mércores, agosto 30, 2017

A vingadora estupidez humana

Cabeza de Henrique IV (e) e Cromwell (d)
Lemos en Otero Pedrayo: “O cadáver de Guillade, (...), foi levado de Refoxos a Celanova e por orden do Marqués de Astaríz a Ourense. Na capital foi esposto na Horta do Concello, como se facía cos bandidos mortos e axusticiados. A cabeza foi curtada e posta no Polvorín no triste campo onde houbo enforcamentos e que deica os primeiros anos do noso século (refírese ao XX) tivo medoña sona”.

Xa dixemos que foi o 15 de agosto de 1838 cando mataron a Mateo Guillade. Estaba morto e ben morto, que necesidade había de rabenarlle o pescozo?.

Se a razón de tal vingativa brutalidade era atemorizar os  seguidores da “Causa”, como di Otero: “Foi grande a alegría aínda que a morte de Guillade non resolvía ren esencial”. Constataríase coas posteriores carlistadas. Se a brutalidade era por mera vinganza non deixaba de ser máis que unha inútil estupidez froito da maldade humana.

Di Otero: “O 17 de agosto a aita di que foi idea do Marqués de Astaríz, coronel de Monterrei, o do decolamento do pobre cadáver”. O 16 de agosto era festa, San Roque, “acordouse iluminación, repique de campáns, saída de xigantes e gueiteiros deica as once da noite”. Infórmanos don Ramón que a acta: “Rexistra como o xefe político dispuxo que as autoridás saíran a agardar as forzas de Monterrei”, e que “Os ediles concordan que sexa o “oficial púbrico” que o faga (cortarlle o pescozo ao cadáver) e piden os instrumentos precisos ó ciruxán do Hospital don Manuel Conde. Houbo banquete e discursos”. Como xa dixemos, unha vez degolado o cadáver a cabeza ficou nun gancho no Polvorín, onde se facían os enforcamentos.

Non deixa de sinalar Otero que a Academia de Medicina ergueu protesta, pero non pola brutalidade senón por considerar “rebaixamento o emprego pra aquel caso dos instromentos quirúxicos”. Ao mellor non se atrevían a protestar por máis.

Onte falamos dos avatares da testa coroada de Henrique IV, exhumada nos fervores revolucionarios que pretendían castigar a aristocracia ata no cemiterio, que, na actualidade, agarda a ser de novo inhumada. Falabamos da estupidez vingadora do “bon roi”  cando mandou descuartizar, queimar e tirar ao río as cinzas do asasino do seu predecesor para eliminar todos os átomos da súa memoria.

O mesmo que ao probe cadáver de Guillade fixéronlle ao de Cromwell. Os monárquicos ingleses coincidían cos republicanos franceses na estupidez vingadora e coidaban que era imprescindible castigar o  rexicida ata despois de morto. Fose un libertador, un ditador, un sanguinario martelo de herexes católicos, é dicir irlandeses e escoceses, ou simplemente un home contraditorio, levantar do cadaleito o seu corpo en descomposición, penduralo na forca ata o anoitecer, decapitalo, soterralo baixo o cadafalso e expoñer a súa cabeza, espetada nun pau, diante da abadía de Westminster durante un cuarto de século, semella non só unha absurda inutilidade, senón unha exhibición da maldade humana e da súa característica máis sobranceira: a estupidez.

A cabeza real e a do lord protector andaron dando tombos durante catrocentos anos. Xa dixemos que a do rei de Navarra agarda en mans dos lexitimistas franceses permiso para a inhumar en Saint Denis; a de Cromwell conseguiu que a botasen baixo terra en 1960, nada máis e nada menos!

Nada sabemos do que pasou coa cabeza rabenada do noso Guillade. Segundo Otero era natural do Baixo Miño e estudara no Seminario de Tui. De estupidez, maldade e grandezas heroicas todas as nacións andan á par. A nosa, aínda que negada, tamén.


Martes,29 de agosto de 2017

martes, agosto 29, 2017

Para eliminar todos os átomos da súa memoria

A frase, recórdanos Paul Tabori na súa Historia Natural da Estupidez, escribiuna Henrique IV de Francia (1553-1619) na sentenza asinada ao día seguinte do asasinato do seu antecesor Henrique III (1551-1589) polo monxe Jacques Clément. O escrito di “...que o supracitado cadáver do supracitado Clément seja esquartejado por quatro cavalos, em cada um dos membros, e despois queimado e as  suas cinzas atiradas ao rio, para eliminar todos os átomos da sua memória”.

Mal sabia o que ata ese momento era Henrique III de Navarra, e dende ese día tamén Henrique IV de Francia, que a el íalle acontecer o mesmo. Un fanático católico, François Ravaillac, espetoulle dúas coiteladas como fixera Clément co seu predecesor. Na altura as guerras entre as distintas seitas relixiosas, protestantes dunha e outra caste, católicos daquela ou da outra, asolaban Francia e Europa. Cómpre recordar estas cousas ao falar de fanatismos actuais. Henrique IV foi alcumado como “Henri le Grand” ou como “Le bon roi Henri”.
En 1793, durante a Revolución, os restos cadavéricos  de monarcas e nobres inhumados en Saint-Denis foron exhumados e enterrados nunha fosa común fóra do edificio. O corpo de Henrique IV  atopábase en bo estado,  fora momificado,  por iso o deixaron exposto para chanza do público que lle arrincou anacos, entre outros a cabeza, que desapareceu. Deste xeito Henrique IV converteríase  en símbolo dos restauradores monárquicos. Cando, 1817, exhumaron de novo os corpos para devolvelos ao interior faltaban tres cabezas, unha delas a de Henrique IV. Nada se soubo dela ata que un tal Joseph-Émile Bourdais a adquiriu nunha subhasta por tres francos. Aseguraba que era a cabeza momificada do rei. Ninguén o  creu e o Louvre rexeitou a posibilidade de acollela. A irmá de Bourdais vendeuna a un tal Bellanger que a conservou ata que a Sociedade Henrique IV a localizou e impulsou probas científicas, ata comparativas de ADN,  que demostraron que era a real cabeza que os pretendentes dinásticos enarboran como símbolo mentres agardan, supoño que non a restauración senón a que se acepte a devolución da reliquia a Saint Denis. A cabeza do “bon roi” non deixou de dar voltas nestes últimos catrocentos anos.

