquivos, de textos medievais con comentarios críticos e doutros inéditos, de vocabularios (Sobreira, Sarmiento, Cornide, Pintos, Leiras Pulpeiro e nomeadamente o de Eladio Rodríguez) e finalmente a recollida da lingua viva en monografías lexicográficas. Para afrontar estes labores é para o que propoñen a creación do Padroado:
Para artellar a adecuación entre os medios económicos e mail-os medios técnicos que se precisan, sen que a adecuación perda continuidade,…[23].

Dende o punto de vista histórico e ideolóxico teñen máis interese os dous primeiros epígrafes denominados “Siñificado da cultura” e “Idioma e cultura”, respectivamente, no que son constantes as  referencias á cativeza de Galiza no marco europeo, ao seu carácter de “pobo” xa que se expresa como unha cultura “peculiar”, isto é unha “unidade espiritoal” que ten a súa máis representativa expresión no idioma.
Lois Tobío, baixo o sinal, e outros participantes no Congreso (Puente, Dieste, Pepe Velo, L. Seroane...).
Tomada de Galicia emigrante 

Ao respecto da división entre os “galeguistas do interior” e os de “Buenos Aires” ou se se quere entre “culturalistas” e “políticos”, Tobío mantén unha posición intermedia, quizais derivada da súa experiencia política e diplomática. Dicíanos:
Ben, non hai que facer unha división tan radical e esquemática, porque entre os culturalistas había individuos que tiñan senso político e entre os políticos había moitos individuos que traballaban na orde cultural. Todos discutiamos, pero por riba estaba o mesmo sentido da galeguidade, que era o que nos unía a todos e que se impuña a todo”. Para logo engadir: “Non se durmiu ao PG: deixar que non actúe dunha maneira activa, puxante, nun determinado momento, non quere dicir que iso supoña unha perda de espírito. Aqueles que parecían soamente políticos eran tamén culturalistas, e viceversa. Eu falaba con todos eles, uns e outros tiñan o mesmo obxectivo. O que pasa é que había quen lle daba máis importancia, nun momento, a un aspecto, e outros que lle concedían máis importancia a outro, pero todos tiñan os dous aspectos presentes. Era nas tácticas onde podían discrepar, pero só lixeiramente. Máis política ou menos política, máis cultura ou menos cultura, non deixaban os políticos de facer cultura nin os culturalistas de facer política.[24]

4.3 TOBÍO EDITOR

Ao pouco de que o Consello de Galiza convocase o 1º Congreso da Emigración e cando Tobío estaba inmerso nos labores preparatorios, Rodolfo Prada, en carta datada o 23 de febreiro de 1956, demanda de Tobío unha primeira colaboración nun proxecto editorial: “Agora teño o gosto de cumprir outro encárrego para vosté. Trátase do seguinte: da grandeira obra, que patrioticamente financia noso esgrevio amigo Don Manuel Puente, da Historia de Galicia”. A seguir  coméntalle que naquela altura recibiran os orixinais dos dous primeiros tomos e que “xa istán sendo imprensados. Don Manuel contratou o traballo ca imprensa López de ista cibdá (a mesma que fixo o libro “As cruces de Pedra na Galiza” de Castelao), en 400 e pico mil pesos. Amáis delo, os grabados custarán uns 150 mil pesos. Isto lle dará ideia da importanza da obra”.

Infórmao de que a edición está a cargo de “Luís Seoane axudado por mín”  e preséntalle a demanda de colaboración:
Agora ben, témolo probrema da correición das probas, non pola correición (…), senón pola necesidade de unificar a ortografía dos varios traballos de diferentes autores. Elo comporta unha responsabilidade que somentes pode ser asumida por persoa autorizada por unha outa preparación intelectual e amplo conocemento da nosa lingua, pois vai toda a obra en idioma galego. Con Otero Pedrayo tense acordado que se faga a primeira corrección, - e conseguinte unificación ortográfica e lingüística-,  eiquí, enviándose a éle a derradeira proba para sere revisada e conformada alá.
Agora ben, Seoane e máis eu entendemos que vosté é a persoa máis calificada nas terras do Plata para laboura tan importante. Don Manuel atopou perfeita a eleición e fíxome o encarrego de lle escribir propoñéndolle isa colaborazón e pregándolle queira aceitala, a base, naturalmente, de lle compensar cos honorarios que correspondan, xa que o traballo será fadigoso e lle demanadará tempo que vosté perdería de adicar a labouras periodísticas ou editoriaes que lle rinden beneficios.
A imprensa xa entregou as probas dos primeiros traballos: o Prólogo e a Descripción Xeográfica de Galicia, ambos de Otero.

A carta de Prada remata cunha posdata: “Eu permítome apelar afervoadamente ao seu patriotismo galego, para que faga o sagrifizo de aceitar o encárrego”.

Lois Tobío, sempre disposto a realizar os imprescindibles traballos de intendencia, asumiu,  primeiro o labor de transcribir e unificar a ortografía, tarefa nada doada xa que como el mesmo lembra: “Algúns dos traballos estaban escritos a man con letra a veces non moi clara, a comezar pola de Otero, e a ortografía era dabondo diferente duns a outros”[25]. Aceptada a petición inicial, os problemas xurdidos tanto coa imprenta como por outros motivos, fixeron que a publicación se fose adiando. Cinco anos despois da carta de Prada aínda non se publicara o primeiro tomo nin tiña moitos visos de facerse realidade. Este atraso e mesmo o perigo de que a edición non se realizase foi o que levou a Tobío a asumir todo o labor editorial, correspondendo deste xeito á petición que lle fixeran na súa casa de Montevideo, Manuel Puente, Rodolfo Prada e Carlos Abraira. No complexo do labor editorial redunda M. Puente:
 (…) doume perfecta conta do enorme traballo que siñificou para vostede por en orden os orixinás e todo o demais de clichés etcétera; o desorden nos orixinás non foi por falta das nosas recomendacións, que chegamos a pedirlle se puxeran dacordo na unificación do idioma etcétera (…)[26]

No seu arquivo persoal, Lois Tobío conservou unha serie de documentación (correspondencia, facturas, deseños, etc.) referida á  edición dos dous primeiros volumes, entre a que cómpre salientar unha boa morea de cartas que nos achegan ás múltiples dificultades, nomeadamente económicas, que tiveron que superar todos os colaboradores, fosen estes autores, correctores, deseñadores ou fotógrafos. Só superadas con esforzo e dedicación. Sirvan estas liñas para recoñecer o seu labor.

A comezos do ano 1961 Tobío asumirá o labor de coidar da impresión dos traballos que estaban realizados. Manuel Puente comunícalle,[27] enviándolle copia da carta que cursara, uns días antes, a Otero Pedrayo, que:
... baixo a miña responsabilidade económica vostede está autorizado por min para resolver todo o necesario para a impresión da Historia de Galicia –confírmolle a vostede o que lle escribín a Don Ramón, e convimos personalmente na súa casa- esto é que lle ordene a Don Ramón ou conveña cos colaboradores desiñados ou outros, o que vostede considere necesario para a termiñación da obra.

     A confianza de Puente en Tobío é absoluta, na mesma misiva engade:
En canto ós materiaes no seu poder –colaboracións, debuxos e mapas- proceda tamén con toda libertade –o que non lle guste desbóteo- e co que sirva proceda a facer imprimir os primeiros tomos contratando como mellor lle pareza, é avisándome solamente para abonar as cuotas que vostede conveña.

