domingo, marzo 21, 2021

Quen é o da última fila, o da esquerda?. Polo Avieiro de dona Emilia (35)

 

Na escaleira de San Vicente do Pino, Monforte (Fundación Otero)



Hai unha imaxe icónica no camiñar das Irmandades da Fala e do galeguismo, tamén por ser dun momento convulso, de división. Nas escadas de acceso ao mosteiro de San Vicente do Pino, en Monforte, un grupo de participantes na IV asemblea das Irmandades posa con conciencia de posteridade. Era febreiro de 1922. Entre os retratados moitas das figuras singulares da política e cultura galega da altura e, en especial, da futura; ata seis persoeiros aos que se dedicou o día das letras (Castelao, Losada, Blanco Torres, Manuel Antonio, Otero, Antón Vilar Ponte), algún outro que o ten ben merecido e algún que non aparecen na foto, o “xefe” Risco, aínda que tamén estaba en Monforte[1].

Sobre a foto icónica hai identificacións varias, mais, coa opinión dos amigos expertos Moncho Ermida e Miguel A. Seixas e a identificación do non menos amigo Felipe Senén, aínda que con dúbidas, fago a proposta que segue para a foto dos sentados nas escaleiras de San Vicente do Pino, en Monforte, durante a IV asemblea das Irmandades da Fala:1ª fila: Castelao, Arturo Noguerol, Losada Diéguez e, máis afastado, coa boquilla na man, Antonio Sánchez González; 2ª: Ánxel Casal ou Lois Peña Novo?, Antón Villar Ponte, Blanco Torres, Otero Pedrayo e Vázquez Monxardín; 3ª fila: Manuel Antonio, coa súa “paipa”, Lustres Rivas, Ramón Vilar Ponte e o número 13, que non é outro que o “noso” Calviño.

Aínda o outro día paseando polo Carballiño na compaña do Xulio Álvarez, vimos vir de fronte á Ánxeles, a filla do Calviño, e acordoume o que me dixera o Felipe sobre o personaxe número 13, o último da esquerda na parte superior da foto: “igualiño a súa filla Ánxeles”.

IV asemblea de Monforte  (Fundación Penzol)

Hai outra foto no mesmo día e lugar pero sen “posar para a posteridade”, polo que están “cubertos” de chapeu de feltro ou pucha proletaria. Con esta última, ollos afundidos e rostro aguzado, o terceiro pola esquerda da foto é Xosé María Calviño Mariño, na compaña, a comezar pola dereita: Losada, Otero, Ramón Vilar Ponte, Blanco Torres, Manuel Antonio, Antón Villar Ponte, Castelao, Casal ou Lois Peña Novo?, Antonio Sánchez  e Monxardín. O que está no centro da imaxe, en plena reviravolta, coidamos que é o xornalista Lustres Rivas.

Capa de Mal de moitos
coa estrela irmandiña.
(Foto F. Senén)

    Sabemos que Euxenio Charlón Arias (1887-1930), o ferrolá e  prolífico autor dunha manchea de sainetes satíricos, que escribía e representaba a medias con Manuel Sánchez Hermida (1888-1940). Entre as súas pezas teatrais destaca Mal de moitos e Trato a cegas. Que Charlón estivo en Monforte con Calviño sabémolo pola dedicatoria asinada polo primeiro ao segundo, o 20 de febreiro de 1922,  nun exemplar da obra citada que o propio Calviño lle deu a Felipe Senén para impulsar teatro en galego, aló polos restos da década do sesenta. Xosé María Calviño Mariño naceu en 1892 na parroquia cerdedense de Figueroa e faleceu na carballiñesa de Arcos o 21 de novembro de 1971. Seguimos nesta recadación de datos biográficos as achegas de Manuel Igrexas[2] e Patricia Arias Chachero[3]. Segundo os seus traballos, como tantos galegos da altura non resistiu as tentacións americanas e alá viaxou, á Arxentina, con pouco máis de 17 anos, en 1909. A aventura transoceanica non debeu durar moito, aínda que serviu para aprender o oficio de camareiro e obter experiencia sindical. Retornado, antes do inicio da Gran Guerra, estableceuse na Coruña e traballou no Hotel Palace, Palax escribe Calviño, “en tres distintas etapas y en largas temporadas” onde coñeceu a personalidades do mundo cultural. Cumpridas as súas obrigas laborais íase di el mesmo “a mi peña del Kiosko Alfonso” presidida por Rof Codina con Antón Vilar Ponte e Álvaro Cebreiro, outros coruñeses e os que se achegaban ata a cidade e cita “Novoa Santos, Castelao, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Cuevillas, A. Noguerol, alma de la Revista “Nós”, y así tantos y tantos, y hasta por unos días, formó tertulia con nosotros García Lorca...”. O “Palax” era un desfile de figuras, entre outras lembra a Sofía Casanova coa que tivo certa relación de amizade e á Pardo Bazán que “ya en los días finales de su existencia gloriosa, iba muchas veces, y en cierta ocasión me llamó la atención sobre el por qué la miraba tanto” [4].
Dedicatoria de Charlón a Calviño
(Foto Felipe Senén)