    Os átomos da memoria de Henrique IV resístense a ser eliminados, como os do seu asasino, ou os do seu predecesor, que intentou suprimir  para sempre. Ou os dos inimigos do estado romano condenados a “damnatio memoriae”, termino xurídico moderno, e polo tanto á  desaparición das súas imaxes, monumentos, inscricións... incluso chegábase a prohibir o uso do seu nome. A condena a que desaparecesen os átomos da memoria non tardou en afectarlle aos mesmos emperadores; tocoulle xa ao terceiro, o célebre Calígula do que apenas se conservan fontes e as poucas que a nós chegaron píntano como cruel, extravagante, demente, pervertido  e tiránico. Tras el a outros trinta emperadores  pasoulles o mesmo.

Non é cousa de pasados remotos. Durante o período de Stalin, entre  1934 e 1953, o réxime recorría con constancia á “vaporización”, como dicía Orwell en 1984, prohibindo toda mención aos declarados como inimigos da Unión Soviética, eliminando os seus nomes da prensa, libros, rexistros e fotos como no caso dos bolxeviques de antes xa da revolución Trotsky, Bukharin e Zinóviev e a tantos ou tantos outros. Na Arxentina prohibiuse mencionar o nome de Juan Perón e referíanse a el como  “el tirano depuesto”. En Exipto, tras a revolución de 2011, o nome de Hosni Mubarak e da súa esposa Suzanne desapareceron de todos os lugares públicos. En 2013, a páxina web  da Casa Real Española eliminou a posibilidade de procurar información sobre Iñaki Urdangarin.

Os átomos da memoria son dificilmente eliminables mestres haxa quen recorde. Non foron quen de facelo corenta anos de franquismo e outros tantos de desmemoria porque houbo quen recordou e o segue a facer, aínda que os lembrados non fosen reis, emperadores, presidentes ou relevantes inimigos do estado, senón xente do común.

É bo lembrar, oitenta e un anos despois, neste agosto de tristes conmemoracións no noso país.


Luns,28 de agosto de 2017

Arias Teixeiro e as patacas

José Arias Teixeiro e Correa. Gravado de B. de Artágen
Onte falamos aquí do destacado dirixente político carlista Xosé Arias Teixeiro (1799-1867), nacido e morto na casa de Pías, en San Pedro da Ramallosa, Nigrán. A casa, na actualidade albergue xacobeo e de exercicios espirituais, é coñecida como Pazo das Damas Apostólicas, xa que foi a esta institución relixiosa a quen lla doou a súa propietaria Ramona Diéguez Cervela, herdeira dos Arias Teixeiro miñoráns e dos Losada Diéguez ribeiraos.

Ata os máis cativos saben que a pataca procede, como outros produtos do campo de uso común, de América. En concreto dos Andes, onde os  pobos sometidos ao Inca as cultivaban en diversas variedades, ata 700, e en elevadas altitudes. Non é pois ningunha novidade falar da procedencia americana dun tubérculo tan presente na dieta alimentaria dos europeos en xeral, e moi en particular dos galegos. Somos nós uns dos principais devoradores deste froito de debaixo da terra,  Manuel Rivas definiunos nunha ocasión como “os comedores de patacas”. Afección que compartimos con outros pobos da Europa atlántica, en particular cos irlandeses, cos que temos moitos outros elementos comúns. Coma todo, os costumes mudan e os recursos tamén e o consumo de patacas non acada hoxe as dimensións “quintalmétricas” dos tempos inmediatamente idos.

Emporiso a introdución da pataca no noso continente, e no noso país, foi un feito serodio. As primeiras noticias que se teñen do seu emprego en Europa proceden da Lorena, a rexión fronteiriza, causante de tantas desgrazas históricas, entre o que hoxe son Francia e Alemaña. Seica arredor  de 1630 cultivouse naquelas terras para consumo humano, claro que foi durante a brutal Guerra dos Trinta Anos e a fame era moita. O binomio fame-pataca está presente na expansión deste produto, en principio, pouco atractivo para o consumo.

En Galicia temos noticia de que se plantou no convento  padronés de Herbón en 1607. Pero será moito máis tarde cando se xeneralice o seu cultivo para consumo animal e aínda tardará máis en formar parte da dieta humana. Daquela a base alimentaria dos galegos era a castaña, non ten pois nada de estraño que as primeiras denominacións da pataca fosen “castaña mariña” ou “castaña das Indias”. Cara a mediados do século XVIII o seu cultivo foise estendendo e tamén modificando a paisaxe agraria ao poder cultivarse nas terras altas do interior.

A mediados do século XIX temos noticias de que as persoas maiores negábanse a comer patacas. O seu consumo rematou por impoñerse  arredor de 1850, coincidindo coa expansión dun parasito, procedente tamén de América, que estendeu a enfermidade da tinta e que deu conta, con certa rapidez, dos enormes soutos de castiñeiros que inzaban a paisaxe galega. A escaseza de castañas impulsou a súa substitución pola pataca, mudando así o fundamento da dieta alimentaria galega, que se mantiña dende a prehistoria.

Na segunda metade do século XIX, os malos anos agrarios e as pésimas colleitas de patacas empurraron  esa enorme enxurrada migratoria que deixou o país medio baleiro. Un caso semellante pasou en Irlanda co que os estudosos denominan “crise da pataca”. Nova similitude coa illa miticamente fundada por Ith, o fillo de Breogán.

No Val Miñor a introdución da pataca deuse tamén na segunda metade do XIX e nela seica xogou un importante papel don José Arias Teixeiro y Correa. Cando o vello carlista, que fora Ministro Universal do pretendente don Carlos, regresou, en 1865, do seu longo exilio en Francia á súa casa de Pías, en San Pedro da Ramallosa, converteuse nun propagandista deste produto  e, aos poucos, foi mudando a convicción dos labregos que seguían pensando que debaixo da terra non podía medrar nada bo.


Domingo, 27 de agosto de 2017

Sobre Días negros e carlistas miñoráns

Foto: Xoaquín Libraida
Onte tivemos o pracer de  conversar con Xoán Carlos Abad Gallego na presentación en Gondomar dos dous volumes de Días negros nos que relata, a partir da profunda  investigación e documentación, algunhas das grandes traxedias colectivas e a súa permanente memoria que nos lembran a fraxilidade do suspiro da vida. Esa memoria do trauma colectivo que permanece, deses días negros que “transcenden a realidade dun pequeno grupo de persoas, conseguindo abanear a tranquilidade de toda unha comunidade”, escribe Abad Gallego.