Como comentamos, coa carta anterior M. Puente mándalle a Tobío copia da que lle enviara a Otero. Na mesma Puente explícalle ao director da publicación as razóns do atraso da impresión:
Estou seguro que vostede estará estrañado da falta das miñas noticias, en tanto tempo, pero pódolle asegurar que naides como eu estaba sofrendo por non poder escribirlle algo satisfactorio encol da empresa que me comprometín coa patria –de facer imprentar a Historia de Galiza- pero ese compromiso non dependía solo da miña vontade, que nunca faltou, si non en primeiro lugar, que de ahí mandaran os traballos debidamente ordenados, e en segundo lugar que a persoa que aquí se comprometeu a dirixir a impresión cumplira.
      ¿Si os dous puntos esenciales me fallaron que podía facer eu?
      Si co primeiro cumplín poñendo ahí os fondos necesarios para pagos de mapas e colaboradores, co segundo aínda máis, contratando coa imprenta en base a “Maquet” os detalles elaborados polo mismo responsabel-contratado cos clichés etc, a imprenta aboneille a primeira cuota ($ 37.500) que creo perdida, fixen entrega de todos os materiales que estaban no meu poder, testos, debuxos, mapas, e nada se fixo, a imprenta di que se perxudicou coa perda da composición e esixe novo contrato a novos precios, 15 ou 20 veces máis caros, -¿podía eu volver a confiar para contratar de novo cos novos aportes que tamén se perderían?.
      Cando vostede estuvo eiquí, dixen eu nunha xuntanza que a Historia de Galiza se faría e dende entonces pasei intres moi amargos, sin saber que facer, - a parte de ahí pensei que podía remediarse pero- ¿cómo resolver o de aquí, si pensaba que o sucedido tocaba os bordes de un sabotaxe?
      Polo esposto darase conta dos motivos de non escribirlle, fago oxe ledicioso pola seguridade que teño, de que por fin teremos a Historia de Galiza –gracias á vontade, capacidade e patriotismo de un gran galego, que enterado das dificultades con que eu me encontraba, ofreceuse patrioticamente, a encargarse el, de correr cos traballos da impresión, estoume referindo a Don Luís Tobío.
      Comprenderá vostede a tranquilidade que oxe enche o meu espritu, - e a alegría que teño en comunicarlle a vostede esta novedade.
      O 12 de Nadal fumos a Montevideu, Prada, Abraira e eu levándolle a Don Luís Tobío todo o material que tiña no meu poder –incluso debuxos e mapas- e, ó por alí en orden as cousas, notamos que, o seu traballo non está completo, e decir que na imprenta ou en outra parte estraviaron algunhas follas últimas, (…)
      Infórmolle que a Don Luís Tobío lle din amplios poderes para tratar con vostede e con todos os colaboradores e facer baixo a miña responsabilidade económica todo o que sexa necesario ó seu parecer para terminar a impresión da Historia de Galiza, de maneira que en adiante todo o que Don Luis resolva ou ordene ten a miña conformidade.[28]

Aos problemas que demoraron a saída dos primeiros volumes refírese, de novo, M. Puente en carta a Alvaro Gil na que lle dá conta da asunción por parte de Tobío do coidado da impresión:
Escríbolle oxe polo siguinte; A Historia de Galicia que vostede estará enterado me comprometín a facer imprentar, e que xa debía estar circulando, está recién nos seus comenzos, e será realidade polo menos nos dous primeiros tomos, que é o único material que hasta agora enviaron da terra, e esto vai a ser posible gracias ó concurso de Don Luís Tobío, que sabedor das dificultades en que eu me encontraba por falla da persoa que se había comprometido a dirixir a impresión, se ofreceu a correr el con ese traballo – e polo tanto se está comenzando a imprimir en Montevideo (…)[29]

A esta demora e aos problemas coa imprenta fai referencia Otero  Pedrayo cando lle escribe a Tobío: “Eiqui os colaboradores desconfían da pubricación. Soio coa saída dun bó volume renascería o entusiasmo”. Na mesma misiva engade: “O interesante é a pronta saída do volume de Etnografía, verdadeira obra prima que xa perde por o moito tempo de agarda”[30]. Aos poucos días noutra carta: “Estou moi ledo coa nova organización…”; despois de informalo sobre o estado dos traballos engade: “Compre unha nova organización e moito diñeiro. Por o pronto será gran cousa que saia a Etnografía. (….). Ben sei que D. Manuel gastou en balde moito diñeiro, debeu ser ouxeto de algún engano nas imprentas”.[31]

Aos poucos meses Otero volve expresarlle a Tobío as súas inquedanzas sobre o proxecto: “Eiqui os colabouradores da “Historia” pensada por Manuel Puente mañifestanse esceuticos, procuran non falar do problema quizais para non magoarme a min. En tantos anos a Etnografía –non penso no Introito xeográfico- poido ter dado bos froitos e ergueito o nome galego en todo o mundo culto”.[32] O desacougo non desaparece e de novo exprésao: “ Quixera saber canto tempo. Eiqui domina a preguiza. (…) Eiqui os mais desconfían coa longa demora”[33]

O que realmente vería a luz foi a Introdución á “Historia”. Unha década despois publicarase o tomo dedicado á Prehistoria, polo tanto o primeiro volume en verdade acaído á denominación Historia de Galiza. Mais o proxecto estaba deseñado e, en parte, en marcha. Otero escríbelle a Tobío:
Sin falar por hoxe dos orixinais en poder de Vde voulle manifestar o estado do traballo: a) feita, con ben poucos engadidos e notas por Xaquin Lourenzo, a Prehistoria por o inesquecente Cuevillas; b) feito un volumen enteiro de historia das Pelerinaxes dende as orixes deica hoxe por D. Xesús Carro; Vde. sabe seu caraiter, quixo traballar soio; c) de Idade Media por Ferro e por mil listas de fontes no Arquivo Histórico Nacional cuias papeletas eu gardo; d) de Idade Moderna tamén moita nota de fontes. Pro hai que esculcalo todo ben dreitamente ben pagando fotocopias. Hai tamén moitas fontes de outros arquivos. De época celto-román di Bouza ter traballado moito; quedamos en que a Outa Idade Media a fixera Ferro e a Baixa Ferro ou Filgueira, facendo dende logo Filgueira a poesía medieval. Non sei si comprirá. Chamoso Lamas fará, non o dubido, a historia d- Arte. Eu quedeime co XVIII e XIX, fora da cultura, e traballo moito. Coido que en dous anos podo ter rematados os dous volumes. ¿E o demais? ¿Que se mete no XVI e XVII?.[34]

Polo que se desprende do escrito de Otero están rematados nesa altura dous tomos máis: o da Prehistoria de Cuevillas e o das Pelerinaxes de Carro. Os demais traballos estaban en fase de elaboración, encargados ou comentados cos máis importantes especialistas (Ferro Couselo, Filgueira Valverde, Chamoso Lamas, Bouza Brey). Outro dos que andaba a traballar nunha colaboración para a Historia era Aquilino Iglesia Alvariño. A morte sorprendeuno, a el e a todos; dálle novas Otero:
Están abraiados coa morte supeta de Aquilino Iglesia Alvariño. Estiven con el o 27 en Sant Iago, tan bon e ledo e bebedor. Morreu o 28 cando xa eu estaba eiqui. Xa o libro ten que levar unha necrolóxica: Hai que procurar quen faga a historia da lingoa para publicar polo comén da Idade Media. Quizais Isidoro Millán

Así pois dos tres volumes que foron editados dentro do proxecto, Tobío coidou dos dous primeiros. A ben seguro que lle  gustaría ser tamén o editor da “Prehistoria” do seu amigo Cuevillas, a quen coñecera nos tempos do Seminario de Estudos Galegos. Cuevillas e Tobío mantiveran nos anos da Ditadura de Primo de Rivera unha forte relación epistolar, tanto por ser Tobío o secretario do Seminario e Cuevillas director da Sección de Prehistoria como por ser ambos os que establecían os contactos clandestinos entre os galeguistas. O texto de Cuevillas[35], anotado e corrixido por X. Lourenzo,  cun engadido de Taboada Chivite, será publicado como terceiro tomo en 1973.

Tanto Puente como Prada procuraron que Tobío coidase da edición do volume da Prehistoria de Cuevillas, segundo se desprende da carta de F. Fernández del Riego:
Escríboche agora istas liñas para tratar do terceiro tomo da “Historia de Galiza”. Dixéronme Prada e D. Manuel Puente que ti ten encarregarías da edición, como fíxeche cos outros dous volumes.
      O texto do tomo xa está rematado. Abrangue 362 folios, mecanografiados sobre o orixinal manuscrito que deixou Cuevillas, e 90 máis que escribiu Xesús Taboada Chivite como apéndice e posta ó día. Hai tamén fotos e dibuxos prá ilustración. Pero sería comenente que ti dixeses sobre pouco máis ou menos, a cantidade deles que se necesita.
      Si aínda estás disposto a te facer cárrego do traballo, escríbeme decíndome o que debo facer. ¿Queres que che remese xa o material, ou tencionas faguer antes algunhas xestiós nas imprentas, recabando presupostos, etc.? Fico pendente das túas novas.[36]

Daquela Tobío xa levaba tempo residindo en Madrid, un tanto desconectado dos círculos galeguistas e inmerso xa nos seus estudos das cartas de D. Diego Sarmiento de Acuña, I Conde de Gondomar.