E ben sabido que o resultado da reunión monfortina supuxo a escisión do nacionalismo en dúas ponlas, por unha banda a Irmandade coruñesa, con Peña Novo como referente, e pola outra a Irmandade Nazonalista Galega que comandaba como “xefe” Vicente  Risco. Ao ano seguinte celebrouse a V asemblea nacionalista na Coruña na que se inicia unha tentatiuva de achegamento ao proletariado, acordandos o estudo “no prazo máximo de tres meses o xeito millor para a creación da Confederación do Traballo Galego”[5], nesa resolución tivo moito que ver a intervención do camareiro Calviño, activo no movemento sindical e mesmo orador en representación do seu sector no gran mitin convocado pola Federación Local Obreira despois dunhas intensas xornadas de folgas e mobilizacións populares[6], celebrado na praza de touros da Coruña como protesta contra a guerra de Marrocos e a condena a pena de morte para un cabo coruñés que participara nun acto de insubmisión en Málaga, Un mes despois Primo de Rivera, coa anuencia do Borbón de quenda, daba un golpe de estado.

Esta querenza libertaria e radical no social, que contrasta, nos anos finais, cunhas estrañas xaculatorias relixiosas, mantívoas o Calviño. En maio de 1932 escríbelle ao seu amigo Otero Pedrayo “A contestación á Constitución lla vai dar, pra tristura e ruína de todos, a C.N.D.T., que é onde se atopan os homes” e, anos máis tarde, xa no 44, dille: “Pra min, ti, encarnas o honor, a nobreza e as libertades de Galiza. Nada digo da xusticia social, pois ista s-aproxima en alas do comunismo...”[7]. O contraste a que nos referimos queda tamén ben patente noutra carta na que apesarado, preocupado, pola viaxe do Ramonciño, e o trato que lle dá, a América, no 47, dille:

Xa sabes que son pouco crente, pero encarézoche d´ende Galiza que lle teñades unha misa a os que cobardamente foron asesinados por querer a liberación da Terra. Por aqueles que non volveremos a ver máis. A eles debémoslle todo; e prepararnos pra honralos cando a hora chegue, que chegará... TERRA A NOSA!.

Pasaran vinte e un anos da foto “posada” de Monforte; dos 13 retratados, a catro chimpáronos as balas dos fascistas sublevados: o alcalde ferrolá Xaime Quintanilla, contra as tapias do cemiterio de Canido, o 18 de agosto de 1936; ao día seguinte, nun foxo da estrada de Cacheiras, apareceu o corpo sen vida do rexedor de Santiago, Anxel Casal; os xornalistas, Blanco Torres e Lustres Rivas, foron “paseados”, o primeiro o 3 de outubro preto de San Fiz de Galez no concello de Entrimo, o cadáver do segundo, apareceu no Alto da Cuncheira, na parroquia redondelá de Trasmañó. Losada falecera en 1929, Manuel Antonio e Euxenio Charlón en 1930 e Antón Vilar Ponte en 1935, Castelao no exilio. Ficaba Lois Peña Novo, anulado como Calviño, e dous persoeiros menores, Antonio Sánchez González, presente en Monforte por amizade con Otero, e Monxardín, pouco querido por Calviño[8], e a “bandeira ergueita” que mantiña Otero que “Queiras ou non queiras , o patriarca eres TI”[9].

  

  O Calviño enxerga tamén este vincallo entre o Deza e o Avieiro pardobazaniano. Segundo Manuel Igrexas en 1927, aos 35 anos, chega a Lalín como carteiro urbano ao tempo que asume a delegación local de El Pueblo Gallego Durante os anos dezás desenvolveu as súas actividades en dúas direccións, recuperar o asociacionismo agrario e conseguir para Lalín un instituto de bacharelato. Na primeira chegou a ocupar o cargo de Secretario da Sociedade Agraria así como de correspondente do xornal agrarista La Zarpa. No ensino anima aos mestres a que se asocien ante a deplorable situación das escolas rurais e inicia unha campaña para dotar a vila dun instituto de secundaria, neste labor no que solicita axuda de Otero Pedrayo.

A familia de Calviño debía teer algunha caste de parentesco co popular crego, agrarista e deputado republicano morto no exilio, Basilio Álvarez. O crego de Beiro leváballe 15 anos ao noso protagonista pero trataba con aire paternal e memso oficiou a súa voda, con Esclavitud Moure Moure, na igrexa ourensá de Santa Eufemia. Tras a cerimonia, o crego agrarista pronunciou “una sentida plática en gallego”[10]. Vicente Risco foi o padriño. Otero Pedrayo e “Froro” López Cuevillas asinaron como testemuñas.

Dende Lalín sumase, mediante un telegrama, a homenaxe que lle argallaron a Otero en Ourense. Foi o 8 de xuño de 1930[11]. Di Calviño:

Galiza, a Galiza ceibe que todos cobizamos pra incorporala ás grandes democracias d´Europa, atoparase hoxe ahí á veira d´ise home estraordinariamente bo é xeneroso capaz de ser na nosa terra en política un De Valera, en poesía un Tagore e en amor e sacrificio por Galiza, un Gandhi ou un alcalde de Coor[12].