Era a segunda vez que participaba na presentación dos Días negros. A vez anterior foi na do volume máis recente (Máis días negros, IEV, 2017). Nesta ocasión, dos dous que lle dedicou ao tema. O primeiro libro enceta no remate de xuño de 1589 cando o alcumado, na literatura histórica española, “pirata Francisco Draque” e, na inglesa, intitulado Sir Francis Drake, ordenou, dende a seguridade do galeón “Revenge” con 46 canóns,  asolar as terras da ría de Vigo; clausúrase coa sanguenta bebedela provocada por dous soldados, en decembro de 1934, na taberna do Severino en Xestoso, na parroquia de Bembrive, en Lavadores, e co naufraxio, no mesmo remate do ano, da lancha “Cuatro Hermanos” e mais da motora “República”.

O segundo volume ábrese en febreiro de 1936 co relato do asalto, por parte de militantes da CNT, ao local da Falange viguesa,  e remata, como o anterior, cun naufraxio, traxedia abondosa nestes días negros,  o do Marbel, en xaneiro de 1978. Detense, infortunadamente, nos terríbeis dramas orixinados  pola perversidade humana durante a persecución franquista que non acougou ata o 27 de setembro de 1975, poucos meses antes da morte do ditador que empezou e rematou matando.

Nese amplo espazo temporal e nun físico delimitado non pola cidade de Vigo, nin sequera por esa nova verba administrativa da Mancomunidade de Vigo, senón nese territorio, un tanto difuso, que son as terras que beirean a ría, polo norte, a liña azul do Miño, polo sur, e as montañas da serra do Suído empoleiradas polo Faro de Avión e os montes da Paradanta, fechando o espazo fronte ao  océano. Ese territorio difuso que nos tempos medievais era a Terra de Turonio é no que se desenvolven eses días negros, agás contadas ocasións nas que a traxedia, ocorrendo noutros lindes, afecta a persoas orixinarias destes.

Así que traxedias producidas pola natureza, froito da casualidade, da fatalidade, provocada pola maldade humana, pola cobiza dos desposuídos, polo egoísmo e fanatismo  dos privilexiados ... de todo hai nestas páxinas.

Como imaxinan as persoas que seguen este blog, falamos, un anaquiño, de Mateo Guillade. Na conversa rememorouse o máis destacado carlista miñorán,  José Arias Teixeiro y Correa, o señor da casa de Pías, a quen no seu momento dediquei algún que outro artigo breve, un dos cales pódese consultar neste mesmo blog . O que fora “ministro universal” do pretendente don Carlos, despois dos seus moitos avatares e do exilio francés, regresou ao Miñor e finou na casa natal o 27 de setembro de 1867. Está enterrado no cemiterio parroquial de San Pedro da Ramallosa.

Estando presente o amigo Quico Domínguez, director da Fundación Penzol, saíu a colación a importante documentación da familia Arias Teixeiro emparentada, con maior ou menor proximidade, cos Ulloa, Montenegro, Alemparte, Ribadeneira, e que cara ao  remate do XIX ficou unida cos Losada, nunha liña que camiña dende o tradicionalismo carlista da  “Comunión” ata o galeguismo tradicionalista de Antón Losada Diéguez e do seu discípulo Vicente Risco.

Papeis que coma sempre acolle con dedicación a sobranceira institución creada por Fermín Penzol e que ben merecerían que as persoas estudosas lle dedicasen un tempo. Agardemos que así sexa.


Sábado, 26 de agosto de 2017

luns, agosto 28, 2017

A frustrante persecución do Guillade

Deixamos a vila de Baiona fervendo polo asalto da partida do Guillade  e polas as críticas ante a actitude do Gobernador de Monterreal que non se fixeron agardar.Comentábase que só se preocupara de ordenar aos soldados da dotación da fortaleza que protexesen a súa casa. Ao día seguinte organizouse unha partida de veciños armados para perseguir os bandoleiros. Cando anoitecía coidaron ver uns vultos que se movían e dispararon sobre eles. Era un rabaño de ovellas. O resultado, cinco ou seis cabritos mortos. Mentres, ao único que prenderon foi ao Chímpoas, que como era home honrado deixárono en liberdade.

Era o mesmo Guillade quen asaltou Baiona en xuño de 1820 e o xefe carlista que acadou sona entre 1833 e 1838? Segundo Herminio Ramos non, xa que o primeiro era natural de Tomiño e foi morto por un seu sobriño que lle tallou o pescozo, mentres que o carlista morreu, como xa dixemos, entre Refoxos (Cortegada) e Escudeiros (Ramirás).

Ora ben, as confusións son doadas cando non temos datos fidedignos. Nos primeiros meses de 1820 triunfa a revolta liberal, encabezada por Rafael del Riego en Cabezas de San Juan e consolidada pola sublevación da Coruña, comandada polo coronel Acevedo, que rendía deste xeito homenaxe ao mozo Porlier, aforcado cinco anos antes. O período no que se restaura a Constitución de 1812, abolida por Fernando VII, foi breve, dende 1820 ata 1823, ano no que o exército francés dos Cen Mil Fillos de San Luís invaden España e restauran o absolutismo.

Nos primeiros meses do réxime constitucional houbo resposta armada dos absolutistas na zona do Baixo Miño, polo que non tería nada de estraño que a gavela que asaltou Baiona en 1820 fose unha partida absolutista comandada polo mesmo Guillade, que pasados algúns anos se converteu nun dos xefes carlistas máis prestixiosos.

Nesta posibilidade podemos insistir se temos en conta algúns datos fornecidos polo mesmo Herminio Ramos na obra citada, na que transcribe diversos documentos do Arquivo Municipal de Baiona.  Como dixemos, outras casas asaltadas pola gavela foron a de José Ramos e a de Vicente Soto. Cómpre engadir que ámbolos dous  eran membros do goberno municipal de carácter constitucional. Mesmo o tal José Ramos debía ser un furibundo antiabsolutista, xa que ao día seguinte do ataque dos bandoleiros, cando formaba parte dunha patrulla de vixilancia nocturna, tentou agredir coa baioneta, despois dunha forte discusión, a Bernardo Barreiro, coñecido polas súas ideas contrarias, e, en 1823, ao pouco de restablecerse o absolutismo, foi detido por pasear polas rúas da vila cun sabre militar en provocativa actitude. Tamén podemos decatarnos de que o gobernador de Baiona, tan criticado polos veciños no momento do asalto do Guillade, era o Capitán de navío Domingo Serondo, quen uns meses antes se resistira, en repetidas ocasións, a proclamar a Constitución. Era, polo tanto, o citado gobernador un recalcitrante absolutista. O mesmo que o tal Guillade? sería a pregunta.

