A feira. Polo Avieiro de don Emilia (14)

Antigo campo da feira entre a alameda 

e a actual praza do emigrante.

    Un xa vai tan entrado en anos como para lembrar que onde hoxe van os pequerrechos á  escola previa, atracan os autobuses ou acudimos ao auditorio, nun tempo estaba a feira do gando, nun espazo ribeirao do Arenteiro, asombrado por falsos plátanos e franqueado, a xeito de  liña divisoria, por unha ringleira de “casas de comida” que vivían de tratantes, paisanos e miróns que acudían ás dúas feiras mensuais, nomeadamente á do dezaseis[1], e, no verán, das xentes denominadas, en terminoloxía popular, “forasteiras”, ou, cun aquel máis fino, “agüístas”, e ás veces “pouvanas”, cun ton despectivo. Mesmo son tantos como para lembrala, aló no fondo turbio dos espellos, como dirían dona Emilia, Borges ou Ferrín, estarricada por tras da casa dos Quiroga, a alameda e máis a praza do emigrante.

Máis non tantos como para recordar , como dona Emilia, cando “La marejada de la feria cubría a Vilamorta”. Daquela, o campo da feira era a  praza maior, a do concello, da constitución, da república, ou do “generalísimo”, que de moitas formas a alcumaron, segundo as épocas. Aínda que si podo lembrar o día de traballo para as xentes do comercio ou mesmo de goce para uns mozos que procurabamos o contacto con míticas xentes nacionais e populares cando iamos xantar unha ración de polbo, unha posta de vitela, media peza de pan de Cea e un neto de tinto de Cabanelas, preto de becerros e cochos, de tratantes con tesoira, gardapós e caxato e de paisanos sumidos na dubida entre a escaseza da oferta ou volver para a casa co animal sen vender. Agora, xa non mozos, relembramos aqueles aires, cando podemos, na feira de Santos, no Monterroso dun tempo que xa foi.

Feira do pan. Tomada de M.A. Fernández (1992)

Aquela feira rememorouna sobre o papel dona Emilia en 1884, probablemente, xa en crise o seu matrimonio, durante unha viaxe por Europa: “Asemejabase a una gran coral o sinfonía compuesta de voces humanas, relinchos de bestias, gruñidos de cerdos, mugidos de vacas, terneros y bueyes, pregones, riñas, cantares, blasfemias y sonidos de instrumentos músicos”.

O novo campo da feira en 1945. Foto Rizo.
Tomado de M.A. Fernández (1992)

Dona Emilia puxo a  protagonista de El cisne a ollar polo fiestra da casa dos Quiroga, a coqueta e fermosa Nieves, alcumada “a ministra” polas linguas viperinas de Vilamorta, que sempre as houbo. Un, admirado, non pode máis que recoller a naturalista descrición da Pardo Bazán, deixala dicir e calar:

“(…) se veían las olas, un bullir de hombres y animales entreverados, embutidos por decirlo así los unos en los otros. Entre la masa de aldeanos se abría camino frecuentemente un rebaño de seis u ocho becerros, asustados, en dramática actitud; una mula llevada del diestro formaba corro, disparando un semicírculo de coces; oíanse chillidos y ayes de dolor, pero los de atrás empujaban y el hueco volvía a llenarse; un jaco, excitado por la proximidad de las yeguas, se encabritaba exhalando desesperados relinchos, caía al fin, y mordía, hidrófobo de celo, lo primero que encontraba. Los mercaderes de hongos de fieltro hacían muy rara figura, paseando su mercancía toda sobre la cabeza: una torre de veinte o treinta sombreros, semejantes a las pagodas chinas. Otros traficantes vendían, en un mostrador portátil colgado del pescuezo por dos cintas, ovillos de hilo, balduque, dedales y tijeras; los vendedores de ruecas y husos los llevaban alrededor de la cintura, del pecho, por todas partes, como el inhábil nadador lleva las vejigas; y los sarteneros relucían al sol, á modo de combatientes feudales”.

Naquela feira podíase mercar de todo, dende uns papeliños de cor rosa claro que, humedecidos nun prato, non deixaban mosca viva, ata a séneca, un po branco para matar ratos, que se apañaba nos espatos calcarios que forman unha das vertentes do Avieiro, e a infeliz Leocadia, contrapunto de Nieves,  tomou disolvidos en auga para pór fin a unha vida arrastrada polo reseso romanticismo do Cisne.

                                    Publicado en Badal Novas

[1] A feira de fin de mes, sempre foi de menor importancia que a do dezaseis, e  tamén de máis recente creación, celebrase dende 1872. A do dezaseis seica se remonta a tempos baixomedievais como privilexio a favor do Mosteiro de Oseira.

Un meigallo sobre don Ricardo

Se non fose tan estrito no seu racionalismo é probábel que don Ricardo coidase, como eu, que lle botaron un meigallo.   