En carta a Ben Cho Shey (22/11/1956) para demandalle axuda por asuntos da pensión dille que: “Non cobro máis, pola razón de que entre excedencias e suspensión no 36, que durou algúns anos, non me correspondía máis”. Cando se puido reincorporar a Correos, en 1940, destinárono a Vigo e pronto lle concederon o traslado ao Carballiño onde se xubilou. Compaxinaba o traballo de Correos coas correspondencias de varios   medios como Faro de Vigo, La Región, La Noche ou mesmo ABC. Abriu un quiosco chamado “Correos”, pero coñecido como de Calviño; cóntalle a novidade futura a Ben Cho Shey, no “día da Inmaculada” de 1956

Na casa dos Quiroga, na praza maor da vila, en onde a Condesa escribiu o Cisne de Vilamorta, e no portal que é amprio e bó, vou poñer un kiosquiño de revistas, prensa etc. Catro anos levaba tras a filla de Jorge e do xenro[13], e por fin mo cedeu. Xa veremos en que “fregado” me meto.

Mesmo enriba, na primeira planta, establecera a súa consulta un bo amigo de Calviño e Otero, o dentista Porfirio Fernández Quinteiro. Xosé María argallou nun “mes das frores chovente” do ano 1967 a sorpresa para o dentista con motivo da voda da filla:

Tal domingo 4 do mes que ven casase a filla dos nosos amigos da Clínica, ou sexa, de Porfirio. Si ben se casa en Oseira, a boda é casi familiar, en total uns 80. Hay hasta bendición do Papa. O recramar a vosa asistencia alí é iniciativa “privadisima” miña, pois sei a ledicia que pra eles supón que vayades e a sorpresa. Vos como si nada soupeses do asunto (...). Ten en conta, Ramonciño, que a rapariga por parte de nai é de teu colega o historiador López Ferreiro; polo tanto honras tamén ao compañeiro. Terminada a ceremonia en marcha hacia o Carballiño, pra xantar “opiparamente” no Casino. (...) Eu, Dios mediante, irei a todo canto haxa que ir, menos o Casino. Declareille o boicot pechado. (...) O xantar o sirve a Celia, e en secreto tamén lle dixen que ibades. (...) Eu o chegar da “pantemina sacramental” (esquecede a irreverencia) fuxo do resto.

Da correspondencia de Calviño que puidemos consultar, a de Ben Cho Shey gardada no Arquivo da deputación de Ourense e a de Otero conservada na fundación Otero e máis na Penzol, desprendese a relación do carteiro con moitos dos persoeiros da cultura galega dos anos vinte e durante a ditadura. As referencias a Risco, Blanco Amor, Basilio Álvarez, Sofía Casanova, Cuevillas, Castelao, A. Cebreiro, García Sabell, Ramón María Aller, Fariña Jamardo, Piñeiro, Paz Andrade, Chamoso Lamas, Monxardín, Ferro Couselo, Tovar... son constantes, algunhas pouco agradabeis para os citados. En especial chama a atención que mantivese correspondencia frecuente con Virxinia Pereira, a viúva de Castelao.


En Arcos do Carballiño faleceu aos 79 anos. No “mes de defuntiños”, escribiría Calviño de ter que facer a súa propia necrolóxica.

 

 

 

 



[1] Sobre a asemblea de Monforte ver Torres Regueiro, X.(2015): “As actas da IV Asemblea Nacionalista e a escisión das Irmandades da Fala (Monforte, 1922)” en Anuario Brigantino, nº 38, pp. 237-260

[4] Calviño Mariño, J. M.: “Viejas glorias sentimentales que se hunden” en La Noche, 27/4/1967

[5] Beramendi, X. (2007): De provincia a nación. Vigo: Xerais, p.689

[6] El ideal gallego, 30/8/1923

[7] Cartas de Calviño a Otero asinadas en Lalín (24/5/1932) e no Carballiño (12/3/1944).

[8] Cartas de Calviño a Otero (Mes de San Ramón, 1958 e Nadal, 1958) e Ben-Cho-Sey (1/1/1959)

[9] Carta a Otero 13/4/1962

[10] El pueblo gallego, 7/11/1928

[11] EPG, 8/6/1930

[12] Telegrama de Calviño a Otero 8/6/1930. Refírese a Terence MacSwiney, alcalde de Cork, elixido polo

Sinn Féin, en 1920, en plena guerra de independencia irlandesa,  encarcerado por sedición  faleceu tras 74 días de folga de fame que situaron o conflito irlandés na primeira plana dos xornais de todo o mundo. Pode entenderse como significativa esta dispersa escolla de persoas de renome internacional que podería interpretarse como a síntese ideolóxica da Calviño da altura.

[13] Refírese á bisobriña do dona Emilia,  Amparo Quiroga Quiroga, filla de Jorge Quiroga García, casada co militar Gonzalo Fernández de Cordova

 

Sagrado Corazón... en vós confío

Monumento ao Sagrado Corazón (1919)


España non entrou na Gran Guerra, pero esta si que o fixo nela. Aquela tolería rematou por converterse na primeira parte do terríbel enfrontamento que arrasou Europa na primeira metade do século XX. En ningunha das fases participou formalmente España, aínda que na segunda desempeñou un papel decisivo.