Venres, 25 de agosto de 2017


domingo, agosto 27, 2017

O Guillade en Baiona

Herminio Ramos na súas Crónicas históricas  de la villa de Bayona fálanos dun asalto á vila realizado pola gavela dun capitán chamado Guillade en 1820. A acción seica comezou sobre as dez da noite do 1º de xuño. A gavela comandada por Guillade e composta por dez homes, a maioría portugueses, asaltou a casa de Xosé Portela en San Pedro da Ramallosa. Fenderon a porta principal a machadazos, momento que aproveitou o dono da casa para fuxir; unha vez no interior da morada pediron viño á esposa do fuxido e ameazaron á sogra, feríndoa levemente no pescozo e golpeándoa en varias ocasións. Con posterioridade, entraron noutras dúas casas das que marcharon, despois da media noite, sen conseguir diñeiro pero si xoias e outros obxectos, ademais de comer e beber en abundancia.

Ao día seguinte, sobre as catro da tarde, presentáronse na parroquia de Baíña e entraron na casa de Carlos Rodríguez: comeron ovos con touciño, maltrataron a  muller e levaron como guía a Francisco Domínguez alcumado “O Chímpoas”. De alí dirixíronse cara a Baiona, dando a volta polo monte de Baredo e entrando polo campo de Santa Liberata onde un dos bandoleiros, despois de ollar un papel que tirou do peto, preguntoulle ao Chímpoas cal era a casa dos Pugas e cantas portas tiña.

Sobre as nove da noite do dous de xuño a gavela baixou pola rúa do Hospital dando berros e disparando os trabucos para obrigar os  veciños a meterse nas casas e pechar portas e ventás. Os bandoleiros berraban os seus “nomes de guerra”: Guillade, Veleno, Trigo, Centeo, que consideraban suficiente para asustar a veciñanza. O Chímpoas levounos ata a casa de Francisco Puga, quen se atopaba no interior coa súa dona Rosa Correa e un seu amigo, Pedro Ibarra. Despois de romper varias portas entraron na sala sete bandoleiros esixíndolle unha gran cantidade de diñeiro. Como non llelo entregou déronlle golpes e unha coitelada no pescozo, mentres que o  seu amigo colgárono dunha trabe, cabeza abaixo, despois de deixalo sen botas. Logo de rexistrar a casa e quedarse con algúns obxectos de valor, o Guillade díxolle ao Chímpoas que lles indicase a morada de María Benita David.

Unha vez nesta, uns bandoleiros situáronse na entrada posterior que daba ao mar e os outros na principal mentres seguían a dar berros e a disparar os trabucos. Abateron a porta de entrada, co sistema do machado, e penetraron no interior. Foi nese intre cando chegaban a porto as gamelas e fixeron soar as súas bucinas en sinal de arribada. Os homes de Guillade, coidando que se trataba de xente armada que viña contra eles, comezaron a trabucazos e fixéronos recuar cara ao mar.

O Chímpoas dirixiunos despois á casa de Vicente Soto, quen, ante o barullo de berros e disparos, asomouse á fiestra xusto no momento en que unha bala batía nela. Preguntoulles que querían e dixéronlle que abrise a porta, se non que o farían eles. Logo de franquearlles a entrada, os bandoleiros preguntáronlle onde estaba “A arca do mudo” que era o depósito dos mariñeiros. Cando llelo dixo rompérona e colleron o diñeiro.

Logo roubaron a casa de José Ramos e despois a de Josefa Pérez, muller de Domingo Amorín. Ese foi o momento no que o Chímpoas, aproveitando que xa non lle facían moito caso e aducindo necesidades inescusables, aproveitou para fuxir e regresar a Baíña.

Dende a casa do patrón de pesca Roque Mariño botáronlles uns tiros aos bandoleiros. Estes, rabiosos, tiraron abaixo tres portas e percorreron todos os cuartos na busca dos que lles dispararan, mais non os deron topado xa que se  agacharan debaixo dunhas redes.

A partida deixou Baiona tranquilamente cando xa ía amencer. No monte da Groba atoparon varios veciños de Belesar que andaban a recoller toxo para estrar as cortes e obrigáronos a cargar cos fardos de obxectos roubados e non os deixaron regresar ata pasar o San Colmado, cando era xa de noite. A cada un deles déronlle oito reais. Logo sóubose que pasaran o Miño por Camposancos.


Xoves, 24 de agosto de 2017

A incógnita Guillade

Vista de Tui, dende a vella estrada de Portugal
O fenómeno do bandoleirismo estivo ben presente na Galiza dos séculos XIX e XX. O fenómeno marcou fondamente as xentes do pobo. Nos anos corenta do pasado século, cando algúns dos fuxidos da represión franquista se converteron en guerrilleiros comezaron a confundirse dous termos: o de foucellas, aplicado por extensión a todos os guerrilleiros e que facía referencia ao mítico Benigno Andrade coñecido polo alcume de Foucellas, e o de facciosos ou fauciosos, co que se denominaban as partidas carlistas do século anterior.

    A dimensión do bandoleirismo, fose ou non de orixe política, foi importante, e o número de capitáns de gavela que acadaron sona tamén. En Morning Star  (Xerais, 1998), a fermosa novela de aventuras coa que nos agasallou o amigo Xosé Miranda, faise un repaso dalgúns dos sonoros nomes destes xefes bandoleiros: Lourenzo Tasende, quen se converteu en protagonista dos cantares que polas rúas de Compostela  cantaba, acompañado pola fermosa Pindonga, o cego Farruco “Campanachoca”; Tomás das Congostras; Lázaro Rivadulla; Xosé Domínguez, alcumado O Volante; o finisecular Mamede Casanova, coñecido como Toribio de Mañón, quen inspirou a Valle Inclán o roubo do traxe do cadáver  en Las galas del difunto, e sobre o que Hixinio Puentes publicou unha reconstrución histórica novelada baixo o título de O bandido Casanova (Xerais, 2000) ; Fernando Serén, e outros coñecidos por alcumes tan brutais como deberon ser as súas personalidades: O Xudas, O Pelos de Burra ou O Demo Vivo.