O 29 de outubro de 1962  presentábanse oficialmente os dous primeiros volumes nun acto celebrado no salón de plenos do Centro Galego de B. Aires, no que participaron ademais do mecenas Manuel Puente, Abelardo Estevez e o presidente do Centro Galego, Villamarín Prieto, segundo recolle A Nosa Terra[37]. Na nova xornalística sublíñase a presenza de representantes de diversas entidades culturais arxentinas así como de todas as entidades galegas de B. Aires e Montevideo amais do delegado do Consello de Galiza, Xesús Canabal. No acto, Manuel Puente referiuse en diversas ocasións a Castelao: “que me ensinou a me sentir patriota galego integral (…) espertou na miña conciencia as obrigas que se sinten coa patria (…). E foi asín que ises anceios se concretasen na decisión de promover e patrociñar que se fixera a gran historia de que carescia a nosa patria Galiza.” Segundo conta Tobío, Manuel Puente comezaba así a cumprir a promesa que lle fixera a Castelao nos seus últimos días[38]. Malia os esforzos non poderá rematar a tarefa.

O acto de presentación coincidiu cos preparativos para o regreso de Tobío e a súa familia a Europa, aproveitando a oportunidade que lle brindara un traslado dentro da empresa farmacéutica na que traballaba. Despois de pasar por Basilea, sede do grupo farmacéutico, recolle á familia en Barcelona (Nadal de 1962) para establecerse en Madrid. Sabemos tamén que a obra estaba publicada dende había algúns meses pois Otero escríbelle dende Ourense o 27 de setembro de 1962: “Estaba en Santander cando chegaron os dous volumes”[39], aínda que os exemplares aos que se refire don Ramón estaban sen rematar como aclara Tobío nunha carta a Puente[40]: “Tiven carta de Don Ramón. Está entusiasmado vendo rematada a edición. O exemprar que levou (incompreto) Meilán, vírono Piñeiro, Lorenzo e outros”. Outro dos autores, Xaquín Lourenzo, comunícalle a Tobío: “A fins do vran viñen dende Lobeira a Ourense para ollar os dous primeiros volumes da Historia de Galiza que tés ao teu cargo.”[41]

Na mesma nota de A Nosa Terra á que fixemos referencia recollese un cariñoso reproche: “Sin querer botar soma algunha encol deste feito tan importante para a cultura galega, desexamos dicir que ben se pudo facer ademais, unha edición mais económica para unha difusión maior da devandita Historia”. A recriminación non deixa de ter certa lóxica, aínda que o que os impulsores do proxecto pretendían era facer realidade a primeira gran publicación da cultura galega, tamén dende o punto de vista das técnicas editoriais. Unha grande obra en canto a contido, pero tamén en deseño, edición, ilustración etc. A quexa foi chamada a “Grande e Xeneral Estoria” en palabras de Otero.[42]A carestía da publicación tamén preocupaba a M. Puente:
Respeto á composición en corpo 12/12, e certo que sería mellor pero debemos considerar si a obra non se encarecería demasiado, con todo o que hai que agregarlle, refírome ó precio que vai a resultar para a venda que é o que me está preocupando, (…) deixo entón que vostede resolva o que lle pareza.[43]

 4.3.1OS CONTIDOS.-

O tomo I consta dun “Prólogo” e un longo capítulo de “Xeografía”, autoría de Otero. A “Xeoloxía” é obra de Isidro Parga Pondal, mentres que Luís Iglesias Iglesias achega un capitulo único dedicado á “Xeografía fito-zoolóxica”. Risco elaborou o capitulo, con moito, máis extenso, denominado “Etnografía: Cultura material”. O volume remata cunha análise da música e da danza da que é autor Emilio Pita.

Pola contra o Tomo II é obra dun só autor Xaquín Lourenzo, aínda que se pode considerar continuación do capítulo de Risco. Ambos autores tratan de  etnografía, Risco desde a vertente cultural e X. Lourenzo dende a óptica da cultura material.

A achega de Otero definitivamente denominouse “Xeografía”, a pesar de que  insistira en que non debería titularse dese xeito: “Vai a concrusión do prólogo xeográfico. Pois iso e non Xeografía é o meu traballo”  ou “Devólvolle o esquema xeográfico. Coido que vai ben. Trátase de un limiar xeográfico e non dunha xeografía. E concedín moito as chamadas de ríos e da costa.”  Mesmo co exemplar na man seguía pensando que: “Houbera gostado millor que a miña parte levara o tiduo do que é: “Introducción xeográfica”. Máis leente avisado decatárase deseguido”[44] 

O grande apartado do primeiro tomo é “Etnografía. Cultura espiritual” de Vicente Risco, profusamente ilustrado con cen figuras, entre fotografía e debuxos, ademais de catro pranchas a cor que reproducen motivos decorativos de colchas e mantas. Entre os debuxos un de Castelao, outro de Carlos Sobrino, varios de Risco, outros de X. Lourenzo. Entre as fotografías algunhas de Xosé Suárez.

A achega de Risco á Historia de Galiza constitúe a grande obra etnográfica do pensador ourensán. As claves interpretativas da etnografía risquiana cómpre buscalas na escola histórico-cultural xermana de Graebner e Schmidt e xa que logo afastado tanto do socioloxismo francés (Durkheim, Mauss) coma do difusionismo americano (Boas), e preto, na concepción que non no método, do evolucionismo decimonónico de Tyler ou Morgan.

Na “Expricadeira previa” coa que Risco comeza o seu traballo di.
 A cultura popular está constituída por elementos, deica certo punto, elaborados polo pobo, e por elementos sedimentados do saber erudito de tempos antigos, conservados polo pobo. Componse igualmente de elementos “indíxenas” (enxebres) e de elementos alóxenos “aculturados”, ou sexa incorporados ao que nos é propio. Deiqui vén o seu valor como fonte da historia, por atoparnos nela o que chaman supervivencias de tempos antigos, como si foran verdadeiros fósiles espirituás que o historiador pode estudiar en vivo, porque, a diferencia dos outros fósiles, son materia viva e actuante

E engade:
En todo caso, o estudo da cultura popular constitui unha ciencia de carácter histórico, que, a un tempo, é unha das ciencias auxiliares da historia, e unha discipliña independente. O seu método tén que ser –sin adscribirnos por esto a ningunha escola- o histórico-cultural. Niste traballo, no que o cadro da cultura popular galega hase presentar como fonte da historia, non se trata de facer un estudio etnolóxico, sinón, como acabamos de decir, un cadro etnográfico que axude dalgún xeito á expricación da nosa historia; non hemos expricar, sinón sinxelamente describir.[45]

O estudo da cultura espiritual que fixo Risco anuncia o segundo tomo da “Historia”, o inmenso traballo sobre a cultura material que realizou o seu discípulo e amigo Xaquín Lourenzo “Xocas” que abrangue a totalidade do volume.  Tamén profusamente ilustrado (514 imaxes) con fotografías e  espléndidas ilustracións do gran debuxante que foi Xaquín Lourenzo.

Tobío entendeu que debería tratarse, aínda que fose de xeito breve, o aspecto musical, xa que non o facían nin Risco nin Xaquín Lourenzo. Foi este o motivo que o levou a solicitar de Emilio Pita unha achega sobre o tema. Deste xeito incorporouse o traballo do autor do primeiro libro en galego da post-guerra[46]  ao remate do primeiro tomo e como parte do terceiro apartado da “Etnografía: Cultura espiritual”, despois das paxinas que Risco lle dedica á Literatura e ás Artes plásticas; indicativo da concepción de traballo colectivo e da intervención decisiva de Tobío como editor.