Tras décadas agardando un mínimo recoñecemento institucional, aínda que fose só simbólico, chegou o día que tantos esforzos concentrou, que tantas dores causou, que tantos ruxe ruxe alentou. Ficamos sos, ollando como o pauliña pandémica o somerxía, outra volta, no Lethes, nun novo esquecemento, aínda que só fose da figura grave e senlleira, pois o importante, a súa obra e rigor, recordarase por tirios e troianos.

Lembrei, ante o reclamo de Guillermo, un xantar de hai ben anos derredor de Paco del Riego. Non lembro con nitidez o lugar, tampouco, con exactitude, se xa era presidente oficial da Real Academia ou era un segredo a voces, ante a unanimidade que espertaba. O que si lembro é que había percebes e albariño. Tras a pertinente discusión acerca de se cirrípedes ou crustáceos, xurdiu, nalgún intre o nome de Carvalho. A mención provocou algún comentario irónico, incisivo ou despectivo, non sobre o profesor, vállame deus!, senón sobre o seu pecado orixinal, causante, segundo algúns, da “guerra fratricida” que aínda perdura.

E como as dúas cousas ían xuntas, Carvalho e o seu pecado, o e os comentarios eran insistentes, don Paco, sen deixar de descabezar cirrípedes, con aquel seu desplante de rosmón irredento, soltoulles aos comentaristas enrabiado: “cando vós aínda non nacerades, xa Carvalho fixera máis pola lingua que faredes na vosa vida”. A conversa derivou de contado por asuntos máis mundanos.

Mais Carvalho non foi só filólogo, aínda que esa fose a súa vocación, polo que quixera lembrar unha súa participación nun servizo que valería por toda unha vida de dedicación á  nación.

Recordábao Tobío nun libro homenaxe ao Seminario de Estudos Galegos (Castro, 1978), confirmouno o propio Carvalho nas súas conversas con Pillado e Fernán Vello (Sotelo Branco, 1986). Tobío nas súas Décadas (Castro, 1994) debúllao polo miúdo. O ano en que Carvalho remataba a carreira de Dereito, foi dos primeiros avogados da República, entre ambos, na biblioteca da facultade compostelá, seguros de que a República sería federal e resolvería a cuestión das nacionalidades, e por encargo do Seminario, puxéronse a elaborar un anteproxecto de estatuto para empregalo nos posteriores debates.

Do grupo de traballo formaban parte Bóveda, Paz Andrade e Risco. Segundo Carvalho, ninguén enviou nota ou apuntes como quedaran. Segundo Tobio, alguén, sen concretar, enviou algo, quen non o fixo foi Risco; despois armou unha das del. O caso foi que, en poucos días, atendendo aos textos constitucionais e estatutarios das nacións emerxidas entre os rescaldos da Gran Guerra e ao espírito wilsoniano da autodeterminación das nacións, redactaron un articulado que no seu primeiro artigo dicía: “Galiza é un estado libre dentro da República Española”. O texto publicouse o 6 de maio de 1931 e serviulles de argumentario aos galeguistas nos anos seguintes. Pouco despois houbo unha segunda edición precedida dun estudo económico da autoría exclusiva de Alexandre Bóveda. A república non foi federal, o estatuto non foi o que eles desexaban, pero acadárono, e nós herdámolo. Cando poidamos, mellorémolo. Que razón tiña don Paco.

 

Doce de outubro de 2020

No 97 aniversario da fundación do

Seminario de Estudos Galegos

 

Publicado en Novas do Eixo Atlántico, outubro de 2020

A véspera. “Polo Avieiro de dona Emilia (13)

     Non houbo San Cibrao. Non houbo festas do setembro. Unhas das tres de sona nese espazo imaxinario que compartimos con dona Emilia: as da virxe do Portal, de Ribadavia, no anuncio da vendima; as do setembro do Carballiño, que tiñan a mesma función para o alto Ribeiro, e as que sinalan o fin do verán, as da nosa señora das Dores de Lalín. Ningunha delas puido este ano axuntar os seus oferentes, agás que fosen distanciados e enmascarados ata o ridículo. En verdade, son cada vez menos os devotos nunha sociedade móbil e terciaria en exceso e individualizada ata o enfermizo.

Tenda do Sr. Pachó.
        O segundo toldo pesplegado

 

Aquel remexer de estantes, mostradores e sacos. Aquela nova orde de caixas e bidóns. Aquel atafego de pesar e medir. Aquel labor de verter, en paquetes de mesto, terso e áspero papel, o po, entre vermello e laranxa, de pemento, unhas veces doce, outras picante; os figos secos ou uvas pasas, o azucre ou a fariña, arroz, garavanzos, café…. Aquelas restras de tripas artificiais co seu insinuante frufrú. Aquela orde de follas de bacallau atrapadas por un basto cordel e penduradas das alcaiatas prendidas da viga, ou aquelas outras previamente guillotinadas, en medidas máis ou menos estándar e de variado peso, amoreadas nun estante á beira das libras de chocolate “La Torronesa”, ou de “La Carballinesa”, das botellas da coñac e de viño Sanson, dos “surtidos” de galletas, en caixa ou ao peso, das froitas confeitadas e do saco de coco relado.