    Os que levamos citados son bandoleiros, poderíamos dicir, económicos, que rouban como xeito de vida. Calquera deles podería figurar entre os estudos de Eric Hobsbawn sobre a cuestión: Rebeldes primitivos (Ariel, 1983) ou Bandidos (Crítica, 2001). Mais, como dixemos, outro tipo de bandoleirismo foi tamén abondoso ao longo do século XIX, o de inspiración ideolóxica ou política, entre a que sobrancea o tradicionalismo-carlista. O profesor Xosé Ramón Barreiro Fernández  analizou esta cuestión en profundidade na súa xa clásica obra El carlismo gallego (Pico Sacro, 1976).

Onte falabamos da partida carlista máis especificamente miñota e arraiana comandada por Mateo Guillade, unha mestura de heroe e bandoleiro, con evidentes capacidades militares, que acadou a cima do seu prestixio entre 1837 e 1838. O seu creto entre os rebeldes carlistas chegou ao maior nivel cando nunha acción militar, ben preparada, deu morte a un coronel (xullo de 1837) e uns meses despois (abril de 1838) tomou Tui durante unhas horas. O asalto á vila episcopal realizouno nunha hábil manobra na que dirixiu 200 homes disfrazados de soldados gobernamentais. Segundo parece, estas accións servíronlle para ser nomeado Brigadier e Comandante Xeneral das partidas carlistas en Galiza. A falta de apoio popular e a presión do exercito liberal remataron coa partida do Guillade. A morte do capitán supuxo a división da partida en tres seccións que foron posteriormente aniquiladas, poucos meses antes do Convenio de Vergara que puxo fin á primeira guerra carlista.

A vida de Mateo Guillade nos anos de chumbo e lume está documentada, pero sábese moi pouco das andanzas previas. O profesor Barreiro Fernández apunta que foi oficial do exercito realista mais, con posterioridade, e sen que se coñezan as razóns, destituído; como tampouco nada se sabe sobre o motivo da súa detención en Portugal.

Nesta falta de información móvese un misterioso, ou non tanto, Guillade bandoleiro, que asaltou Baiona en 1820. É o mesmo que o xefe carlista que xuntou sona e terror unha década despois?.


Foi este Guillade quen inspirou o nome do noso programa de radio.

Mércores, 23 de agosto de 2017

Mateo Guillade

Vista lateral da igrexa de Refoxos (Cortegada). Foto Galipedia
Aló polo comezo do século, como esvara o tempo, isto é, polo ano 2.000, unhas, poucas, persoas andabamos argallando os primeiros pasos do que era o incipiente Instituto de Estudos Miñoráns. Impulsor crucial fora o lembrado Nano Cambeiro que naquela altura sobrevivía facendo xornalismo local co periódico mensual “O Miñor”. O infortunio levóunolo.

Aqueles atoutiñantes movementos tiveron moito que ver coa radio. Primeiro na vella Radio Municipal de Nigrán, que estaba nas últimas boqueadas, xa sen profesionais, pero que, uns rapaces e rapazas, co apoio do alcalde do momento (Manuel Rial) e o concelleiro de cultura (Arturo Carreira), esforzábanse en manter con respiración asistida. Alí, Juan González, Lino Pellitero e máis eu realizamos durante algúns meses un programa semanal de entrevistas, dunha hora de duración, que bautizamos como “As lerias do moucho”, por emitirse, en directo, a unha hora tardía, creo lembrar ás dez da noite. Non recordo onde foron parar  aquelas gravacións, no caso de que se chegasen a gardar. Unha si, seguro, porque non moito despois, co infortunado motivo do falecemento de Carlos Casares, publicouse en CD acompañando un monográfico sobre o autor das letras que homenaxeamos este ano. Outra non, pois lembro ben que a que lle fixeramos a Paco del Riego, na apartamento de Lourido, quixeramos recuperala co gallo do seu nomeamento como fillo adoptivo de Nigrán e non fomos quen; por iso o CD que acompañaba o libriño en homenaxe a don Paco contiña só as palabras do alcalde Rial na lectura da resolución unánime da corporación municipal nigranesa.

Unha vez clausurada, politicamente, a radio de Nigrán, fomos acollidos, agora na compaña de María Xosé González Chamorro, na delegación baionesa de Radio Voz-Onda Cero. Tamén durante uns poucos meses, ata que a pecharon. Nunca pensamos que levásemos a orde de peche incorporada aos nosos “pinitos” radiofónicos, mais parecer parecíao.

Ao novo programa, moito máis curto, nun formato que combinaba información cultural cunha breve entrevista, bautizámolo como “A gavela do Guillade”. Relembreino ao andar encerellado na lectura do primeiro dos volumes dos días negros de Xoán Carlos Abad Gallego que imos presentar na Libraida de Gondomar, Días negros (2015), Máis días negros (2017), ambos publicados polo Instituto de Estudos Vigueses.

No primeiro dos volumes, Abad Gallego danos relatada conta do carlista-guerrilleiro-bandoleiro- foraxido..., é o que ten perder as guerras, Mateo Guillade, que acadou mítica e incerta fama durante os primeiros anos da Primeira Guerra Carlista (1833-1840).

Pouco sabemos do xefe da partida da “Causa Tradicionalista”. Seica fora seminarista. Ben coñecido é que frades, abades e vellos fidalgos encabezaron a causa de don Carlos no noso país, mesmo cos trabucos na man.

As primeiras novas que se teñen do líder guerrilleiro localízano, cara a finais de 1836, no sur da provincia lucense como membro dunha partida procedente das montañas asturianas. Despois de fuxir das terras da Ulloa e da Ribeira Sacra pola presión das tropas da rexente María Cristina, a partida, xa comandada por Mateo Guillade, combateu, aos chamados “liberais”, no sur da provincia ourensá e de Pontevedra; sempre nun vai e vén polo Miño, nun agocho aquí e outro acolá na raia seca. Nunca se afastou en exceso da banda  fronteiriza e acudía ao refuxio portugués aínda que, derrotada a causa miguelista, o goberno de Lisboa tiña tanto interese como o de Madrid en rematar coa aventura carlista.