A guerra do 14 ao18 xerou un crecemento industrial acelerado e un profundo cambio demográfico do que é bo exemplo a medra dunha cativa cidade que no albor do século supera con dificultade os vinte mil habitantes e tres décadas despois, impulsada polos estaleiros, a pesca, a conserva e o comercio, achégase con decisión aos setenta mil. É ben certo que, por fases, fora absorbendo Bouzas, pero aínda non o fixera co extenso Lavadores e a súa parroquia costeira de Teis coa súa Guía vixiante. Mais a Gran Guerra trouxera tamén temores e malos agoiros, que espantaban, amedrentaban, as elites europeas e as fraccións de clases que lle servían de apoio: a extensión do sufraxio universal, a democracia de masas, maiores niveis de igualdade, mudanzas na condición da muller e en especial o pánico, o pavor, o espanto, á revolución que viña do leste, difundida por bárbaros asiáticos inimigos de occidente.

Alfonso XIII na inauguración (1919)


    Os que tiñan medo a perder os seus privilexios, o dominio social e mesmo o seu benestar económico iniciaron unha guerra cultural contra todo o que lles cheirase a democracia pluralista, republicanismo, feminismo ou igualitarismo social. A esa perda eran especialmente sensíbeis algúns sectores de apoio ás elites, como curas e militares, que percibían como a súa consideración social minguaba con rapidez. O fenómeno non foi exclusivo de España.

Nesa guerra de culturas, en termos de Helen Graham[1], a disputa do espazo público entre o conservadurismo tradicionalista e o republicanismo democrático tivo unha gran relevancia. Nese marco, en maio de 1919, Alfonso XIII consagrou o seu país ao Sagrado Corazón de Xesús, inaugurando unha colosal estatua de 28m. no Cerro de los Ángeles, en Getafe, no centro xeográfico da península. O acto consistiu nunha elaborada representación da alianza entre Monarquía e Igrexa, con presenza do exercito e da garda civil, como única alianza posíbel para a unidade e identidade nacional española. Teno analizado María Thomas[2]. Despois replicouse noutros lugares.

Alfonso XIII durante a
consagración do  Sagrado Corazón (1919)

Mentres o crecemento económico se mantivo, o réxime foi quen de controlar a situación, aínda que tivese que botar man da ditadura de Primo; mais, cando o crac do 29 arrasou a economía mundial, a forza do movemento obreiro, do republicanismo democrático e da “nova muller” acabaron con el.

O mesmo día da proclamación da República, ao Sagrado Corazón alfonsino penduráronlle un gorro frixio; despois o goberno democrático disolveu os soldados de Cristo, secularizou cemiterios e retirou os crucifixos das escolas. Dende o mesmo 14 de abril, as elites e os sectores que se sentían desautorizados pola emerxente cultura republicana comezaron a conspirar e converteron as procesións en manifestacións, as peregrinacións en marchas, os sermóns dominicais en mitins e o Corazón de Xesús de Getafe no oratorio para salvar España e librar a igrexa do sufrimento inflixido. Remataron planeando e executando un golpe, e unha guerra, contra os invasores, inimigos da nación.

O monumento ante un dos pelotóns
de fusilamento milicianos (1936)

A primeiros de agosto de 1936, pelotóns de milicianos e milicianas fusilaron simbolicamente, e de verdade, cinco mozos que pretendían defender o monumento, a xigantesca estatua que tiña gravada no seu pé a “Gran Promesa” que lle fixera, en 1733, Xesús ao místico presbítero xesuíta Bernardo de Hoyos: “Reinaré en España”. Durante máis dunha semana, a marteladas e macetadas, con pausferro e palanquetas, tentaron derrubala; tiveron que dinamitala. Cando venceron os sublevados, reconstruíron o monumento e o Sagrado Corazón ocupou outra vez o simbólico espazo público nesta guerra de culturas.

O monumento derruído
polos milicianos
(1936)

Hai uns días o amigo Pepe Álvarez recordábanos no seu magnífico blog[3] a causa militar 498/36, instruída para saber dos cadáveres que apareceran en distintos sitios da cidade de Vigo o 20 de xullo de 1936. En Pereiró atópanse 28 cadáveres, 8 máis de descoñecidos dos que dous serán identificados con posterioridade; dúas persoas máis faleceran no sanatorio Troncoso. Esas trinta e oito persoas, documentadas polos sublevados, faleceron baixo os disparos do exercito na Porta do Sol. Outras fontes elevan a cifra. Nada os recorda no centro da cidade. Mentres, o goberno municipal e a deputación provincial anuncian un novo empoleiramento do Sagrado Corazón por riba da capela “encumiada” no monte da Guía. Seica non será tan grandiosa como a inaugurada por aquel Borbón fuxitivo, pero engadiralle cinco metros á torre para marcar territorio na disputa permanente polo espazo público.

Non consideren a frase unha encerellada, un xogo intelectual inocuo, senón expresión dunha intensa preocupación, cando o “pasado non dá pasado”, pode xerar cotas de alta tensión e mesmo de fe violenta.