 

Aquela nova orde de mostradores reconvertíase en barreira inaccesíbel, en trincheira bélica cun obxectivo manifesto, soportar a presión dos clientes, en especial mulleres que ao día seguinte invadirían a tenda de ultramarinos e coloniais do sr. Pachó, procedentes dese espazo entre Cebre e O Borde en toponimia pardobazaniana.

 

Aquel arrecendo intenso, de cheiros inesquecíbeis a bacallau seco e café moído, a pemento estragado e xabón de Lagarto, a cascarilla e torrefacto, anunciaba a chegada da gran feira do ano. Era a véspera, á que dona Emilia lle dedica o seu paragrafo lembrando como a música apampaba as rúas “con su estrépito de murga victoriosa” e como na praza “salpicada de tinglados[1] que hacían vistosa confusión de colorines chillones y disparejos (…) se levantaban unos extraños armatostes, que así podían parecer instrumentos de martirio, como juguetes de chiquillos o espantapájaros y no eran sino los árboles y ruedas de fuego que a la noche habían de quemarse con magnífica pompa”.

Había que prepararse para o gran día; o máis grande do ano para o comercio vilego. Dun lado da imaxinaria liña Maginot, enfardados en gardapós, as xentes da casa, muller e fillos do dono, e eu, rapaz de recados, que aquel dia ocupaba tamén lugar no posto de mando. As restras de papel de envolver estratexicamente colocadas, o lapis sobre a orella, as pesas, unha de cada lado do mostrador-fronteira, e o caixón dos cartos no medio.

 

O balbordo estendíase pola vila. Nos mesmos labores de intendencia atarefábanse as tendas de roupa feita, as farmacias e os bares, e,  xa un pouco afastados da vila, en Arcos, brunían as caldeiras do pulpo e  aquelaban as pitolas de leña; máis lonxe aínda, os tratantes afiaban as tesoiras de marcar os xatos.

 

A vila enchíase de ruídos de camións descargando as estruturas metálicas de tómbolas e “caballitos”, de casetas de tiro e churreiras, de muíños de nubes de azucre e mazás acarameladas e da inmensa pista de “cochitos” Camarero, a última en chegar de Ribadavia e a última en saír cara a Lalín. Para eses labores chegaban mozos moinantes, das máis variadas castes, que emerxían cun punto marxinal, de descontrol, na ríxida orde vilega de montañas nevadas adolescentes e engravatadas camisas azuis baixo chaquetas de fino corte. Pola media tarde os primeiros sons festeiros anunciaban o boureo dos dous días seguintes.

 

Como non houbo festas do setembro procurei afastar o virus da nostalxia relendo a dona Emilia. Recoméndoo como terapia contra a incerteza que nos aferrolla. Ese pequeno parágrafo que lle dedica á véspera remátao a nosa autora: “Del balcón del consistorio salía, a manera de brazo titánico, el mástil donde debía izarse el magno globo[2].”

 

Non só en Betanzos houbo globo, mesmo non era un senón varios os que podía haber naquela “villita”, segundo o ton algo ofensivo de dona Emilia, que gorentaba ser vila. Aqueles días o Carballiño deixaba de ser Vilamorta.

 

Publicado en Badal Novas

 

 

---

[1] Nunhas notas soltas, a xeito de prólogo, que incorpora M.A. Fernández a un libro de fotografías, acláranos a que se refería a Pardo Bazán cos “tinglados”. Infórmanos de que no mesmo ano da publicación de El cisne…, isto é, en 1885, un grupo de veciños solicítanlle ao alcalde “la demolición de los tinglados o cobertizos que en terreno público denominado las “Barracas” habían construido algunos particulares para poner a la venta géneros de comercio, toda vez que ya no servían para su objeto y aquel paraje constituye un foco de infección por depositarse en el estiércoles, y además dichos tinglados perjudican el ornato público”, e engade que os “tinglados” ou barracas “apoyadas en columnas de madera y cantería, sin simetría y arquitectura alguna, existentes en la calle del Carmen y del Centro, y que son ocupadas los dieciséis de cada mes con ocasión de las ferias de ganados”, sendo tamén “abrigo de malhechores”. Ese mesmo ano, o alcalde fixo xestións para retirar as barracas, cortes e currais que deixara o exército cando estivera acantonado na vila. Interpretamos nós que os “tinglados” terían xeito de “pendellos” e que os veciños reclamantes serían comerciantes instalados nos baixos dos novos edificios que ían arrodeando a praza maior, desexosos de maior ornato e menor competencia. Ver: Fernández M.A.: O Carballiño. Vellas historias, vellas fotografías (1870-1970), Xociviga, Poio, 1992, p.8.

