Na escaleira de San Vicente do Pino, Monforte (Fundación Otero) |
Hai unha imaxe icónica no
camiñar das Irmandades da Fala e do galeguismo, tamén por ser dun momento
convulso, de división. Nas escadas de acceso ao mosteiro de San Vicente do Pino,
en Monforte, un grupo de participantes na IV asemblea das Irmandades posa con
conciencia de posteridade. Era febreiro de 1922. Entre os retratados moitas das
figuras singulares da política e cultura galega da altura e, en especial, da futura;
ata seis persoeiros aos que se dedicou o día das letras (Castelao, Losada,
Blanco Torres, Manuel Antonio, Otero, Antón Vilar Ponte), algún outro que o ten
ben merecido e algún que non aparecen na foto, o “xefe” Risco, aínda que tamén estaba
en Monforte[1].
Sobre a foto icónica hai identificacións varias, mais,
coa opinión dos amigos expertos Moncho Ermida e Miguel A. Seixas e a
identificación do non menos amigo Felipe Senén, aínda que con dúbidas, fago a
proposta que segue para a foto dos sentados nas escaleiras de San Vicente do
Pino, en Monforte, durante a IV asemblea das Irmandades da Fala:1ª fila:
Castelao, Arturo Noguerol, Losada Diéguez e, máis afastado, coa boquilla na
man, Antonio Sánchez González; 2ª: Ánxel Casal ou Lois Peña Novo?, Antón Villar
Ponte, Blanco Torres, Otero Pedrayo e Vázquez Monxardín; 3ª fila: Manuel
Antonio, coa súa “paipa”, Lustres Rivas, Ramón Vilar Ponte e o número 13, que
non é outro que o “noso” Calviño.
Aínda o outro día paseando
polo Carballiño na compaña do Xulio Álvarez, vimos vir de fronte á Ánxeles, a
filla do Calviño, e acordoume o que me dixera o Felipe sobre o personaxe número
13, o último da esquerda na parte superior da foto: “igualiño a súa filla
Ánxeles”.
IV asemblea de Monforte (Fundación Penzol) |
Hai
outra foto no mesmo día e lugar pero sen “posar para a posteridade”, polo que
están “cubertos” de chapeu de feltro ou pucha proletaria. Con esta última,
ollos afundidos e rostro aguzado, o terceiro pola esquerda da foto é Xosé María
Calviño Mariño, na compaña, a comezar pola dereita: Losada, Otero, Ramón Vilar
Ponte, Blanco Torres, Manuel Antonio, Antón Villar Ponte, Castelao, Casal ou
Lois Peña Novo?, Antonio Sánchez e Monxardín. O que está no centro da
imaxe, en plena reviravolta, coidamos que é o xornalista Lustres Rivas.
Capa de Mal de moitos
coa estrela irmandiña.
(Foto F. Senén)
Sabemos
que Euxenio Charlón Arias (1887-1930), o ferrolá e prolífico autor dunha manchea de sainetes
satíricos, que escribía e representaba a medias con Manuel Sánchez Hermida
(1888-1940). Entre as súas pezas teatrais destaca Mal de moitos e Trato a cegas.
Que Charlón estivo en Monforte con Calviño sabémolo pola dedicatoria asinada polo
primeiro ao segundo, o 20 de febreiro de 1922, nun exemplar da obra citada que o propio
Calviño lle deu a Felipe Senén para impulsar teatro en galego, aló polos restos
da década do sesenta. Xosé María Calviño
Mariño naceu en 1892 na parroquia cerdedense de Figueroa e faleceu na
carballiñesa de Arcos o 21 de novembro de 1971. Seguimos nesta recadación de
datos biográficos as achegas de Manuel Igrexas[2] e Patricia Arias Chachero[3]. Segundo os seus
traballos, como tantos galegos da altura non resistiu as tentacións americanas
e alá viaxou, á Arxentina, con pouco máis de 17 anos, en 1909. A aventura transoceanica
non debeu durar moito, aínda que serviu para aprender o oficio de camareiro e obter
experiencia sindical. Retornado, antes do inicio da Gran Guerra, estableceuse
na Coruña e traballou no Hotel Palace, Palax escribe Calviño, “en tres
distintas etapas y en largas temporadas” onde coñeceu a personalidades do mundo
cultural. Cumpridas as súas obrigas laborais íase di el mesmo “a mi peña del
Kiosko Alfonso” presidida por Rof Codina con Antón Vilar Ponte e Álvaro
Cebreiro, outros coruñeses e os que se achegaban ata a cidade e cita “Novoa
Santos, Castelao, Vicente Risco, Otero Pedrayo, Cuevillas, A. Noguerol, alma de
la Revista “Nós”, y así tantos y tantos, y hasta por unos días, formó tertulia
con nosotros García Lorca...”. O “Palax” era un desfile de figuras, entre
outras lembra a Sofía Casanova coa que tivo certa relación de amizade e á Pardo
Bazán que “ya en los días finales de su existencia gloriosa, iba muchas veces,
y en cierta ocasión me llamó la atención sobre el por qué la miraba tanto” [4].Dedicatoria de Charlón a Calviño
(Foto Felipe Senén)
E ben sabido que o resultado
da reunión monfortina supuxo a escisión do nacionalismo en dúas ponlas, por
unha banda a Irmandade coruñesa, con Peña Novo como referente, e pola outra a
Irmandade Nazonalista Galega que comandaba como “xefe” Vicente Risco. Ao ano seguinte celebrouse a V
asemblea nacionalista na Coruña na que se inicia unha tentatiuva de achegamento
ao proletariado, acordandos o estudo “no prazo máximo de tres meses o xeito
millor para a creación da Confederación do Traballo Galego”[5], nesa resolución tivo
moito que ver a intervención do camareiro Calviño, activo no movemento sindical
e mesmo orador en representación do seu sector no gran mitin convocado pola
Federación Local Obreira despois dunhas intensas xornadas de folgas e
mobilizacións populares[6], celebrado na praza de
touros da Coruña como protesta contra a guerra de Marrocos e a condena a pena
de morte para un cabo coruñés que participara nun acto de insubmisión en
Málaga, Un mes despois Primo de Rivera, coa anuencia do Borbón de quenda, daba
un golpe de estado.