O alcalde de Vigo e a presidenta da deputación de Pontevedra
diante  da imaxe do Sagrado Corazón
que se vai colocar na Guía (2020)


 

Publicado no suplemento “Coñecer de Nós-diario 20/3/2021

 



[1] Graham, H. (2013): La guerra y su sombra: Barcelona: Planeta.

[2] Thomas, M. (2011): “Disputing the Public Sphere: Anticlerical Violence, Conflict and the Sacred Heart of Jesus. April 1931-July 1936” en Cuadernos de Historia Contemporánea, 33pp. 50-69

[3] https://anosdomedo.blogspot.com/

sábado, marzo 20, 2021

Selfie



Déixovos o “selfie” que no suplemento “Coñecer” de Nós-diario, coordinado por Cilia Torna, se publicou hoxe 20 de marzo de 2021 con motivo do libro Catas na memoria. A persecución franquista no Val de Miñor publicado por Laiovento. Co meu agradecemento a Nós-diario, Ciulia Torna e Edicións Laiovento.

 

Que destacarías da dialéctica social e política do Val Miñor no período republicano?

O Miñor é unha comarca ben definida e integrada, dividida, por certos intereses, en tres concellos: Nigrán, Baiona e Gondomar. Daquela era unha sociedade complexa e diversa, co pequeno núcleo urbano-vilego baionés, o mariñeiro de Panxón e outros centros que ansiaban converterse en viliñas comerciais: Sabarís, A Ramallosa e Gondomar. A integración social e a modernización do Val, dende principios dos anos vinte, viuse favorecida polo tranvía que o unía a Vigo e o intercomunicaba.

Baiona era un pouco diferente, cunha intensa vida social e cultural e unha maior estratificación: armadores, conserveiros, certas elites de servizos e unha masa de mariñeiros e traballadoras da conserva. Os armadores, progolpistas; os conserveiros, poucos, republicanos; en fronte, o sindicato da construción e o poderoso sindicato mariñeiro (SIP-CNT) con lideres experimentados. Un Panxón de pequenos armadores e mariñeiros agrupados en “El despertar del Valle” (CNT). E logo un Val agrario que pivotaba arredor da feira de Gondomar, o concello máis poboado, onde se desenvolve un agrarismo que rematará por agruparse na Federación Provincial Agraria e facer a Alonso Ríos deputado da FP.

Que trazos presenta a lóxica represiva na comarca após 1936 e cal foi o seu alcance?

Os sublevados teñen dous obxectivos. Os agraristas e os seus colaboradores esenciais, os mestres; os dirixentes mariñeiros e os dirixentes dos sindicatos obreiros: os de Gondomar e San Pedro da Ramallosa, adscritos á UGT, e o de Sabarís, con presenza anarquista e socialista.

E os gobernos municipais, os tres alcaldes foron procesados: Pequeño (Gondomar) e Alonso (Nigrán), vinculados ao agrarismo, e o ceenetista (P. Sindicalista) Villafines de Baiona. Os tres foran destituídos e repostos nos seus cargos tras o trunfo da FP. A persecución estendeuse tamén a moitos concelleiros.

Que significarías sobre os vitimarios e sobre o aparato do terror na zona?

Cada vez estou máis convencido de que o exército -a garda civil é, aínda hoxe, un corpo militar- foi quen deu todas as ordes e as executou. Dos postos de Gondomar e Baiona partían os informes, os atestados e os asasinos, algúns de fama ben merecida, como o cabo Pena; por aquí andou tamén “O Rabioso”. En Nigrán non había posto, dependía de Baiona, pero polos moitos agochados e fuxidos estableceron, en Priegue, un destacamento de soldados mandado por garda civís.

    O apoio sobre o terreo era da Falanxe que participaba na “limpeza da retagarda”. Destaca a da Ramallosa que abranguía non só Nigrán, senón tamén algunhas parroquias de Baiona e Gondomar; nestes concellos tamén estaba organizada, no último caso incorporou os “garda cívicos” locais.

 

xoves, marzo 18, 2021

Obrigado

 


Obrigado a Gladys Figueiredo polo tempo de conversa que transformou nesta magnifica entrevista. Obrigado á Nova Peneira pola xenerosa acollida que sempre me deu nas súas páxinas. Obrigado a Tino Lago polo recoñecemento como colaborador do ano 2019 e polo afecto de sempre.

Daquela podiamos vernos, falar, compartir, saudarnos e acariñarnos e ata podiamos facer presentacións de libros, nesta altura na que todo iso nos está vetado, agradecemos sobre maneira a posibilidade de falar por medio das súas páxinas, mentres agardamos poder facelo nunha presentación ao xeito prepandémico. Por certo que, cando se poida, agardo acudir para pasarlle o testemuño como colaborador a quen decidades. 

Deixovos o enlace á entrevista

http://www.anovapeneira.gal/index.php/2021/03/17/carlos-meixome-historiador-e-escritor/

     

luns, marzo 15, 2021

No II Festival Virtual do Libro de Galicia


Déixovos o meu vídeo falando de Catas na memoria no  FLIV 2021.

Agardo que sexa de utilidade para divulgar o libro.

Cos meus agradecementos a Laiovento e ao meu fillo Carlos que gravou e dirixiu durante estes minutos a alguén que gusta máis de mirar a pantalla que de estar nela.


venres, marzo 12, 2021

O meu Calviño. Polo Avieiro de dona Emilia (34)

 

Exposición Universal de París, 1889.