 

[2] Coidamos que dona Emilia reflicte con moita fidelidade as festas do setembro nos tres capítulos de El cisne… que lle dedica. Concordamos coa opinión que, nun suplemento especial de La noche (16/9/1957) coordinado polo galeguista e entusiasta pardobazaniano Xosé María Calviño, expresou Xosé Fariña Jamardo. Considera o autor de Carballiño. Poemas ao xeito vello (1957) que as festas que lle serviron de modelo á Pardo Bazán foron as de 1882, ás que debeu asistir e nas que o concello “botou a casa pola ventá” para facerse un oco no panorama festivo do Avieiro. Os datos que nos fornece Fariña Jamardo proceden do arquivo municipal, na altura era secretario do concello. Dona Emilia cumpría 31 anos, precisamente, aquel 16 de setembro.

Infórmanos Fariña Jamardo de que o concello designou tres comisións, integradas por concelleiros, para organizar as festas. Unha encargada da organización de horarios, contratación da banda de música, iluminación da praza e decoración do salón de baile, que, como nos deixa claro dona Emilia, non era outro que o salón de sesións da casa do concello; a “villita” aínda non tiña “casino”.

A segunda das comisións tiña como función todo o referente aos globos e accesorios (mechas, aceites, gas…). Despréndese a importancia desta actividade ao designarse unha comisión só con este fin. O globo, de grandes dimensións, o que non empecía que algún outro emerxese cara ao ceo como nos relata a nosa autora, elevábase o día 15, adornado con motivos artísticos ou caricaturescos ou dedicado a algún benfeitor ou personalidade política, como se reflicte en El cisne…, onde o gran globo, acantazado polos contrarios, era unha homenaxe ao exministro don Victoriano. O globo pendurábase do “brazo”, aferrado ao balcón da casa consistorial, e unha vez inflado ascendía ao ceo ante a admiración da veciñanza e demais xentes festeiras que se disputaban, con fereza, un recanto na praza.

A última das comisións xestionaba todo o referente aos fogos artificiais con especial atención ás “rodas”, convertidas en espectáculo primordial e de identidade.

Foron catro días de festa (15,16,17 e 18 de setembro) animadas pola charanga do batallón de cazadores de Reus que casualmente se atopaba en Ourense. O capitán xeneral autorizou esta excepcionalidade por non contar a “villita” cunha banda de música estábel. Por suposto que o concello tivo que correr con todos os gastos.

Pero este non quería deterse en pequeneces. Como a imaxe do San Cibrao estaba en moi mal estado e comesta pola couza, encargouse unha nova, aínda que houbese que transferir o gasto ao seguinte orzamento. O caso foi que a nova imaxe do patrón luciu na procesión; aínda que a “villita” non tivese propiamente igrexa, pois a que agora se chama “vella” aínda tardaría en construírse. Daquela a igrexa era a de Señorín.

As festas resultaron un éxito aínda que se gastaron 2.765,25 pts. máis do orzamentado, sen contar o custo do San Cibrao de madeira, pero tales excesos consideráronse un investimento de futuro. Así foi.

 

Entre señor e faraón. Polo Avieiro de dona Emilia 12

José Quiroga Pérez de Deza

A José Quiroga Pérez de Deza tratábano familiarmente como Pepe. A súa muller como Pepiño. Era baixo de estatura. Casárono con 20 anos, cando andaba nos estudos en Compostela, onde se licenciou en Dereito Civil e Canónico,  con Emilia Pardo  Bazán,  que tiña 17 anos. A voda celebrouse o 10 de xullo de 1868, na capela das Torres de Meirás, que mirade a mans de quen foron a parar.

Era o noivo fillo de  Pedro Antonio Quiroga Mendinueta e María Asunción Pérez de Deza e Pinal, filla esta de Miguel Pérez Guerrero, natural de Quintela, en Catasós, administrador do Conde de Lemos, señor da xurisdición do  Deza e da torre de Lalín.

Seica, o avó de Pepe, ou Pepiño, persuadiu o conde de Lemos para que allease as súas posesión dezás, ou cando menos unha parte substancial, que  remataría nas súas mans a través dun comerciante compostelán que facía de comprador interposto. A súa nova situación outorgoulle un gran poder político na zona. Por parte da nai José Quiroga recibiu as casas fidalgas de Banga, en Cimadevila, e de Cabanelas, en Cabodevila; a de Corneda,no Irixo, e a casa grande de Quintela, en Catasós (Lalín).  Pola parte paterna, recibiu ascasas fidalgas de Oleiros e Mabegondo, na Coruña;  e as de Redondelle (A Peroxa) e Osebe (Leiro), en Ourense.

Tampouco eran escasos os bens e rendas da noiva, filla única do avogado José Pardo Bazán e Mosquera Rivera e mais de Amalia Rúa-Figueroa e Somoza. Recuando na liñaxe paterna chegábase a empatar nin máis nin menos que co “marechal” Pardo de Cela. Ao avogado coruñés premiaríao o Papa Pío IX pola súa defensa, durante a primeira lexislatura do Sexenio Revolucionario (1869/1871), dos intereses da igrexa co título pontificio de conde. Aínda que estes títulos acostumaban non ser vitalicios, neste caso déronse dúas excepcións pois, por unha banda, permitíase a súa transmisión ao primoxénito, sempre que fose de matrimonio legal e “in face Ecclesiae” e, en consecuencia, sabendo que a única herdeira era muller permitíase unha nova excepción. Ao final, poderíamos dicir, que o título normalizouse cando Alfonso XIII, en 1908, nomeou a dona Emilia I Condesa de Pardo Bazán e para máis fachenda da receptora polos seus méritos literarios.