Esta querenza libertaria e
radical no social, que contrasta, nos anos finais, cunhas estrañas xaculatorias
relixiosas, mantívoas o Calviño. En maio de 1932 escríbelle ao seu amigo Otero
Pedrayo “A contestación á Constitución lla vai dar, pra tristura e ruína de
todos, a C.N.D.T., que é onde se atopan os homes” e, anos máis tarde, xa no 44,
dille: “Pra min, ti, encarnas o honor, a nobreza e as libertades de Galiza.
Nada digo da xusticia social, pois ista s-aproxima en alas do comunismo...”[7]. O contraste a que nos
referimos queda tamén ben patente noutra carta na que apesarado, preocupado,
pola viaxe do Ramonciño, e o trato que lle dá, a América, no 47, dille:
Xa sabes que son pouco
crente, pero encarézoche d´ende Galiza que lle teñades unha misa a os que
cobardamente foron asesinados por querer a liberación da Terra. Por aqueles que
non volveremos a ver máis. A eles debémoslle todo; e prepararnos pra honralos
cando a hora chegue, que chegará... TERRA A NOSA!.
Pasaran vinte e un anos da foto “posada” de Monforte; dos 13 retratados, a catro chimpáronos as balas dos fascistas sublevados: o alcalde ferrolá Xaime Quintanilla, contra as tapias do cemiterio de Canido, o 18 de agosto de 1936; ao día seguinte, nun foxo da estrada de Cacheiras, apareceu o corpo sen vida do rexedor de Santiago, Anxel Casal; os xornalistas, Blanco Torres e Lustres Rivas, foron “paseados”, o primeiro o 3 de outubro preto de San Fiz de Galez no concello de Entrimo, o cadáver do segundo, apareceu no Alto da Cuncheira, na parroquia redondelá de Trasmañó. Losada falecera en 1929, Manuel Antonio e Euxenio Charlón en 1930 e Antón Vilar Ponte en 1935, Castelao no exilio. Ficaba Lois Peña Novo, anulado como Calviño, e dous persoeiros menores, Antonio Sánchez González, presente en Monforte por amizade con Otero, e Monxardín, pouco querido por Calviño[8], e a “bandeira ergueita” que mantiña Otero que “Queiras ou non queiras , o patriarca eres TI”[9].
O Calviño enxerga tamén este
vincallo entre o Deza e o Avieiro pardobazaniano. Segundo Manuel Igrexas en
1927, aos 35 anos, chega a Lalín como carteiro urbano ao tempo que asume a
delegación local de El Pueblo Gallego Durante
os anos dezás desenvolveu as súas actividades en dúas direccións, recuperar o
asociacionismo agrario e conseguir para Lalín un instituto de bacharelato. Na
primeira chegou a ocupar o cargo de Secretario da Sociedade Agraria así como de
correspondente do xornal agrarista La
Zarpa. No ensino anima aos mestres a que se asocien ante a deplorable
situación das escolas rurais e inicia unha campaña para dotar a vila dun
instituto de secundaria, neste labor no que solicita axuda de Otero Pedrayo.
A familia de Calviño debía
teer algunha caste de parentesco co popular crego, agrarista e deputado
republicano morto no exilio, Basilio Álvarez. O crego de Beiro leváballe 15
anos ao noso protagonista pero trataba con aire paternal e memso oficiou a súa
voda, con Esclavitud Moure Moure, na igrexa ourensá de Santa Eufemia. Tras a
cerimonia, o crego agrarista pronunciou “una sentida plática en gallego”[10]. Vicente Risco foi o padriño.