En decembro de 1884, deixando asinado o prólogo de El cisne e formalizada, aínda que non nos papeis, a separación de Pepiño Quiroga, dona Emilia colleu camiño de París, cidade que coñecera había anos xunto cos seus pais e o marido e que despois visitará con asiduidade. Fíxoo, para escándalo das mentes “ben-pensantes” da autonomeada aristocracia e da burguesía coruñesas, soa, deixando os fillos coa avoa. Tiña 33 anos.

Coa mesma idade viaxou con destino á capital francesa a miña nai. Só que coa notábel diferenza temporal de oito décadas. A viaxe da miña proxenitora produciuse, calculo, polo outono de 1961; quen se guía pola “memoria vivida” e non pola “transmitida”, en termos de W. Benjamin, tende a cometer certos desaxustes temporais, por non ter a capacidade para elaborar o relato, diriamos, en termos actuais. Quen vai querer escribir a historia dos seres anónimos?, pola contra, que gorentoso resulta coñecer ata o máis mínimo detalle das poderosas persoeiras que se salientan nos libros. A miña nai tamén fixo a viaxe soa, como foi solitaria a súa estancia parisiense, ata o extremo de non ter con quen falar, simplemente por non entenderse. Eu fiquei co meu pai. Non teño constancia de ruxes-ruxes familiares, aldeás ou vilegos, por tal ousadía; mais atrévome a sospeitar que habelos hóuboos.

“Salle Labrouste” na Bibliothèque nationale de France


A viaxe emiliana encetouse tras a toma de dúas grandes decisións, separarse e dedicarse á literatura como “escritora pública”, como alguén, un home, con evidente ton lascivo e insultante, a denominou. Aínda que aquela viaxe estivese impulsada por un obxectivo nunca realizado, escribir unha historia da literatura española, nada máis e nada menos quen en dez tomos, serviulle para mañás de estudo na “Salle Labrouste” na BNF da “rue Richelieu” e afacerse as cobadadas e as couces do ambiente literario parisiense que todo escritor español “à la page” debía coñecer.

A viaxe da Luísa do Carrio, que empezaba a ser do Carballiño, tivo un único impulso, un só motivo, unha única razón: xuntar algúns cartos para poder rematar a casa familiar e devolver algunha débeda adquirida cun limite temporal agoniante. Na altura, hipoteca bancaria era palabra pouco soada, había “prestamos” de familiares e achegados e non podía haber “impagos”, era unha cuestión de honra. O franquismo, liberado de ataduras tras a visita, dous anos antes, de Eisenhower, comezaba a ciscar xente polos países europeos para que fixesen posíbel, cos seus traballos que ninguén quería e estoicos sacrificios, o “desarrollismo” da segunda metade dos sesenta. Así que do Carrio a París con estación intermedia no Carballiño, dez anos antes de que ao produtor J.L. Dibildos se lle ocorrese o da “terceira vía”, adiantandose a Tony Blair[1] e inaugurándoa coas “españolas en París” e poñéndolle as “palabras para Julia” de Juan Agustín Goytisolo na voz de Paco Ibañez, como remate. Por riba premiárona no Festival de Moscova.

Emilia facía ocos, nas horas matutinas de estudo, para acudir ás “matinées” das celebridades literarias do momento; tiña as tardes ocupadas entre as “soirées” nos salóns de “madame tal” ou “madame cal”, as “premières”, en aburridos bailes de ministros, en íntimas veladas conspiradoras de carlistas, en acompañar a princesas daquí ou dacolá ou a exiliados rusos, como o nihilista Isaac Pavlovski que naquela primavera gálica a describe como: “Muy morena, regordeta, con un perfil romano y con los quevedos sobre la nariz, incorregible disputadora y habladora”[2].

Nalgunha quella dos arrabaldes parisienses, nunha pensión de cuartos e xantares, rexido por unha francesa áspera e un alxeriano calado, carente de trazos descritivos norteafricanos, polo que me dá a min máis que fose un derrotado “pieds noirs”, un chisco camusiano, que un bérber afrancesado, foi dar a miña nai para facer camas, limpar louzas, fregar escadas, sanear escusados, cociñar algo e aforrar francos.

Do retorno das terras gavachas trouxo dona Emilia unha manchea de cartas, publicadas na prensa sudamericana, que acabou xuntando baixo o rotulo de Al pie de la Torre Eiffel. Aquelas colaboracións recibiron unha radical e alporizada resposta polos seus comentarios sobre o deteriorado exército español e a desidia dos seus desaliñados oficiais que carecían das virtudes que se lles atribuían. Di dona Emilia daquela leada que soubo manexar con habilidade: “que no sé si llame protestas, procedentes de algunos, que no sé si llame oficiales del Ejército”[3].

Miña nai botou menos tempo que a Bazán naquela viaxe parisiense. Non regresou máis, nin ganas lle quedaron. Trouxo algúns pesos aforricados, ben agochados, e tres palabras que non se lle foron do maxín en seis décadas, as educadas “mersicú” e arruá” e a indefinida “chirmilindró”.