O patrimonio inmobiliario de Emilia Pardo Bazán estaba formado polos bens e rendas das casas fidalgas de San Martín de Meirás (Sada), Miraflores, en Padriñán (Sanxenxo), o pazo de Rañal, en Moeche, e parte da capelanía das Enchousas (As Somozas); as casas de  Callou en San Fiz de Vixoi (Bergondo), Riopaz (Ponteceso), Cañás (Carral), e rendas en Aranga, Zanfoga (Pedrafita) e Tamou en Présaras (Vilasantar), e outras propiedades en Santiago e Curtis que os pais herdaran; a casa vivenda de rúa Tabernas nº 11 na Coruña, actual sede da Real Academia Galega, e a  da rúa San Bernardo en Madrid e polos bens e rendas que os país adquirirán procedentes da desamortización eclesiástica  en Malpica e en san Martín de Ozón.

Segundo Álvaro das Casas[1], que non o puido tratar moito, xa que logo fala de oídas, aínda que ben informado, José Quiroga “era hombre más dado a letras y artes, sabía mucha música, modelaba muy bien, disponía de una gran biblioteca y entretenía pacíficamente sus ocios haciendo difíciles trabajos de carpintería”. Non sei se obedecendo ao criterio popular de gabar a quen están no nicho, continúa o profesor do Instituto de Noia: “Era lo que se dice un buen hombre; asistía puntualmente a misa, repartía buenas limosnas, perdonaba las rentas en los años malos, conversaba con los humildes y sabia tener en alta estima a los más pobres”. Debía pois contrastar o seu carácter tanto co da súa activa e rompedora esposa como co do seu irmán Eduardo, “de vida agitadísima”, segundo Das Casas.

O matrimonio, residiu en Compostela mentres el remataba os estudos e non se separou da familia materna. Ao ano seguinte, trasladáronse a Madrid por ser o pai dela elixido deputado, tras o exilio de Isabel II. O remate da súa breve estancia paterna no parlamento viaxaron por Europa onde dona Emilia se enchoupou das súas culturas, nomeadamente da francesa. Tiveron tres fillos, Jaime, María de las Nieves (familiarmente Blanca) e Carmen. O matrimonio acabaría por esgazarse tras as duras criticas que xerou a publicación dunha serie de artigos (1882) despois recollidos en La cuestión palpitante(1883), a decisión de dona Emilia de dedicarse a literatura e a publicación de Los pazos de Ulloa (1886), novela na que dona Emilia retrata, e non dun xeito moi favorábel, o seu cuñado Eduardo[2], e na súa secuela La madre naturaleza (1887), na que a escritora aborda con talante racionalista, causando gran  escándalo, o escorregadizo tema do incesto.

José Quiroga viviu un tanto afastado da vida publica, dedicándose ás súa afeccións privadas e a atender as súas moitas propiedades, unha delas que foi preparando aos poucos foi o Castelo de Santa Cruz en Oleiros, residencia que compaxinaba coas casas do Banga e do Carballiño onde, como dixemos, faleceu.

Segundo Álvaro das Casas debeu ser un bo pai “Amó apasionadamente a sus hijos”. Recordemos aquí a necrolóxica do ABC[3]: “Cuando la campaña de 1909 fue a Melilla para estar cerca de su hijo D. Jaime que había sentado plaza como voluntario”. Das Casas no artigo citado deita unha enigmática frase “y si no gustó de otros amores bien sabe Dios que suya no fue la culpa”. O mesmo profesor, reconvertido en reporteiro de El pueblo gallego, fornécenos información sobre os últimos anos da súa vida. Cóntanos que a súa vellez pasouna polas rúas do Carballiño “entre cumplimientos y homenajes”, na leal compañía de Juan o seu “cochero de siempre” , habitando o “caserón de la plaza” onde exhalou o derradeiro suspiro “entre oraciones y latines” do presbítero José Pinal.

Panteón da familia Quiroga en Banga

Lápida de José Quiroga Pérez de Deza

  A súa mentalidade de herdeiro extraordinario, probablemente tamén de membro derradeiro dunha estirpe, de integrante dunha elite e un tempo esgotado que a súa muller soubo ver, pero non el, levouno, segundo conta Álvaro de las Casas, a pedirlle ao seu fiel cocheiro “la matanza de sus caballos para que no fuesen malvendidos en campo de feria o trato de gañanes”. O señor emulaba un emperador Han, un faraón, ou o inca do Perú, e quería ir para o outro mundo na compaña dos seus cabalos, non por vontade imperial, senón por non deixalos en mans dos que coidaban que o diñeiro todo o podía.