Pita, emigrante en B. Aires dende neno, escríbelle a Tobío:
Os amigos Prada e Puente, déronme traslado dos teus deseos de que podería redactar un pequeno traballo encol da música popular galega, para engadir á Historia de Galicia que, gracias ao teu derradeiro esforzo, sairá axiña.
      Como comprenderás á noticia non deixou de encherme de satisfacción; e a carón desa satisfacción a dúbida de si as miñas cativas condiciós son de abondo capaces, para figurar xunto as outas persoalidades que tratan os principales temas de dita Historia. Creo sinceiramente, que hai na Terra, e fora dela, que pode faguer ese traballo moito millor que eu; por eso creo que nesta oportunidade pesou á túa amical estimanza hacia a miña persoa, tantas veces posta de manifesto e que agradezo en todo canto val. Agora ben, si ti crées que á miña colaboración pode servir de algo, non terei mais remedio que acatar a túa decisión.
      Si a túa resolución é definitiva, aínda que os amigos Puente e Prada, déronme a lér unha nota túa onde eispresas o que estimas comenente, breve e conciso,(…)[47]

Por diversos motivos Emilio Pita tivo que demorar o traballo, o que de novo atrasou a edición. En Febreiro de 1962 escríbelle a Tobío: “No prósimo mes de Marzo, decidín tomarme unhas vacacións (fai anos que non disfroito delas) e aproveitar ese descanso para dar cumprimento a tan difícil compromiso. Si é posíbel que podas agardar para entón agradeceríacho moito.”[48]  Tobío agardou e Pita cumpriu co seu traballo: “Dúas liñas para informarche que este fin de semán agardo termiñar o traballo e mandarcho axiña; estou sacando tamén copia dos exempros musicaes que engadirei a algunha ilustración que xa teño arredada e espero sirvan.”[49] , e aos poucos días: “Escríboche estas letras para comunicarche que a fin de semana vindeira, (…), viaxarei a Montevideo, e entregareiche persoalmente o traballo encol da música, e ti verás si sirve.”[50] 

Finalmente o traballo estaba preparado e Pita envíalle a Tobío unha agradecida carta:

Chegou as miñas máns a túa carta tan cordial do día 7, aledándome moito que atoparas axeitado o meu traballo, inda que ben sei que nas túas verbas hai decote exceso de loubanzas para mín.
      Podes, dende logo, introducir no traballo as modificacións de forma e ordenación que atopes necesarias; todo canto ti fagas tén á miña aprobación.
      Logo do que xa vin da Historia, estou convencido de que fará “historia” na laboura cultural galega, e neste caso, fora de Galicia. Por eso que a Terra, e todos nós, débenche fonda gratitude, pola tarefa que botaches enriba de ti.[51]

 4.3.2. DESEÑO, MAQUETA E ILUSTRACIÓNS.-

A maqueta e o deseño da publicación encargoulla Tobío a Leopoldo Nóvoa (Salcedo, Pontevedra, 1919- Nogent sur Marne, 2012). O pintor e muralista (Cerro de Montevideo -1963-, Canteira de Santa Margarita de A Coruña -1989-) pontevedrés  trasladárase, ao remate da guerra, coa súa familia ao Uruguai, país do que o seu pai fora cónsul para Galiza. É en Montevideo onde coñece a Tobío compartindo amizades comúns, entre outras a do pintor uruguaio, de pai catalán, Torres García (1874-1945), quen exercerá ampla influencia, non só pictórica, sobre L. Nóvoa como el mesmo recoñece[52]. Tobío é un entusiasta da pintura e mantivo relación con moitos artistas plásticos (o citado Torres García, Plastchek, Guréwitsch[53], os galegos dunha e outra beira do Plata -Colmeiro, Seoane, Laxeiro, Díaz Pardo, etc.-,). No “atelier, (…), unha miga ao xeito da bohemia parisina”, en palabras de Tobío,  que tiña Leopoldo Nóvoa, no primeiro piso do antigo Mercado Central de Montevideo, lembrado polo pintor como “o taller máis entrañable que tiven”[54], pasaron ambos “seráns lediciosas a parolar de mil cousas”[55].
Con anterioridade, como dixemos, Tobío encargáralle a Nóvoa a realización do programa de  man do 1º Congreso da Emigración. A relación entre Nóvoa e Tobío mantívose ao longo do tempo pero foi especialmente intensa, dende o punto de vista epistolar, nos primeiros meses de 1962. Entre marzo e abril daquel ano crúzanse unha serie de cartas sobre a tapas e sobrecubertas da “Historia”.

O 21 de marzo de 1962, Leopoldo Nóvoa escríbelle a Tobío:
Doble fue la alegría de vuestra carta, porque, además, me trae el encargo de las tapas para la Historia de Galicia. (…) Respecto a las tapas o sobre-cubiertas, me pondre de inmediato con ellas y te las enviaré tan pronto “encuentre” las que me satisfagan. (…) Por mi trabajo no cobraré precio alguno y te agradezco me hayas asociado a tu labor. Todo lo demás está clarísimo y tus descripciones son suficientes para poder relacionar las sobre-cubiertas con el contenido de cada tomo.

     De seguido refírese ao seu traballo en París anunciando que vai regresar pronto xa que “me están acosando para que vuelva cuanto antes para realizar los grandes murales del estadio del Cerro” pero que “mi hábitat definitivo seguirá siendo París” e coida que “en poco tiempo podre mantenerme de mi pintura sin mayores problemas”. A mensaxe remata cunha agoniante reflexión política:
No hablaré de la situación política porque me apena lo que tendría que deciros. La guerra de Argelia ha terminado de “apodrecer” todo y aunque uno se dá cuenta que la crisis es de todo este pequeño Occidente, al que se le viene el mundo encima, creía que Francia podría tener algunas reservas. Y no las tiene porque no hay nada digno de salvarse. Ca-y-est![56]

Carta de Leopoldo Nóvoa a Lois Tobío
Á volta de correo Tobío envíalle algúns datos sobre as sobrecubertas. Os textos das tapas e lombos dos dous tomos e proponlle que sexan independentes dos títulos que poderían ir impresos enriba e en negro, que lle indique o tamaño, o emprazamento e os tipos. Infórmao tamén de que a imprenta que vai facer o traballo é a de Barreiro.[57] Antes de rematar Tobío coméntalle:
Aunque tu negativa a recibir una retribución por tu trabajo es digna de reconocimiento y de encomio, te ruego que cambies de opinión. Por razón de principios conviene que la gente sepa que el trabajo artístico e intelectual debe ser remunerado.[58]

Ao día seguinte[59](28/03/62), polo tanto antes de recibir a carta de Tobío, Nóvoa xa lle estaba escribindo con instrucións para as sobrecubertas:
Ahí te las mando sin esperar por los datos que te pedí sobre la tipografía que irá titulando cada tomo. Por lo que se de ti como persona que estas en la pomada (es decir en cosas de impresiones) sabrás manejarte con los espacios..

Logo fai unha serie de consideracións: sobre a situación do número de cada tomo al rente en el ángulo inferior derecho”, sobre o título e os subtítulos etc. As cartas de Nóvoa desprenden sempre un fino humor. Nesta á  que nos referimos, ao saírlle un chisco tortas as liñas, despois de pegarlle uns recortes cos tipos de letra, remata cun “Coño, que torcido estaba el papel”, non sen antes dar unha proba máis do seu desprendemento: No tengas ningún temor en decirme que no te gustan, si no te gustan. Ni tengas ningún empacho e no utilizarlas, si fuera así.”
Carta de Nóvoa a Tobío
O 2 de abril[60], Nóvoa escríbelle con novas indicacións que: Ça fait rien, pois ti poderás arrancharte con el asunto de los espacios”. Remata: “os teus argumentos o respeito do prix me parecen atendibles. Digamos $500.- Si es mucho 400.-, si sigue siendo mucho 300.- y así sucesivamente. Ça-y-est!”[61]. Nóvoa comenta que é domingo e que vén de Chartres, e adherido á misiva envíalle unha tiriña rectangular cun fermoso debuxo á cor dunha das celebres vidreiras góticas da catedral desta vila francesa.
Tobío, nun escrito do 11 de abril de 1962, cualifica os orixinais como “estupendos” e indícalle que:
Tomo nota de tus indicaciones técnicas (…) todo lo cual seguiré estrictamente, dentro de lo posible” e remata con certa nostalxia irónica: “Un abrazo a la Victoria de Samotracia y un beso a la Olimpia de Manet que deben andar por ahí.[62].

Tobío dilixente cumpriu as indicacións de Nóvoa.

Os dous tomos están profusamente ilustrados. No primeiro, na sección de xeografía de Otero Pedrayo (respectamos as súas denominacións) incorpóranse planos das sete cidades e dunha serie de vilas: Monforte, Betanzos, Cambados, Carballiño, Celanova, Mondoñedo, Muros, Noia, Padrón, , Redondela, Rivadavia, Santa Marta de Ortigueira, Tui, Verín, Viana do Bolo e Villalba. En total 24 planos. Ao tempo a sección está ilustrada cos 29 mapas que se relacionan: Miño Outo, Rexión de Lugo, Sarria e Samos, Rexión de Lemos, Miño Central, Baixo Miño, Rexión da Fonsagrada, Rexión de Becerreá, Rexión de Valdeorras, As Medas, Rexión de Celanova, A Limia, Val Verín, Costa de Lugo, Rexión de Mondoñedo, Ría de Viveiro, Ría de Santa Marta, As Mariñas, Ría da Cruña, Val de Bergantiños, Ría de Corme e Laxe, Cabos Touriñan e Fisterra, Ría de Muros e Noia, Val do Ulla, Rexión de Sant-Iago, Ría de Arousa, O Lerez, Ría de Vigo.