O que quedou do pasaporte


Aquel Nadal sen a nai fíxome medrar ás présas. Tampouco meu pai estaba para detalles. Un dos labores dos que gozaba era o de afeitar a súa mesta barba cunha vella e coidada navalla; proceso ao que dedicaba moitos e pausados minutos cada dous ou tres días. Púñase diante dun espello, por certo ben cativo, colocaba a barra de xabón de barbear, estiraba a badana e con mesura sacáballe fío á navalla; despois probaba o aquelado do gume raspándoo contra a palma da man. Asubiaba un chisco mentres, con parsimonia, mollaba a brocha e a enzoufaba ben na barra de “La Toja”. Con ritmo relaxado enfeitaba a cara coa branca espuma e ía axeitando os pregues da pel para rasurar con tino a espesa e negra barba. Para limpar o xabón inzado de pelos empregaba sempre vellos papeis do seu traballo. Na altura, aínda non xurdira en min a racionalidade republicana, aínda cría nos reis, e escribíralle unha comedida, en canto a peticións, carta de trazos infantís. O caso foi que algún tempo despois do seis de xaneiro, quizais un ou dous meses máis tarde, o meu pai andaba enleado no seu relaxante labor barbeiril cando entrei no cuarto de baño; na esquina da branca pía recoñecín as miñas letras puerís que expresaban as miñas crédulas peticións. A primeira reacción foi tan cándida como os meus pedimentos. Papá non botaches a carta dos reis! Ao ver a súa cara, calei e non preguntei máis. Miña nai pronto regresou, ao fin e ao cabo, o traballo paterno, aínda que mal pago, era seguro.

Os apeiros de afeitar


Aquelas festas pasámolas separados. Nós na Vilamorta bazaniana e miña nai, ao pé da Torre Eiffel, aínda que, coido, nunca tivo oportunidade de vela. Parece que por consello do alxeriano silencioso, a fungona dona da pensión preparou un paquete cunhas cantas lambetadas do Nadal e non se lle ocorreu mellor cousa que meter no medio unha botella  dalgún licor, coido non errar se digo que era Bénédictine. Nin que dicir ten que a caixa chegar chegou, iso si, co cartón amolecido, escurecido, enchoupado e cheirando a licor.

Bénédictine


Lembro ben que fomos ata a oficina de correos. Atendeunos un home maior, enfardado nun gardapó gris e os cabelos arremuiñados no curuto da testa. Poucos anos despois identifiqueino co estrafalario profesor de química que interpretou Jerry Lewis. Aquel señor, rosmando, dixo algo así como: que carallo vos mandaran aquí! Recollemos o vulto e ao saír meu pai díxome: é o Calviño! E como dezao morriñento, engadiu: tamén veu de Lalín!

 



[1] O líder laborista e “premier británico” inspirouse nas teorías de Anthony Giddens segundo as que a socialdemocracia, para poder seguir defendendo os elementos básicos do Estado do benestar en tempos de globalización, debía adoptar un modelo económico de corte socioliberal.

[2] Patiño Eirín, C. (1991): “Isaac Pavlovski cuenta un episodio curiosos de la vida de Emilia Pardo Bazán” en Cuadernos de Estudios Gallegos, Tomo XXXIX. Santiago: CSIC.

[3] Pardo Bazán (1889): Al pie de la Torre Eiffel. Epilogo a la primera edición. Madrid: Bello Luce.

luns, marzo 08, 2021

Calviño e a Bazán (2). Polo Avieiro de dona Emilia (33)

A torre da Vera Cruz rematada, 1960.

    O entusiasmo pardobazaniano de Calviño víñalle de tempos ben recuados, cando de mozo, a finais da primeira década do pasado século, tras de regresar da súa estancia americana, traballou de camareiro no café Oriental do hotel Palace da Coruña. “Por última vez, allí la vi”, escribe nun dos artigos preparatorios da futura homenaxe[1]. Dous anos despois conseguirá que o nome da condesa de Pardo Bazán substitúa o do marqués de Vega de Retortillo.

    Ao ano seguinte Calviño conseguiu realizar un suplemento especial de La noche con motivo das festas do setembro, en especial para celebrar a chegada do tren a unha vila que cada ver se parecía menos á Vilamorta de dona Emilia, que nin igrexa tiña, e agora contemplaba como enfilaba cara aos ceos a torre da Vera Cruz. Deulle moito máis que un verniz cultural ás catro follas do suplemento. Abriuno, na marxe superior esquerda, cunha foto da casa de Banga e unha referencia á Pardo Bazán e debaixo un texto “El grave y hermoso caminar de las formas”, como é evidente, só polo título, de Otero Pedrayo, no que don Ramón se achega a “una breve ciudad como Carballiño, bellamente inscrita en matizada composición de paisaje” á beira da cal “con aire de himno o cántiga fluye el Arenteiro”. Sendo fermoso descubrir, matina Otero, o tema dun río, máis aínda o é comprender “la belleza cifrada en el fluír del relieve”, e percibir na Martiñá, no Testeiro e na Madanela os “tiempos, medidas y acentos” de J.S. Bach.