-                 Que lástema de cabalos!, diriamos emulando a apostila de Castelao aos bois estragados na praza de touros.

---

[1]El Pueblo Gallego, 12/9/1935.

[2] Na reportaxe de Álvaro das Casas que citamos (EPG, 12/9/1935) o propio fillo de Eduardo, Jorge Quiroga, identifica o  protagonista de Los pazos… co seu pai.

[3]ABC, 15/11/1912

Ledo polo recoñecemento

 

Hoxe, xunto a Xulián Maure, tiven a honra de recoller a Medalla de Ouro do concello de Baiona concedida, por unanimidade do pleno municipal, ao Instituto de Estudos Miñoráns (IEM).

Foron 16 anos de dedicación, de horas compartidas das que privei a outras persoas, de satisfaccións e tensións, sempre co corazón, e a cabeza, posto en que a cultura da nación brille no universo.

Xa nos faltan Nano e María Xosé, Alfonso e Antonio (Juan).

O compañeiro dende aquela, Juan González Pérez, colocou no seu facebook este papeliño que sabe a tempo e recende a nostalxia.

Contra a pena de morte

 

    

Nas Portas, en Soutordei (Ribas de Sil) fica un só veciño.

Referiámonos na última colaboración deste “Coñecer” de Nós Diario a Liborio Pérez cuxo agarrotamento causaría profundo pesar na cidade de Lugo, uns meses antes de que lle acontecese o mesmo a Demetrio, o autor das mortes en Quintiá de Lor.

 

Segundo relatan El norte e El correo de Lugo (2/10/1900), en San Clodio, parroquia central de Ribas de Sil, notouse dende había días a ausencia do ancián Santiago Pérez González. As investigacións ordenadas polo xuíz de Quiroga atoparon rápida resposta no habelencioso indagador, o cabo, ao que tamén citamos na anterior achega,Benigno Araújo López, ao que o xornalista José de Cora lle apuxo con bo tino o alcuño de “Sherelock Holmes lugués”.

 

O garda civil, “despois de hábiles interrogatorios e oportunos acareos” e “tras dous días e dúas noites de investigacións”, conseguiu a confesión, como autores do estrangulamento do septuaxenario, do seu fillo Liborio e do seu xenro Manuel. Segundo os xornais as desavinzas orixinadas polas reiteradas ameazas do vello de vender o “capital” e desherdar os  fillos por non cumprir coa congrua e achegarlle as rendas acordadas así como a demanda xudicial interposta, estarían na orixe do crime.

Aquel día Santiago saíu da casa, en San Pedro, ben pretiño de San Clodio. Pillou camiño das Portas, na parroquia de Soutordei. Ao chegar a onde a senda cruza co Rego do Santo, saíronlle ao paso os dous mozos. Era sobre as dez da mañá. Deberon discutir, é posíbel que o vello se achegase á  aldea co propósito de acordar con quen pretendía mercarlle as terras e esas intencións chegasen aos ouvidos de fillo e xenro. O caso foi que Liborio botoulle as mans ao pescozo e coa axuda de Manuel esganouno. Agochárono no rego, baixo lousas e ramallos. Na escuridade da noite, coa axuda de María Manuela Quiroga Gómez, nora do defunto, baixo unha inmensa treboada, subiron o cadáver nunha escada, levárono a uns 3 km. e guindárono nunha profunda fondada.  

Abadía de San Clodio (Ribas de Sil)

Quen nos conta os detalles non son os xornais de hai 120 anos, senón o Sr. Argento, único veciño que fica nas Portas. El foi de cativo co seu pai ata Pombeiro de Sala, no couto de Augas Santas, onde botaron o cadáver. O relato paterno achéganolo agora a nós. Seica no fondo do cavorco, resultado das prospeccións mineiras romanas, había auga e os da xustiza non se atrevían a baixar; así que un veciño, un pouco tolitates, meteuse nun barreño de cobre, dos que se empregaban para escaldar os porcos, e baixárono con cordas ata o fondo da sima. Meteu o cadáver no caldeiro e despois subírono a el. Pagáronlle 10 pesetas, todo un capital.

 

A causa “do horrendo crime, pouco frecuente na nosa rexión” (El regional, 3/12/1901) viuse ano e medio despois na audiencia de Lugo, ante un xurado. A expectación era máxima, en especial cando o fiscal anunciou a petición de morte para Liborio. O día sinalado, togados e público enchían a sala. A defensa de Liborio Pérez Coutado e Manuel Álvarez Sabín correu a cargo do avogado Emilio Tapia Rivas. A oportunidade non se lle podía escapar e non a deixou ir. Luciuse e, a pesar da insistencia do fiscal na petición de morte por parricidio, convenceu co argumento de “obcecación” o  xurado. Este condenou a Liborio a cadea perpetua, a Manuel a 17 anos e absolveu a María Manuela. Manuel volveu ás Portas tras cumprir, dinos o Sr. Argento, pero morreu poucos anos despois. Liborio converteríase en protagonista dunha nova traxedia.