D. Ramón Otero ficou contento coa cartografía (“É grande e boa a ilustración cartográfica”[63]; “Penso que a cartografía é do millor”[64]) Ao tempo non deixa de aportar novas ideas: “Cicais estaría ben unha bibliografía xeográfica de Galiza” e insistir na pretensión de incluír un mapa completo de Galiza. O tal mapa xa fora realizado pero extraviarase como lle comunica Puente a Otero: “Tamén nos falta o mapa xeral de Galiza (…) ainda temos a espranza de que SEOANE a encontre, sin embargo teño moita duda de que apareza, (…)”.[65]Otero volve co tema do mapa e aporta unha solución: “O mapa grande vaise demorar moito. ¿Qué tal unha boa fotografía do venerable Fontán?”.[66]

A lea do mapa foi boa, Puente escríbelle a Tobío: “En canto ó mapa creo que mellor sería facer intervir a Alvaro Gil que foi o que lle abonou ó cartógrafo que os fixo, que é de Madrid, (…)”.[67] Nesta mesma data, Puente escríbelle a Alvaro Gil sobre a cuestión do mapa:
(…) e como ó por en orden os materiales nos topamos en que se estraviou o mapa xeral de Galiza que foi feito xunto con os rexionales ou comarcales por un cartografo de Madrid cuxo nome non sei, e como creo que vostede lle abonou mais ou menos 60.000 Pesetas e saberá quen é –o molesto para rogarlle me faga o favor de encargarlle a confección de outro mapa xeral igual ó anterior lle abone o que sexa e remita a brevedade posible directamente a Don Luis TOBÍO a MONTEVIDEO ou a mín.”[68]

Ao mes seguinte Prada dille a Tobío sobre a carta a A. Gil: “(…) non recibín contestación, e comeza a preocuparme, voulle a repetir a carta”.[69]

Cara ao  remate do ano don Ramón segue insistindo na necesidade de incorporar un mapa completo de Galiza: “Para o grande mapa de Galiza compre saber o formato do volume. Si me di con xusteza as dimensións e outras notas de acomodamento mándase facer ó Instituto Geográfico pedindo diante presuposto”.[70] Nesas datas Puente informa da cuestión do mapa a Tobío :
o están facendo en Madrid coa intervención de “BEN CHOSEI”, de maneira que como creo que irá pegado, sería bén que para non retrasar o traballo na encuadernación puxeran un papel doblado no lugar correspondente, para ser remplazado logo polo mapa, pois vai a tardar porque o cartógrafo estaba fora de Madrid, este novo mapa vai costar 40.000 Pesetas.[71]

En xaneiro de 1962, Puente cóntalle que “o mapa xeral de Galiza xa está pedido a Madrid e Vd. verá si convén ou non agardar por el”[72]

A ilustración deste primeiro capitulo completouse con 43 imaxes fotográficas de paisaxes ou vilas das que Otero tamén se preocupaba: “Mire si fai falla algunha fotografía máis, por exemplo de Vigo…”[73] ou “Mandarei unha presa máis de fotos” [74]. Tobío[75]  tiña un bo amigo que lle ía facilitar o labor, o allaricense Xosé Suárez, quen naquela altura residía en Punta del Este e pediulle a súa colaboración:
tengo necesidad de conseguir buenas fotografías de paisajes, pueblos y también algunos monumentos de nuestra tierra para la historia de cuya edición me he encargado. Estas fotografías están destinadas principalmente a ilustrar la primera parte de la introducción que es una síntesis geográfica escrita por Otero Pedrayo. (…) Mucho te agradecería que me pudieras proporcionar este material que sin duda tienes en abundancia. No sé como podríamos selecionarlo pues, seguramente, debes tenerlo casi todo en negativos. Tal vez podría dejarlo a tu buen criterio (20 o 30 fotografías serían suficientes).[76]

Suárez cumpriu coa demanda e cara a finais do mes seguinte escríbelle a Tobío:
Perdóname si non che mandei as fotos tan pronto como eu houbera querido. Problemas de papel, e de selección no meu caótico archivo, motivaron un pequeno retraso. Espero que che sirvan de algo, o que non será pouco, porque non é posible encarar un traballo como iste , sin un plan previo, e sin pensar, ó facer as fotos , que han cumprir unha misión concreta como a que a ti che encomendaron.[77]

Entre xullo e agosto de 1961 Tobío andou á procura de imaxes coas que ilustrar a “Historia”. Na busca de ilustración tamén colaboran os de B. Aires, Puente escríbelle:
 Mándolle un sobre con fotos, etc. entregadas a Prada por Seoane; e todo o que lle deu con encárrego de llas devolver –creo que apenas si lle servirán algunhas; estámonos ocupando de conseguir outras; pois un tal Hermida trouxo unha película de Galiza e díceme que tamén ten fotos – e un aficionado cineasta de La Plata tamén fai algúns anos espuxo boas fotografías, estamos ocupándonos de buscalas e mandarllas dentro duns días; o patronato de Turismo Español dicen que ten boas postales de Galiza, aquí non poidemos conseguir nada, ¿podería vostede ver si a representación de ahí lle facilita algo?. [78]

Nesa altura Tobío andaba tamén atarefado coa correccións das probas. “Alégrome saber que xa comenza a correxir as probas de imprenta do primeiro tomo” dille Puente no mesmo escrito. D. Manuel segue co seu labor e aos poucos días escríbelle de novo: “(…) oxe fumos con Prada a ver unha colección de varios miles de fotos de Galicia que ten o Sr. Hermida sacadas por el na terra, tratase de un ourensán aficionado a ese arte. Separamos 106 (e decir separounas Prada) consideradas axeitadas (…)” [79]
Neste labor de fornecer fotografías ao editor tamén participa Paco del Riego:
Hoxe mesmo, por correo aéreo certificado, mandeiche unha coleición de 42 fotos de paisaxes, vilas, etc. Algunhas delas coido que son boas. Podes escoller as que mellor che parezan. Andiven de cabeza para as precurar, valéndome dunha xente e doutra. Si me tiveras concedido algún marxe de tempo, seríame máis doado conseguir series completas.[80]

  4.3.3.OBRA REMATADA.- 

Garda do primeiro tomo
Os dous primeiros tomos da Historia estaban para o prelo. O maior relevo teríao a Etnografía que constituía tomo e medio. Otero insistía sempre en que se publicase o traballo de Risco, pois “O Risco xa non traballa mais que en cousa literarias”[81] ,“O Risco está vello e doente”[82] ou “O Risco non está hoxe para traballos serios.”[83]da publicación don Ramón agardaba un efecto recuperador: “O traballo de Risco ten valeiros. O Risco xa non está para traballos fortes. Peteira lixeiramente en materias literarias e deixase levar por a vontade. Si a Etnografía saír o nome de Risco voltaría ó seu verdadeiro rango.”[84]
Garda do segundo volume

O recoñecemento dos traballos etnográficos publicados vai ser importante entre os especialistas. Tobío conservou unha serie de cartas cruzadas co etnolingüísta alemán Fritz Krüguer[85] que daquela dirixía o Instituto de Lingüística da Universidade de Cuyo en Mendoza interesándose polos traballos de Risco e X. Lourenzo e anunciándolle que:
Estoy preparando un trabajo sobre “La cultura popular y dalectología en España”, contribución a la Enciclopedia de Lingüística Hispánica del CSIC de Madrid, Tomo II.
Pienso que sería muy oportuno presentar y aprovechar en esta ocasión los trabajos de V. Risco y J. Lorenzo. Desearía tener alguna noticia , a la brevedad posible, sobre la aparición de estos artículos.[86]

Tobío envíalle os traballos e Krüguer nunha extensa carta escrita ao día seguinte de recibilos dille:
No puedo expresar en pocas palabras la profunda impresión que recibí al hojear y examinar las páginas de esta extraordinaria obra. Uno de los días más felices de mi vida ha sido éste, en que veo terminada la obra del amigo Lorenzo Fernández y en buena marcha la del amigo Risco (Tobío aínda non puidera enviarlle todo o traballo). Verdaderamente es dificil decir lo que hay que admirar más: la enorme diversidad del material, la exactitud perfecta de la descripción, la excelente documentación gráfica o la presentación. En todos los aspectos la obra es magnífica, un modelo de trabajo que honra a todos los colaboradores y a Galicia. Además, ¡los recuerdos personales que encuentro a cada paso…! La vida y cultura gallega revividas, en grata coincidencia, en el artículo que sobre la casa rural publicara Lorenzo Fernández primeramente en alemán en la revista hamburguesa “Volkstum und Kultur der Romanen”, hace más de 20 años.
Felizmente puedo comprender y valorar todo lo que encierra la    modesta aclaración que aparece al final: “A edición estivo ó coidado de Lois Tobío”.
Mis más sinceras felicitaciones a todos, al mecenas que subvencionó la obra, haciendo así posible una publicación de tanta envergadura, a los colaboradores especialistas de primer orden en su materia, a los que debieron enfrentarse con los arduos problemas técnicos de la impresión y que tan airosamente los han resuelto. Sin duda, pocas regiones de España cuentan con una publicación tan bien documentada y presentada.
Voy a mandar copia de esta carta que en forma concisa expresa mis aplausos, a los señores Puente, Prada, Lorenzo Fernández, Vicente Risco y Otero Pedrayo.”[87]