Estación do Carballiño. Foto Felipe L. López (1962

    Acompaña o texto oteriano un escrito do alcalde, Pereira Valeiras, sobre o camiño de ferro central de Galicia e unha recensión sobre o “feixe” de Poemas o xeito vello pra unha vila nova de Fariña Jamardo. Na mesma, o Calviño da mostras da súa habilidade para a supervivencia nun réxime no que se sentía, el e moitos, aferrollado; di: “Mi deber inexcusable sería (...) el expresarme en nuestro idioma, pero ¿cómo hacerlo ante la belleza, el saber y la elegancia con que lo hacen don Ramón Otero Pedrayo y el autor de tales poemas?”; ben sabía que non o podería facer nas páxinas do xornal. Tras expresar certa desconfianza a respecto de como as xentes do Carballiño ían acoller o libro deste “forastero pillado”, sen que tampouco lle importase moito, si estaba seguro de que cando chegase “a los desterrados por la miseria del otro lado del mar” íano recibir “con emoción y cariño de exiliados por necesidad”.

    Calviño non perde oportunidade para gabar as obras da Bazán. Roxerius[2], o seu compañeiro de militancia galeguista, afirma: “Eu pasei polo Carballiño...”, pero non deixa de lembrar a dona Emilia; Fariña Jamardo expurga no arquivo municipal para recuperar as festas do setembro de 1882 ás que debeu asistir dona Emilia e lle serviron para compoñer as andainas de Nieves e Segundo en El Cisne...

    Péchase o suplemento cunha páxina en exclusiva para dona Emilia. O presidente da RAG, Manuel Casás Fernández, acude, a pesar da elevada idade, á chamada de “persona amiga, a la que ya hace muchos años no veía y con ella tenía relación, el entusiasta de nuestras glorias José María Calviño”. Tamén responde á petición de Calviño o xornalista Manuel Fraga de Lis, cun artigo no que recolle algunhas notas tiradas dun “diario íntimo” doutro xornalista, Waldo A. Insúa, fundador do xornal habaneiro Eco de Galicia no que anotou, tras unha entrevista con dona Emilia (4/1/1901), que esta lle comentou: “Galicia solo ha tenido dos escritores Feijóo y Emilia Pardo Bazán. Fuera de los cuatro versos de dos o tres poetas, no hay –en lo moderno- mas literatura que la hecha por mi pluma”.

    Máis interese ten a colaboración dun bo lector da Bazán, que exercera de notario no Carballiño onde faleceu en 1962, Ramón Ferreiro Lago[3]. Envíalle a Calviño, bo amigo do seu xenro, dende Valencia, un artigo no que fai referencia tanto ás polémicas xeradas por Al pié de la Torre Eiffel e as acusacións de estranxeirizante contra dona Emilia, pero que: “Más que otra cosa (lo recordamos bien) lo que dificultó su elección para la Academia fué su condición de mujer”. Interpreta o decano dos notarios que o realismo da Bazán é debedor máis da picaresca clásica que do “naturalismo crudo de Zola”, polo que carecen de xustificación as acusacións que se lle fixeron de ser unha “vulgarizadora” das ideas do escritor francés. Lémbraa como unha “elocuentisima defensora de los derechos civiles y políticos de la mujer”, amosándose agradecido por un articulo da de Meirás no que gabou o seu estudo, de 1902, acerca da “Condición jurídica de la mujer. Estudio filosófico, histórico y del código civil”.

    E aínda que na Coruña, conclúe, xa lle ergueron un monumento, “doña Emilia pertenece a todos los pueblos gallegos y más a aquellos donde escribió sus mejores páginas” entre eles o Carballiño que estaba “resurgiendo de sus cenizas de Vilamorta”.

 

 

 



[1] Calviño Mariño (1954): “El paisaje de Carballiño. Inspiró a la Condesa de Pardo Bazán”. La noche 18/9/1954

[2] Roxelio Pérez González (1897-1963).

[3] Ramón Ferreiro Lago (1872-1962). Faleceu no Carballiño, aínda que residía en Valencia, na casa do seu xenro o dentista Porfirio Fernández Quinteiro, que tivo a súa consulta na casa dos Quiroga e foi protagonista dun destes Avieiros, o número 8. Entre 1926 e 1934 exerceu no Carballiño, participando na vida social e política e colaborando con Felisindo Álvarez Xesteira (1899-1989) que foi alcalde do Carballiño entre 1931 e 1934, destituído polo goberno radical-cedista, recuperou a alcaldía tras a vitoria da Fronte Popular, cargo do que dimitiu para presidir a deputación provincial ata o golpe de estado de 1936. Ambos promoveron xornais locais e camiñaron xuntos na acción política, primeiro no Partido Radical-Socialista de Marcelino Domínguez e despois no Partido Republicano Galego que se integrou na Izquierda Republicana. Xesteira foi membro da dirección xeral do partido azañista, mentres que Ferreiro Lago presidiu o partido no Carballiño ata o seu traslado a Carballo. Ao notario, na altura tiña 64 anos, os sublevados abríronlle causa militar por rebelión, que lle foi sobresida; volvérono prender e xulgárono, en 1939, por inxurias ao xefe do estado.

Xesteira desempeñou cargos na república, na zona de Valencia; ao remate da guerra detivérono e puxérono en liberdade provisional en 1941.