 

O ministerio fiscal interpuxo recurso de casación no Supremo. A sala segunda pediu a causa a audiencia luguesa e sinalou unha nova vista. O fiscal consideraba que non podía haber “arrebato” porque un pai levase a fillo, xenro e nora aos tribunais. A defensa de quenda correu a cargo dun prestixioso avogado, Emilio Rancés,  que, a pesar do seu esforzo, non foi quen de impedir que o supremo devolvese a causa modificando a sentenza e condenando a Liborio á pena de morte.

 

O trasacordo xudicial orixinou un gran descontento na cidade. Os medios de prensa lugueses, en especial El norte de Galicia, o xornal conservador dirixido por Tapia, e El regional abandeiraron a petición de indulto e contra da pena de morte. Non o fixo así o monárquico La idea moderna, dirixido polo avogado Acevedo, contrincante de Tapia Rivas.

 

O bispo e o cabido catedralicio dirixíronse ao rei pedindo o indulto e ao conde de Pallares para que reunise os deputados e senadores co mesmo fin. O colexio de avogados, o casino, a cámara de comercio, o concello, as sociedades obreiras, a deputación, a cámara agricola… tamén demandaron o perdón. O concello ribasilense conseguiu a intervención do seu bispo, o de Astorga.

 

Cando o goberno de Sagasta o denegou, as presións dirixíronse cara a Alfonso XIII que iniciaba o reinado persoal tras cumprir 16 anos. Con motivo da coroación concedérase o tradicional indulto pero non lle afectara a Liborio por estar o proceso en casación.

 

No cárcere de Lugo agarrotaron a Liborio

O rei tampouco foi indulxente, comezaba mal un reinado que non remataría.  O 7 de novembro de 1901 Liborio era agarrotado no patio do cárcere de Lugo. A axitación luguesa removería conciencias.

 

Publicado en Nós Diario 3/10/2020

 

 

O “Palacio de los Recuerdos”. Polo Avieiro de dona Emilia 11.

Palacio de Liñares (Prado, Lalín) ou  "Palacio de los Recuedos" de dona Emilia

Acostúmase, con pouca disimulada fachenda, transferir a “hipotética grandeza” da presenza de  determinadas personalidades de relevo aos lugares concretos nos que estivo, a fin de gabalos e resaltalos cando, en moitas ocasións, teñen ben merecidas as gabanzas por si mesmos sen depender da anecdótica presenza dalgunha personalidade.

Este é o caso tanto do fútil intento de localizar o espazo concreto no que se inspirou dona Emilia para escribir Los pazos, como do lugar físico no que o puxo sobre o papel. Xa comentamos o esforzo baldío da primeira tentativa. A respecto do lugar onde lle deu forma literaria está moi difundido o díxome-díxome de que foi na casa de Quintela, cando a parella estivo en Catasós entre 1886 e 1887, tempada que a futura condesa aproveitaría para inspirarse tras longos paseos pola fraga. Na disputa por tal honor entraba tamén a casa de Cimadevila, en Banga. A información sobre estes pormenores debe proceder de Jorge Quiroga,  sobriño neto de dona Emilia, que nos transmite Álvaro das Casas, na reportaxe mencionada. Á pregunta de se foi en Banga onde escribiu a súa novela máis coñecida, o herdeiro da fortuna dos Quiroga responde que non, que  foi en Lalín onde a escribiu, aínda que en Banga “fue inspirada y que son del Ribeiro sus personajes mas notables y mejor trazadas”. Noutra ocasión volveremos sobre os personaxes.

Do que temos constancia, neste retorno aos meus dezás espazos infantís, é que a parella, nas súas estancias na casa de Quintela, desprazábase, con frecuencia, á  tamén lalinense parroquia de Prado, para visitar a  familia amiga dos Taboada, no seu esplendoroso pazo. Dende o fondo dos meus espellos emerxe, denominado Palacio de Liñares, se ben  é certo que lonxe do esplendor que debía ter cando o visitaba a parella Quiroga-Pardo Bazán e afastado tamén do recuperado fulgor de hogano.

As catro pontes Taboada

Rememoro a silueta palacial atravesada polo rosmar mecánico e acompasado dunha locomotora fumegante de  chifro ameazante que amainaba o ritmo que collera nas rectas á saída de Botos e, tras abeirar os lindes da propiedade pacega, deixando á esquerda o Asneiro, endereitaba, ben  amodo… ben  amodo…, cara ao novísimo viaduto, deixando aló no escuro cavorco do pozo do inferno o axitado Deza, antes de acougar na estación de Taboada-Silleda. De entre as faragullas da miña memoria emerxen borrosas lembranzas de suicidios e accidentes automobilísticos nas curvas da estrada que baixa da Borralla, dende a que se ollaba, aló no alto, o metálico convoi fumegante e, aló no baixo, intuíanse as medievais pedras da fermosa ponte Taboada, e agora, dando unha reviravolta, observamos o novísimo viaduto da autoestrada. A ponte Taboada segue marcando, por séculos, o transito entre as terras dezás e o Trasdeza.