A continuación pídelle permiso para poder reproducir algunhas ilustracións no traballo que anunciaba para o CSIC, recomenda engadir unha bibliografía ao final da obra e comprometese a publicar “reseña o reseñas sobre la Historia de Galiza, no sé todavía si en España, EE.UU. o Alemania (en una revista de etnografía general); por lo tanto me interesa saber si la obra ya ha salido en la Ed. Nós.”
Tobío escríbelle anunciando que pronto lle poderá mandar o que falta do traballo de Risco, que non hai problema para reproducir as ilustracións que necesite, que a saída do prelo é inminente polo que se pode referir a ela como xa publicada, agradecéndolle ademais as favorábeis opinións xa que “(…) la opinión de quien, como Ud. es alta autoridad en la materia, resulta invalorable.”[88]

O remate do traballo desata as emocións. Otero escribe a Tobío:    
Meu querido e lembrado amigo e irmán:
Unha aperta calada e fonda, unha das meirandes e verdadeiras do meu vivir vai pra Vde nista folla. Estaba en Santander cando chegaron os dous volumes. Faloume deles Ramón Piñeiro con grave entusiasmo. Fai dous días camiño por eles. Como polo Valadouro ou a Mahia. O peito alenta en ámbito esteso: soia de pazo, cráustro, paísaxe, ría. Medrou un souto oután. Fai pequenos os demais matos e arboredas. Inda non podo facer unha estimación ouxetiva. Soio testemuñar miña admiración e respeto diante a laboura de Vde facendo no arsenal e peirao do seu traballo e entusiasmo que os dous navíos saíran o mar libre.
      Un novo tempo na historiografía de Galiza. Un libro, dous, non do ano. De moitos anos como autoalidade. Algo de menhir ou castro ordeados de infindos remuíños.
      Houbera gostado millor que a miña parte levara o tiduo do que é: Introducción xeográfica. Mais léente avisado decatárase deseguido. Non deixa quezais de ter un senso o feito de ter nado os tres autores, cada un na sua xeneración, nun seitor curto da rúa da Paz, de Ourense, a menos de 15 metros os berces mais desviados un do outro.
      Saudos na casa e ós amigos. Sempre o vello irmán agradecido, emozoado.”[89]

O outro dos autores nacido na rúa da Paz, tamén lle escribe a Tobío con non menos fonda emoción:
Meu querido irmán: Moito tempo fai que non sei directamente de ti, anque teño noticias por tua irmá â que vexo de cotío eiquí.
      De todos os xeitos un deber de gratitude faime agora escribirche.
      A fíns do vran viñen dende Lobeira a Ourense para ollar os dous primeiros volumes da Historia da Galiza que tés o teu cargo. Vín o meu traballo e vín tamén a tua man amiga níl. Sei do traballo que che tivo que dar e o ben que de íl saíches. Deus cho pague.
      Esta tua colaboración connosco trouxome âs mentes as nosas angueiras no Seminario de estudos galegos e lembrei aquiles tempos que xa non voltarán. Entón aínda había cordialidade no mundo e hoxe somentes podemos vivir de aquelas lembranzas.
     De novo que Deus cho pague.
      Recibe unha aperta moi forte do teu amigo e irmán”[90]

O mesmo entusiasmo manifesta Paco del Riego:
Vimos, todos os amigos, os dous exemprares da “Historia” que trouxo Meilán. Produxeron en cantos tiveron ocasión de os follear, unha fonda impresión. Dende logo, trátase de algo sen precedentes na nosa bibliografía. A presentación ten empaque, feitío estético, e unha elegancia tipográfica destacadísimas. Debo felicitarte, sinceramente, polo enorme esforzo que realízache, con evidente intelixencia e bó gusto.”[91]

Como é evidente o máis emocionado ao poder ter entre as súas mans os dous primeiros tomos foi o mecenas da obra quen lle escribe dous días antes da presentación pública:
Non me é fácil narrar a emoción que me produxo os dous tomos da Historia de Galicia que me enviou por Abraira, cando os foliaba parecíame ver as mans de Castelao facendo o mesmo, e ó cerrar os libros dixen para mín “Xa podo MORRER”, o meu compromiso coa patria quedará cumplido.
      Pasei moitas angustias, ó ver que os anos transcurrían sin que comenzara a imprentarse a Historia, chegando a temer que a vida non me alcanzara a vela, hasta que supen que vostede aceptaba encargarse de dirixir a impresión, dende entonces calmáronse as miñas dudas – e oxe podemos mostrar ó mundo esta maravilla, non somentes polo seu contido si non tamén pola categoría da presentación que vostede lle deu. Por todo elo querido Don Luis reciba as miñas felicitacións xunto co meu eterno e patriótico agradecemento, coa seguranza que no correr da historia a nosa patria fará xusticia a este seu esforzo patriótico.
      O día once do corrente fixose eiqui unha cea que os patriotas quixeron dedicarme con motivo da Historia, puxose de manifesto toda a laboura sua, acordando enviarlle un telegrama co agradecemento dos presentes (que coido os organizadores lle haberán mandado), os reunidos eran 50 ou 60 – a maioría  dirixentes do centro galego, cuxa xunta había antes tomado conocemento da obra en sesión especial – enviáronme unha carta moi conceptuosa.
     Don Ramón escribeume moi emozoado, dime que non é “o libro do ano, é de moitos anos”.
      Aquí llo enseñamos a Don Salvador de Madariaga- quedou maravillado.”[92]
           
            Vinte días antes Tobío enviara a Puente unha carta coa relación dos pagos realizados, cos seus xustificantes, así como daqueles pendentes e máis dos que el mesmo debería atender directamente. E remata: “Estou satisfeito de cómo quedou este traballo. (…)Hai que agradecer da Ude. Que tan xurdía empresa poidera ter realidade. É grande a honra que coela se lle fai á Nosa Terra.”[93]


5. UN FÍO EN DIAGONAL.-

Paco del Riego nunha das cartas as que fixemos  referencia (22/09/67) facíalle unha petición: “¿Por qué non me envías algún traballos teu para “Grial”? Algo terás por ahí que servirá para publicar na revista.” Á demanda respondeu Tobío en positivo. Envioulle un ensaio breve titulado “O nomeamento de Gondomar como embaixador en Londres” que vería a luz no número 24 de Grial[94], no ano 1969.

Tobío, asentado en Madrid, andaba enguedellado nas cartas do arquivo de don Diego Sarmiento de Acuña, para satisfacer aquela inquedanza, que corenta e tanto anos atrás espertara nel o seu profesor Ciríaco Pérez de Bustamante, quen:
...tiñase interesado pola figura do Conde de Gondomar ao ter atopado documentación encol da súa actuación nos intentos de Walter Raleigh en América. Presentou verbo deso unha comunicación no Seminario de Estudos Galegos e máis adiante tratará tamén o tema no discurso inaugural do curso 1928-1929 na universidade que lle corresponderá facer. Estes traballos espertarán en min a arela de afondar no estudo deste gran diplomático noso e esa arela poderá ser cumprida moitos anos despois...[95]

Comezara a súa asidua visita sabatina a Biblioteca de Palacio ou Real Biblioteca como nos conta a súa filla Constanza: “Durante largos años desde que venimos a vivir a Madrid los sábados por la mañana iba siempre a la Biblioteca del Palacio Real y volvía con unas cuantas fichas escritas con su cuidadosa caligrafía que incorporaba a unas cajas de zapatos a modo de fichero. Asi se fue fraguando su inmensa relación con Gondomar”. Notas que lle servirían para ir armando os seus libros sobre Don Diego Sarmiento de Acuña. O primeiro verá a luz en 1974 baixo o título de Gondomar y Raleigh. Tobío recorda con emoción, nas Décadas, que a presentación do seu libro, no Museo de América de Madrid, acudiu o seu vello profesor Pérez Bustamante quen dixo no acto palabras de emocionada lembranza.