O caso é que dende a desembocadura do Miño ata as serras do Suído,  do Leboreiro ou o Val de Monterrei, foron territorios de combate da facción do Guillade, nun escintilante ir e vir de foraxido transfronteirizo que para si quixeran os guionistas de Hollywood; tanto coma nós precisamos unha industria cinematográfica.

Durante dous anos, un grupo duns douscentos homes armados andou guerreando pola “Causa”, asaltou Tui e A Guarda e foi protagonista de ducias de enfrontamentos armados ata que, a resultas dun ousado,  e fracasado, ataque á  casa forte de Refoxos (Cortegada), na parroquia próxima de Escudeiros:  “O xefe calrista chegaba ó fin do seu vivir”, escribiu Otero Pedrayo. Era o 15 de agosto de 1838.

Cando se soubo da morte do xefe faccioso o comandante militar de Ourense deu orde de levar o cadáver á  cidade para expoñelo en público; o alcalde mandou que tocasen as campás; chamaron o cirurxián para que lle rabenase a cabeza e colgárona nun gancho. Moita xente de Ourense e bisbarra, aproveitando que era San Roque, acudiu a contemplar a testa degolada de Mateo Guillade.

Por que bautizamos o noso programa radiofónico  como “A gavela do Guillade” fica para mañá.

Martes, 22 de agosto de 2017







sábado, agosto 26, 2017

Os escuros soños de Clio de Carlos Casares


O próximo xoves 30 de agosto, ás 20:30h estaremos na Libraida de Gondomar achegando o noso comentario sobre Os escuros soños de Clio.
Como " bromas gastadas á Historia con enxeño xoguetón e perspicaz, cunha graza de fondas raíces que, se unha se enrosca no corazón a outra se crava na intelixencia, e dá ese resultado indefinible que é a flor da literatura" definiu Os escuros doños de Clio don Gonzalo Torrente Ballester.

martes, agosto 22, 2017

Os antibabélicos


Torrede Babel de libros en distintos idiomas en B. Aires
Cando cheguei andaban a xogar á pelota. Pouco tardaron en marchar. Eran catro mozos novos, probablemente estudantes. Xogaban, rían, empurrábanse, mollábanse e falaban en galego.

Acouguei á  beira dos rapaces alemáns, de pais galegos dos que lle falei onte. Co seu falar baixiño cumpría aquelar ben a orella para confirmar os cambios de idioma entre uns e outros. Ao pouco chegaron tres parellas con varios cativos abouxadores, os cativos e os maiores. Ala a berrar nun castelán de fonética dalgún territorio que non dei identificado. Queixábanse de que a auga estaba fría, de onde ían comer, de que tiñan fame… Un dos homes, o máis berrón, cruzou a estrada  da beira da praia e dirixiuse ata un unha dos restaurantes da outra beira. Dende a porta transmitíalle, como se estivese na feira de Sabarís, o menú aos outros que respondían con similar forza pulmonar ata que acordaron ir xantar as dúas e media. Cando acougaron e escoitaron pos falares xermánicos comentaron polo baixo: que idioma tan bruto!!!.

Despois fun dar un paseo acompañado. Nunha das voltas a  miña compañeira detívose a falar cunhas vellas coñecidas. Nun determinado momento dirixiuse a min en galego e as outras dúas botáronse a rir. Ante a nosa mirada sorprendida e o xesto duro, unha delas, sen abandonar un sorriso babeco, díxolle; perdona cari, es que nunca te oieramos hablar el gallego!.

Andan os de sorriso babeco, os de “falen en cristiano”, os españoles por decreto, enrabiados cos cataláns e descargan contra eles toda a Brunete mediática. Dáme a impresión de que non é só porque o conselleiro ou o xefe dos mossos falasen no seu idioma senón porque non precisaron de ministrillos madrileños para resolver os seus problemas e porque, falasen o que falasen, todos dicían: “No tinc por”.

Ao deus que desfixo a torre de Babel non lle gustan os idiomas e quixo castigar a humanidade coa confusión das linguas. Equivocouse. O castigo non foi tal senón o florecemento da diversidade, da creación, da pluralidade, da mestura, do respecto... de todo o que non lles chista aos que gustan da homoxeneidade, da monotonía, da imposición, do autoritarismo, da verdade revelada, da forza, da violenta razón de fe, da superioridade de raza... do fascismo que emerxe cando se rabuña un chisco na tona da falsidade da aparencia democrática.


Lúns, 21 de agosto de 2017

A praia de Babel

Pieter Bruegel "O Vello". A Torre de Bavel (1563).
Óleo s, lenzo. 114x154cm. Kunsthistorisches, Viena
Ir só á praia pode ser tan práctico como non ir acompañado a tomar café. Permite tanto imaxinar a vida, profesión, gustos e ideas daquel home do curruncho ou da muller daquel recanto, que, a ningún deles, con moita probabilidade, nunca volverás ver. Mais tamén poñer a orella e recompoñer as circunstancias das temporais veciñanzas, escoitar opinións que nunca che dirían as amizades ou divagar sobre ideas e socioloxía.

Estes días, por circunstancias que non veñen a conto, fun un praieiro solitario. Así que agucei discretamente o ouvido e preocupeime, como noutras ocasións, dos falares. A verdade é que de todo escoitei. Falas propias do país, autóctonas, mesmo enxebres, entremesturadas con outras nunha diversidade babélica. Algunhas das circunstancias chamáronme a atención.

Por exemplo unha avoa, aínda non vella; unha nai, aínda nova; e unha filla, xa mociña. A avoa fala coa nai en galego; a nai fala coa filla en castelán; a neta fala coa avoa en galego; a fonética ourensá denótaas. Empregan os idiomas segundo a quen se dirixan, van e veñen mantendo a marca xeracional.

Da outra banda, unha familia. Avoa, xa polos vestires, portuguesa, non emprega traxe de baño e de cando en vez achégase á auga para refrescar as pernas. A parella, aínda novos, falan entre si e coa avoa en portugués. Tres cativos, seguidiños, o maior oito ou nove anos, a pequena catro ou cinco, a outra no medio, falan entre si en francés; os pais diríxense aos miúdos en francés e van e veñen do portugués ao francés. Repítese escena mudando de idioma, agora os pais diríxense en alemán a dous rapazolos; entre eles falan castelán con notoria fonética galega.