   Tras do pazo, levábame o meu pai contemplar o espectáculo, non sen antes poñer sobre un raíl un mouro e luxado can para que o pranchase a metálica roda. Acougue o lector, o can non era un animal senón como se denominaba coloquialmente unha moeda moi popular de cobre, de 10 céntimos, que se lle botaba na auga cando se cocía o pulpo, acuñada no último terzo do século XIX, cando Quiroga e Pardo Bazán visitaban Liñares, pero que se seguiron empregando ata bastante despois da guerra civil, non foron desmonetizadas ata 1941, e mesmo lle traspasaron a denominación a uns pequerrechos 10 céntimos de insulso aluminio franquista. O de botar  na auga de cocer o pulpo a moeda era só cando non se tiña caldeira de cobre, aquelas que o hixienismo europeísta nos impide ollar cos seus relucentes ventres roxos secando ao ar, tras ofertarnos o pracer inmenso da tallada ben cocida, ben salgada, ben regada en aceite e cun chisco de picante.

Di dona Emilia, sempre tan atinada nos seus bautismos: “en mi geografía novelesca he llamado a esa casa a la vez tan hospitalaria, tan patriarcal y tan distinguida, Palacio del Recuerdo”. A escritora lémbrao arrodeado de carballeiras plantadas:

no con el caprichoso desorden de la fraga rústica, sino a cordel, y tan altas y añosas, de tan espléndido arbolado, que recuerdan las francesas de los antiguos sitios reales. Valen miles de duros esos bosques, que sus dueños, la señora viuda de Taboada y sus hijos, no quieren, no digo talar, pero ni aun mutilar.

Daquelas fragas endereitadas cara ao ceo nada queda, pero Liñares, declarado BIC e restaurado, revive, despois de pasar de man en man, e en nada se asemella a aquela casona estragada, medio abandonada dos tempos nos que eu me degoraba por poñer o can debaixo das rodas do tren e apañar algunha pedriña de negro carbón para quentar a cociña.

Solaina de Liñares

Aquel “Palacio de Liñares”, a xente así lle chamaba, xogouno ás cartas o último representante dos Taboada. E perdeuno. O señorito crápula chamábase Amalio Taboada Bugallo, deputado provincial[1] e conspicuo representante dunha fidalguía próxima á reflectida, no seu tempo, por dona Emilia a través de brután Pedro Moscoso no seu Los pazos de Ulloa ou, a touro ben  pasado, por dona Elena Quiroga por medio do sofisticado e culto don Álvaro do pazo da Sagreira, en Viento del Norte (1951). Un non se priva de imaxinar o  disoluto Amalio encetar a costa cara a Liñares despois de atravesar, na súa tartana ou no seu landó, a ponte Taboada para lle levar a nova a parentes e serventes do Palacio.

Agora que podemos asentar as nosas plebeas pousadeiras nas acolchadas e históricas poltronas do casino compostelán, cada vez que o visito alámpame polos recantos o espectro de don Amelio, lamentándose da mala fortuna daquela carta que non lle entrou. Pena que cadeiras e sofás non teñan memoria dos cus que neles pousaron. A morte de Amelio, en 1957, significou a desaparición da familia que exercera o señorío nas terras lindeiras coa Trasdeza dende o s. XVI, tanto dende esta casa como dende a próxima, na parroquia de Bendoiro.

Pazo de Bendoiro (Lalín)

E se falabamos de eufónicos topónimos no caso do Carballiño, os de Lalín non fican atrás, tampouco en abundancia, máis aló dos xa citados (Lalín, Prado, Catasós, Val do Carrio, da miña nacenza,  ou Bendoiro) escóitese: Albarellos, Alemparte, Anseán, Anzo, Barcia,  Bermés, Botos, Busto, Cadrón, Camposancos (orixe da miña avoa materna), Cangas (patria paterna), Castro de Cabras, O Cello, Cercio, Cristimil, Doade, Donramiro, Donsión, Filgueira, Galegos, Goiás, Gresande, Lebozán, Lodeiro, Losón, Maceira, Madriñán, Moimenta, Moneixas, Noceda, Palmou, Parada, Rodís, Santiso, Sello, Soutolongo, A Veiga, Vilanova, Vilatuxe, Xaxán, A Xesta,  Zobra. Deixei para o derradeiro o meu esdrúxulo apelido, tomado da parroquia de Méixome.

Publicado en  Badal Novas 3/10/2020 

---

[1] Que teñamos documentado, tomou posesión como deputado na sesión do 5/3/1913 e nese mesmo día pasou a formar parte da súa comisión permanente da deputación en representación do distrito electoral A Estrada-Lalín. Xeral DPP. Secretaría, acta sesión constitutiva 1913/05/03 e Ordinaria DPP, comisión permanente acta 1913/05/03.