Tiven o pracer de argallar a publicación do seu derradeiro libro sobre don Diego, Dous embaixadores: Digby e Gondomar, que publicamos no Instituto de Estudos Miñoráns en 2005. A copia do mecanoescrito entregáranola don Lois nunha das visitas que lle fixeramos, na súa casa madrileña, poucos anos antes. A complexa versión ao galego realizouna a profesora María Xosé González Chamorro, lembrada compañeira e amiga que xa non se encontra entre nós.[96]

Aquela primeira visita, no ano 2001, serviu para demandarlle autorización para que o Auditorio de Gondomar levase o seu nome. A saúde xa non lle permitía achegarse ata a vila do Conde. Alí estiveran lembrando o viveirense Díaz Pardo e Paco del Riego. O 26 de novembro de 2005 nunha sesión de honra, celebrada no Auditorio “Lois Tobío”, a corporación municipal de Gondomar acordou recoñecelo como Fillo Adoptivo. Un sente certa fachenda cando escoita as amizades ou a familia dicir que van ver ou escoitar tal o cal cousa ao Lois Tobío. En Gondomar non se di vou ao Auditorio, senón vou ao Lois Tobío.

Esta familiaridade, esta identificación parece a resposta natural da veciñanza ante quen se refería, e non só nas conversas senón tamén nos escritos, a Diego Sarmiento de Acuña non polo seu nome, ou por don Diego, nin por por conde de Gondomar, nin sequera  por conde, senón simplemente  por  Gondomar. Nesta identificación con Sarmiento de Acuña había tamén unha querenza profesional e nostálxica, Tobío vira truncada a súa carreira diplomática tras a guerra española e non recuperará o seu posto ata 1974, dous anos antes de xubilarse. Era o grao de identificación tan absoluto que precisaba ese ton familiar, próximo, persoal. Reafirmanolo  a súa filla Constanza:
A ello hay que añadir otros amigos como el Rey Jacobo, la Reina Ana, Digby, Constanza de Acuña, Bacon y otros tantos junto a los que tan buenos ratos pasó. En cuanto a Gondomar, la identificación es tan grande que en un momento de confidencias me confesó sentirse como la misma persona, “al fin y al cabo”, añadió “los celtas creemos en la reencarnación.

Tobío referiuse en moitas ocasións a que, lendo a correspondencia do Conde, ás veces preguntábase sobre que respondería sobre tal ou cal asunto; despois decatábase de que aquilo que el pensara que ía ser a resposta de Gondomar, efectivamente así era. Tobío teceu un sutil fío que une Viveiro con Gondomar; unha diagonal, como a denominou o profesor Villares na súa gabanza de Tobío cando foi recoñecido como Fillo Adoptivo de Gondomar, entre a vila mariñá e a miñorá.

Máis non entendamos a súa dedicación a Gondomar só como unha simple aproximación a un colega diplomático ou un esforzo de erudición, vexamos na fortaleza da dedicación tobiana a Gondomar a identificación co coidado das flores propias do xardín galego, pois Galiza, para Tobío, non só era un mundo, senón que estaba no mundo.
Atrévome, coa liberdade que permite non ter  que decidir, a propoñer para xa un Día das Letras, co seu ano, para Lois Tobío e, insistindo no meu atrevemento, que ese día e ese ano fose unha festa conxunta para Tobío e Gondomar. Así os méritos excesivos de Tobío para tal recoñecemento poderían minorar as posibles tachas que alguén, con limitada perspectiva, lle puidese apoñer a Gondomar. Estou seguro de que a Tobío encantaríalle a idea. Precedentes de celebracións compartidas hai.

6. O RAMO.-

Sempre me chamou a atención a estraña afección, no ámbito da cultura e da política galegas, ao libro de conversas en contraste co máis ben escaso cultivo do texto autobiográfico ou “libro de memorias”. En especial, é salientábel a afección por este xénero(?) entre os líderes políticos. Nada que dicir. Só que este tipo de receitas, subliñando de antemán que nalgúns casos recóllense magníficos ensaios en resposta a atinadas preguntas, parten dun inocente engano, perpetrado, coa aquiescencia da persoa entrevistada, polas persoas entrevistadoras.

Pola contra andamos máis ben escasos de relatos autobiográficos. Algúns deles, en especial no caso dos políticos, non son máis que simples alegacións en defensa propia, Noutras ocasións, o libro de memorias non pasa de ser un exercicio de orgullo desmedido.

Pero o que é “rara avis”  no noso mundo cultural son os textos memorialistas entendidos como un exame de conciencia exercitado co auxilio da memoria, compañeira falaz e traidora de nós mesmos, capaces de relacionar os acontecementos autobiográficos coas experiencias sociais, civís, éticas e morais, ou de reflexionar sobre estas cuestións dende a propia experiencia persoal sen renunciar á lectura crítica das propias decisións persoais ou actitudes xeracionais. Non son precisas Confesións rousonianas senón unha actitude ética ante o papel que procure evitar as flagrantes ausencias, as evidentes contradicións e os pavoroso silencios. Como a ausencia non é total, ben poderiamos dar algún exemplo máis, sobre calquera deles sobrancean  As décadas de TL.

De novo batemos co Tobío que dende o encanto da discreción, dende a actitude de apertura ideolóxica e psicolóxica, dende a sinxeleza de tripar camiños, sabe colocar o ramo na construción que ergueu para grandeza da casa común. As memorias de Lois Tobío é un deses libros que dignifican calquera literatura por esixente que sexa e ao tempo é unha lección de historia, e, por riba de todo, e cómpre telo moi presente, unha lección moral e de paixón pola vida; ao cabo como o mestre: ”Wie es auch sei, das Leben, es ist gut”.

Gondomar de Miñor, maio de 2018



[1] Décadas… p.702
[2] A nova vida, p. 142
[3] Rios, X.: En Homenxes a Tobío. Cadernos do Seminario de Sargadelos. Sada: 2001. p.68
[4] Personaxes de Otero Pedrayo en Arredor de si (1930) e Devalar (1935) respectivamente.
[5] MASEDA F. (2010) Lois Tobío: vida e obra dun humanista galego e un galeguista universal.  Tese de doutorado inédita

[6] “Refreisións encol do momento aitual da Galicia”, Nós , 15 de novembro de 1931, nº 95
[7] “Refreisións encol do momento aitual da Galicia”, Nós nº 95, 15 de novembro de 1931
[8] Heller, tivo que fuxir da Alemaña nazi, refuxiouse no Madrid republicano e faleceu novo, en 1933. Tobío, traduciu aos español o seu Teoría del estado[8]a súa tradución segue tendo plena vixencia na actualidade
[9] Carta de Tobío a Paz Andrade, 30/05/1981. Aquivo Tobío. Aínda que despois rectifica Tobío a man, “Si estaba Somoza”
[10] Carta de Castelao a Tobío, 12 de maio de 1944. Arquivo Tobío
[11]  Trátase, entre outros, un artigo de  6 de novembro de 1938 do prestixioso xornalista político británico Herbert Sidebotham, coñecido como “Scrutator” polos lectores do Sunday Times, no que se refire a política de Chamberlain para Italia e España. O xornalista británico, na altura da misiva de Castelao, xa falecido, afirma categórico no seu artigo: “Ninguén dubida que a única solución que traerá a paz permanente a España é unha solución federal. Hai catro Españas: País Basco, Galicia Cataluña e o resto".
[12] Carta de Castelao a Tobío, 12/05/1944. Arquivo Tobío
[13] Décadas, p.535
[14] Del Riego, F.:: En Homenxes a Tobío. Cadernos do Seminario de Sargadelos. Sada:2001.p.38
[15] Editorial Nós, B. Aires 1959. A edición estivo ao coidado de Súarez Picallo, Francisco Regueira, Rodolfo Prada e Manuel Porrúa
[16] Pódese consultar en http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=162
[17] Primeiro Congreso da Emigración Galega. Documentación. Crónicas. Editorial Nós, Bos Aires, 1956, p. 13.
[18] Primeiro Congreso da Emigración Galega. Documentación. Crónicas. Editorial Nós, Bos Aires, 1956, p. 18.
[19] En 1950, concretamente o 3 de setembro, un fato de galeguistas e republicanos, encabezado polo ex deputado de Izquierda Republicana e curmán de Castelao, Alfredo Somoza, entre os que podemos sinalar a Xesús Canabal, Manuel Meilán, Antón Crestar, Pedro Couceiro, Emilio Pita, Manuel Leiras e Lois Tobío deciden iniciar unha audición radiofónica en galego. A lexislación uruguaia permitía emitir en calquera idioma, esa oportunidade aproveitárona os galeguistas e exiliados para facer chegar a súa mensaxe a todo o territorio uruguaio, parte do arxentino e ao sur de Brasil. Era a primeira vez que se emitía un programa radiofónico integramente na nosa lingua . A estrutura do mesmo, de media hora de duración, mantívose durante moito tempo e hoxe é moi similar: abríase cun tema musical, ao que seguía un editorial e logo comentarios sobre lingua, historia, xeografía, etc. Durante décadas, a emisión dominical foi a escola de lingua e cultura de miles de emigrantes galegos e chegou a ter unha grande audiencia. Na primeira década, Tobío, Couceiro ou Meilán eran os encargados de elaborar os editoriais o que non empece que realizasen tamén outras colaboracións en “Sempre en Galiza” , así se chamaba, e chama, a emisión. Tobío sempre innovando.