Dous monitores, un home e unha muller, novos, atenden unha piollada de cativos enxertados en chalecos salvavidas que soben e baixan dunha especie de canoas. Escóitase o falar inglés entre a piollada, respondido polo mozo; algún outro piollo fala portugués que é o idioma propio da moza, con fonética do norte, e, ao pouco, en inglés, e despois nun español aportuguesado; entre os piollos cada un fala o que sabe e todos se entenden. Mentres o mozo monitor rise e responde, en galego, ás chanzas polas súas escasas dotes navegantes que lle gastan un par de homes de mar que observan a escena.

Uns días antes presenciara outra circunstancia babélica. Polas carantoñas, dúas parellas, dúas mozas e dous mozos. Elas falan entre si nun galego académico, limpo de españolismos. Un dos mozos fala en inglés, o outro en español. Elas diríxense a un en inglés e ao outro en galego.
Un ten a impresión de que neste último medio século, babelia se expandiu ao mesmo ritmo que a revolución, presencial ou virtual, das comunicacións e que estas transformacións viñeron non só para quedarse senón para mudar definitivamente a relación entre as persoas e as linguas. É evidente que as linguas con gran número de falantes, con potencia económica e de comunicación non van sufrir mingua por moito que o inglés se converta, xa o é, nun poderoso medio de relación.

Máis no noso caso, e posiblemente no doutras linguas minguadas, teremos que esquecernos de pasadas realidades e adaptarnos, conscientes de que a posibilidade de supervivencia da nosa gran creación cultural é indisolúbel do proceso de conciencia de nación, da precisa soberanía, todo o compartida que sexa necesario pero cos alicerces nun suxeito político: o pobo galego.

Domingo, 20 de agosto de 2017



domingo, agosto 20, 2017

Memorias incómodas

Traslado da estatua do xuíz Taney
En 1777, dous anos despois de iniciarse a guerra da independencia dos EE UU, no condado de Calvert, en Maryland, nacía Roger Brooke Taney. A súa brillante carreira política (secretario do tesouro; procurador xeral) e na administración  rematou por empoleiralo na xefatura da Corte Suprema. Hai 145 anos, en Annanopolis, capital de Maryland, erguéronlle unha brunida estatua de bronce na súa memoria.  Onte mandárona retirar dos xardíns do Capitolio do Estado e enviárona a un almacén. O día anterior retiraran outra estatua do xuíz en Baltimor, a cidade máis poboada do estado. Acontecía só uns días despois dos enfrontamentos de Charlottesville que remataron cunha persoa morta pola acción dos denominados “supremacistas brancos”.

O seis de marzo 1857, Taney como presidente da Corte Suprema, redactou a sentenza do denominado “Caso de Dred Scott (un escravo) contra Stanford” na que se decidiu privar a todo habitante de ascendencia africana, fosen escravos ou non, do dereito da cidadanía. O xuíz Taney, e os demais xuíces, coidaba que dese xeito se podería implantar a escravitude en todos os territorios da Unión. Os  escravos eran cousas, polo que non importaba onde residían os seus propietarios, que poderían así desprazarse cos seus obxectos sen que variase a condición da propiedade. O presidente Buchanan, no discurso de posesión, reclamou respecto para a decisión do Supremo que se fixo pública uns días despois. A tensión entre escravistas e abolicionistas foi en aumento. Cinco anos despois iniciábase a guerra civil norteamericana.

A guerra como é sabido gañárona os abolicionistas do norte; mais a memoria da derrota no sur e da brutalidade escravista segue sendo incómoda, un século e medio despois. Esperta cando se rememora. Trump, a dereita extrema, alentou a mitomanía do racismo branco e espertou a prolongada memoria da discriminación racial que se prolongou formalmente ata non hai moitos anos e na práctica social segue persistindo nun centro imperial dominado polos WASP (White, AngloSaxon and Protestant) que encirran os seus xihadistas tanto no interior como nas provincias. O choque entre supremacistas e xihadistas é xa unha tráxica realidade no Estado Permanente de Guerra decretado, aquel 15 de marzo de 2003, polo irresponsable e ignorante (fique para eles a esperanza salvadora de que non soubesen o que facían) Trío dos Açores.

A que vén andar remexendo nestas cousas? Que mal fará unha estatua de metal que leva erguida século e medio en homenaxe a un señor que xa ninguén acorda? Que mal fará unha estatua de Franco? Para que queren andar con estas cousas? E logo que queren?, sacarlle o Pazo de Meirás?, se llo regalaron, feito está...

Mais a memoria renace, non se apaga, porque as feridas, non só persoais ou familiares, senón sociais provocadas pola escravitude, a discriminación racial ou o franquismo non estarán fechadas ata que se envíen ao fardel da historia e as súas pantasmas deixen de ameazar dende o corazón da escuridade, dende o negror das tebras.

Sábado, 19 de agosto de 2017


Os "Dias negros" de Xoán Carlos Abad Gallego


O próximo venres 25 de agosto, ás 20:30h estaremos na Libraría Libraida de Gondomar acompañando ao Amigo Xoán Carlos Abad Gallego, director do Instituto de Estudos Vigueses, na presentación dos dous volumes dos seus Días Negros en Vigo e no Val Miñor.

venres, agosto 18, 2017

Fanáticos

Ninguén no mundo islámico, nin moitos en Cataluña, menos en España, poucos en Galicia, saben que onte, xustamente onte, hai oitenta e un anos fusilaron a Bóveda. Tempo despois o seu amigo e seguidor Castelao, cabeza e representación do galeguismo, inspiraba o recordo permanente desta memoria anual de dor como o Día da Galiza Mártir. 


Bóveda caía na Caeira vítima das armas sublevadas, inspiradas por un deus falsario, por unha relixión deseñada para manter as clases privilexiadas no poder, pola perversión fanática da incerteza humana, pola dexeneración moral das elites da guerra, polas augas glaciais do cálculo egoísta, escribiu Marx.

Onte, xustamente onte, no día anual da memoria da dor, máis dor acumulada nas Ramblas polas que nun tempo circulaban as augas atoladas das chuvias torrenciais agora inzadas de mesturas humanas diversas.