[20] Primeiro Congreso da Emigración Galega. Documentación. Crónicas. Editorial Nós, Bos Aires, 1956, p. 38.
[21] Publicado, en parte, no nº 111 de Grial: Ramón Piñeiro. Da miña acordanza.Vigo, Tomo XXIX, 1991.
[22] Primeiro Congreso da Emigración Galega. Documentación. Crónicas. P. 176.
[23] Ibidem.
[24] Pellitero L., Pascual R., Méixome C.: Lois Tobío. Crónica viva dun século. Tempos Novos. 18-03-01
[25]Tobío, L.: As décadas de T.L. Ediciós do Castro, Sada, 1994, p. 633.
[26] Carta de M. Puente a Tobío (10/01/62)
[27] Carta de M. Puente a Tobío (12/01/61).
[28] Carta de M. Puente a Otero Pedrayo (04/01/61).
[29] Carta de M. Puente a Alvaro Gil (04/05/61).
[30] Carta de Otero a Tobío (03/02/61).
[31] Carta de Otero a Tobío (11/02/61).
[32] Carta de Otero a Tobío (11/05/61).
[33] Carta de Otero a Tobío (30/07/61).
[34] Carta de Otero a Tobío (11/02/61).
[35] Cuevillas falecera o 30 de xullo de 1958.
[36] Carta de F. del Riego a Tobío (22/09/67) (ALT)
[37] A Nosa Terra, B. Aires nº506, Nadal de 1963
[38] Sobre a promesa de M. Puente a Castelao, ver Tobío, L.:  Décadas  p. 573
[39] Carta de Otero a Tobío (27/09/62).
[40] Carta de Tobío a M. Puente (08/10/62)
[41] Carta de X. Lourenzo a Tobío (03/10/62).
[42] Carta de Otero a Tobío (11/02/61).
[43] Carta de M. puente a L. Tobío (04/05/61).
[44] Carta de Otero a Tobío (27/09/1962)
[45] Risco: Etnografía: Cultura espiritual en Historia de Galiza. T 1, B. Aires, 1963, pp. 256-257
[46] Pita, E.: Jacobusland. B. Aires, 1942. Ilustrado por Castelao
[47] Carta de Pita a Tobío (02/10/61)
[48] Carta de Pita a Tobío (13/02/62)
[49] Carta de Pita a Tobío (06/04/62)
[50] Carta de Pita a Tobío (17/04/62)
[51] Carta de Pita a Tobío (13/05/62)
[52] Sobre esta cuestión e en xeral sobre a análise da obra pictórica de Nóvoa ver Sánchez Suárez, C.: Leopoldo Nóvoa en Artistas galegos. Pintores. Posguerra (abstraccións-figuracións). Nova Galicia Edicións, Vigo, 2000, p. 62-103. Ver tamén http://leopoldonovoa.com/
[53] Guréwitsch fixo un retrato de Tobío
[54] Sánchez Suárez, C.: Op. citada, p. 67.
[55] Tobío, L.: Op. citada, p. 571-2.
[56] Carta de Nóvoa a Tobío (21/03/62).
[57] Os dous tomos realizáronse na imprenta “Barreiro e Ramos S.A.”, empresa fundada en 1871 por un
emigrante galego de Laracha.
[58] Carta de Tobío a Nóvoa (27/03/62).
[59] Carta de Nóvoa a Tobío (28/03/62).
[60] Carta de Nóvoa a Tobío (02/04/62).
[61] Sobre a remuneración do traballo Tobío conserva no seu arquivo copia da orde de pago.
[62] Carta de Tobío a Nóvoa (11/04/62).
[63] Carta de Otero a Tobío (03/02/61).
[64] Carta de Otero a Tobío (30/07/61).
[65] Carta de M. Puente a Otero Pedrayo (04/01/61).
[66] Carta de Otero a Tobío (03/02/61).
[67] Carta de M. Puente a Tobío (04/05/61)
[68] Carta de M. Puente a A. Gil (04/05/61)
[69] Carta  de M. Puente a Tobío (17/06/61)
[70] Carta de Otero a Tobío (05/11/61).
[71] Carata de Puente a Tobío (16/11/61)
[72] Carta de Puente a Tobío (10/01/62)
[73] Carta de Otero a Tobío (03/02/61).
[74] Carta de Otero a Tobío (30/07/61).
[75] Ver Tobío l.: Décadas… pp. 615-616.
[76] Carta de Tobío a Xosé Suárez (28/07/61).
[77] Carta de X. Suárez a Tobío (27/08/61).
[78] Carta de M. Prada a Tobío (26/06/61).
[79] Carta de M. Prada a Tobío (29/06/61).
[80] Carta de F. del Riego a Tobío (28/07/61).
[81] Carta de Otero a Tobío. (03/02/61)
[82] Carta de Otero a Tobío. (11/02/61)
[83] Carta de Otero a Tobío. (30/06/61)
[84] Carta de Otero a Tobío. (11/05/61)
[85] Krüguer (1889-1979) Foi un dos grandes dialectólogos do século XX e realizou traballos sobre distintas áreas lingüísticas da P. Ibérica, tamén sobre o galego e áreas limítrofes. Fora profesor da U. de Hamburgo e director do Seminario de Filoloxía Románica, onde fundou a revista Volkstum und Kulter der Romanen. En 1948 trasladouse á Arxentina e exerceu na U. de Cuyo ata a súa xubilación.
[86] Carta de Krüguer a Tobío. (29/06/62).
[87] Carta de Krüguer a Tobío. (31/07/62).
[88] Carta de Tobío a Krüguer. (21/08/62).
[89] Carta de Otero a Tobío. (27/09/62).
[90] Carta de X. Lourenzo a Tobío. (03/10/62).
[91] Carta de F. Fernández de Riego a Tobío. (17/11/62).
[92] Carta de M. Puente a L. Tobío (27/10/62)
[93] Carta de Tobío a M. Puente. (08/10/62)
[94]  A revista Grial da que turraba con esforzo proletario Paco del Riego publicou as seguintes colaboracións de Tobío sobre o Conde de Gondomar: “O nomeamento de Gondomar como embaixador en Londres” Grial, tomo 7, nº 24, 1969; “O erasmismo de Gondomar”. Tomo 8, nº 28, 1970. “Gondomar e o galego”. Tomo 11, nº 40, 1973;  “Outras dúas cartas en galego a Gondomar”.  Tomo 15, nº 57, 1977;  “A amistade de Bacon e Gondomar”. Tomo 18, nº 68, 1980 e “Galego familiar escrito a comenzos do século XVII”. Tomo 18, nº 69, 1980. A Fundación Otero Pedrayo, con motivo do Premio Trasalba que lle concedeu en 1991, publicou unha recompilación dos artigos de Grial baixo o rotulo de Catro ensaios sobre o Conde de Gondomar, no que se recollen os traballos sobre o nomeamento como embaixador, o erasmismo e a amizade con Bacon e se refunden baixo  o título “Actitude verbo da lingua galega” os outros.
[95] Décadas…p. 120
[96] A obra “gondomareña”  completa de Tobío é : Gondomar y su triunfo sobre Raleigh. Editorial de los Bibliófilos Gallegos. Santiago, 1974; A intervención de Gondomar nos problemas internacionacionais de pesca. Edicións do Castro, Sada, 1984; Gondomar y los católicos ingleses. Seminario de Estudos Galegos, E. do Castro. Sada, 1987; Dous embaixadores: Digby e Gondomar. Instituto de Estudos Miñoranos, Gondomar, 2005.
Ademais dos publicados en Grial xa citados ten outro artigo: “Cuestiones de precedencia en la Corte inglesa durante la embajada se Gondomar” en Revista de Estudios Internacionales, abril-junio, 1984.