Onte, xustamente onte, na Barcelona que representa o esforzo democrático na construción libre e soberana da nación; na Barcelona que abre as portas a xentes do mundo; na Barcelona que acolle  persoas fuxidas da Siria, do Iraq, da Libia... arrasadas pola tolemia das dinastías tribais, ben por enfrontarse ou ben por caer en desgraza ante o imperio; refuxiadas do islamismo fanático que emprega a mesma lóxica exterminadora do nacionalcatolicismo franquista de hai oito décadas. O lixo moral que xustifica o asasinato, en nome do catolicismo, do fervoroso católico Alexandre Bóveda é o mesmo que lexitima a perversión de matar humanos en nome de Alá, sexa cal sexa a súa relixión ou non teñan ningunha.


Alguén pode comprender? Alguén pode comprender os pistoleiros de 1936? Alguén pode comprender os exterminadores das SS? Alguén pode comprender o  mozo da aldea que marchaba á  División Azul e regresaba feito un asasino? Alguén pode comprender?


Esta é a crise. Todos falan de crise. Algúns falan da crise do capitalismo financeiro. Pero non, o capitalismo non está en crise, está en expansión e esta prodúcese coas crises e as guerra, agora xa no perfecto Estado de Guerra Permanente no que as vítimas son, como se experimentou ao longo do século XX, a poboación civil. Crise e guerras é o método que teñen para simplificar a competencia, consolidar a posición dos vencedores que arruinando todos os demais concentran nas súas mans a maior cantidade posíbel de capital dispoñíbel.


Durante cinco décadas combateron militar e politicamente o panarabismo laico, en Exipto, Palestina, Libia, Siria, Iraq... ata derrotalo ou dexeneralo, agora teñen o inimigo que eles crearon, un que promete a salvación no máis alá e a condena neste.


Asentan os golpes onde doe, no Londres do “brexit” e na Barcelona do “procés”. Procuran a expansión do medo. Uns e outros. Onte, xoves, 17 de agosto, un bombardeo da eufemística coalición internacional deixaba 15 mortos civís en Al Raqqa, a capital, seica, dese terrorífico fantasma asasino que é o chamado Estado Islámico. Os mortos seguen sen ser todos iguais.


Escoito as novas e o lixo moral babea falando de como vai afectar ao turismo ou ao consumo; ata os falabaratos  insinúan que os que estamos contra bombardear  Al Raqqa ou defendemos que as nacións son suxeitos políticos somos os responsables morais do crime.


Venres, 18 de agosto de 2017

xoves, agosto 17, 2017

A fuxida de Xerardo Álvarez Gallego

O doutor Darío Álvarez  Blázquez publicou, entre maio e xullo de 1977, unha serie de dez artigos no xornal La Voz de Galicia baixo a denominación de “Historias de fuxidos”. Ao máis extenso deles, que viu a luz en dúas partes, o 29 de maio e o 5 de xuño respectivamente, titulouno “O meu curmán”. Nel relata as tráxicas e angustiosas peripecias de Xerardo Álvarez Gallego, autor do libro Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda que sería editado en Buenos Aires en 1972.

O seu particular calvario principiou inmediatamente, ao pretender  viaxar dende A Estrada, onde estaba coa súa muller, ata Pontevedra, para saber o que lle acontecera ao seu cuñado, Alexandre. Detido pola Garda Civil non o meteron no cárcere da Estrada por non quedar sitio na mesma e  trasladárono ao cuarteliño da Falanxe, de onde logrou saír por determinadas circunstancias que, aclara no seu libro sobre Bóveda, naquela altura non podía contar por aínda estar vivos  os que lle axudaron a fuxir. Foi o primeiro dos moitos agasallos da fortuna.

Os que o axudaran, trasladárono a Santiago e viaxou no Castromil disfrazado de falanxista  ata Pontevedra onde se agachou. Ao comezar o consello de guerra contra Bóveda, o 14 de agosto, non foi quen de resistir e asistiu á sesión da mañá, no medio do público; polo tarde non foi, xa que o informaran de que o ían deter. Agachouse de novo. Ao entrar Bóveda “en capela” , á espera da morte, atreveuse a visitalo. Despois volveuse agochar.

Os irmáns de Xerardo prepararon a fuxida pola raia seca. Disfrazado de “gánster”, di Darío Álvarez Blázquez, cun bigote que deixara medrar nos días que estivo oculto, unhas gafas negras, un sombreiro de alas caídas e o colo do gabán subido, despediuse da familia.

Pasou a raia seca, preto de Frieira, onde o esperaba o portugués que o ía levar ata unha aldea a menos de dous quilómetros da fronteira. A escasos douscentos metros deulle o alto unha parella da Garda Republicana. Devolvérono para Frieira e entregárono aos Carabineiros. Eran as 11 da noite. Como non tiña outra saída, púxose rufo e díxolles aos carabineiros que era un enviado do goberno de Burgos en misión secreta a Lisboa e, polo tanto, non podía pasar pola fronteira, así que chamasen de seguido ao cuartel xeral en Burgos para confirmalo. Os gardas respondéronlle que se poñerían en contacto co seu capitán pero que non tiñan teléfono polo que tería que agardar ata o día seguinte.

Ensinoulle a ferida dunha operación de apendicite, que lle fixera en segredo o doutor Ramón Baltar en Compostela, dicíndolle que era unha ferida de guerra e que se non fose importante a misión el non andaría nesas leas cunha ferida tan fresca. Os carabineiros picaron ante aquel home ben vestido e con bigote á moda e acordaron deixalo descansar nunha pousada mentres gardaban fóra  vixilancia.

Pola mañanciña Xerado descolgouse dende o retrete e fuxiu. Topou, nun galpón, a alguén que lle daba voltas á manivela dunha vella camioneta e pediulle que o levase a Pontevedra. O home díxolle que non podía que tiña que levar o correo a Frieira pero que podía levalo ata alí e deixalo do outro lado da estación onde, fóra da plataforma, paraba o coche de terceira e que subise que seguro que nin o revisor nin a parella da Garda Civil se decataban. Así o fixo. Ao chegar a Guillarei chimpouse do tren e polo monte dirixiuse a Tui, á casa da familia Álvarez Blázquez.

Cando chegou tiña a ferida aberta e sangrándolle, o doutor Darío fíxolle unha cura de urxencia.

Todos se puxeron a argallar unha nova fuxida. Prepararon documentos e levárono á Coruña, onde subiu ao último barco da Mala Inglesa que durante moitos anos partiu do porto coruñés con pasaxeiros. Arribou na Habana e salvou a vida. Tivo á fortuna do seu lado.


Xoves, 17 de agosto de 2017