Otero Pedrayo e “Froro” López Cuevillas asinaron como testemuñas.
Dende Lalín sumase, mediante
un telegrama, a homenaxe que lle argallaron a Otero en Ourense. Foi o 8 de xuño
de 1930[11]. Di Calviño:
Galiza, a Galiza ceibe que
todos cobizamos pra incorporala ás grandes democracias d´Europa, atoparase hoxe
ahí á veira d´ise home estraordinariamente bo é xeneroso capaz de ser na nosa
terra en política un De Valera, en poesía un Tagore e en amor e sacrificio por
Galiza, un Gandhi ou un alcalde de Coor[12].
En carta a Ben Cho Shey
(22/11/1956) para demandalle axuda por asuntos da pensión dille que: “Non cobro
máis, pola razón de que entre excedencias e suspensión no 36, que durou algúns
anos, non me correspondía máis”. Cando se puido reincorporar a Correos, en
1940, destinárono a Vigo e pronto lle concederon o traslado ao Carballiño onde
se xubilou. Compaxinaba o traballo de Correos coas correspondencias de
varios medios como Faro de Vigo, La Región, La Noche ou mesmo ABC. Abriu un quiosco chamado “Correos”, pero coñecido como de
Calviño; cóntalle a novidade futura a Ben Cho Shey, no “día da Inmaculada” de
1956
Na casa dos Quiroga, na
praza maor da vila, en onde a Condesa escribiu o Cisne de Vilamorta, e no portal
que é amprio e bó, vou poñer un kiosquiño de revistas, prensa etc. Catro anos
levaba tras a filla de Jorge e do xenro[13], e por fin mo cedeu. Xa
veremos en que “fregado” me meto.
Mesmo enriba, na primeira
planta, establecera a súa consulta un bo amigo de Calviño e Otero, o dentista
Porfirio Fernández Quinteiro. Xosé María argallou nun “mes das frores chovente”
do ano 1967 a sorpresa para o dentista con motivo da voda da filla:
Tal domingo 4 do mes que ven
casase a filla dos nosos amigos da Clínica, ou sexa, de Porfirio. Si ben se
casa en Oseira, a boda é casi familiar, en total uns 80. Hay hasta bendición do
Papa. O recramar a vosa asistencia alí é iniciativa “privadisima” miña, pois
sei a ledicia que pra eles supón que vayades e a sorpresa. Vos como si nada
soupeses do asunto (...). Ten en conta, Ramonciño, que a rapariga por parte de
nai é de teu colega o historiador López Ferreiro; polo tanto honras tamén ao
compañeiro. Terminada a ceremonia en
marcha hacia o Carballiño, pra xantar “opiparamente” no Casino. (...) Eu, Dios
mediante, irei a todo canto haxa que ir, menos
o Casino. Declareille o boicot pechado. (...) O xantar o sirve a Celia, e en
secreto tamén lle dixen que ibades. (...) Eu o chegar da “pantemina sacramental”
(esquecede a irreverencia) fuxo do resto.
Da correspondencia de Calviño que puidemos consultar, a de Ben Cho Shey gardada no Arquivo da deputación de Ourense e a de Otero conservada na fundación Otero e máis na Penzol, desprendese a relación do carteiro con moitos dos persoeiros da cultura galega dos anos vinte e durante a ditadura. As referencias a Risco, Blanco Amor, Basilio Álvarez, Sofía Casanova, Cuevillas, Castelao, A. Cebreiro, García Sabell, Ramón María Aller, Fariña Jamardo, Piñeiro, Paz Andrade, Chamoso Lamas, Monxardín, Ferro Couselo, Tovar... son constantes, algunhas pouco agradabeis para os citados. En especial chama a atención que mantivese correspondencia frecuente con Virxinia Pereira, a viúva de Castelao.
En Arcos do Carballiño faleceu
aos 79 anos. No “mes de defuntiños”, escribiría Calviño de ter que facer a súa
propia necrolóxica.
[1] Sobre a asemblea de Monforte ver Torres Regueiro, X.(2015): “As actas
da IV Asemblea Nacionalista e a escisión das Irmandades da Fala (Monforte,
1922)” en Anuario Brigantino, nº 38,
pp. 237-260
[2]https://historiasdedeza.wordpress.com/2020/04/29/xose-maria-calvino-o-carteiro-anarquista-e-galeguista/
[4] Calviño Mariño, J. M.: “Viejas glorias sentimentales que se hunden” en
La Noche, 27/4/1967
[5] Beramendi, X. (2007): De
provincia a nación. Vigo: Xerais, p.689
[6] El ideal gallego, 30/8/1923
[7] Cartas de Calviño a Otero asinadas en Lalín (24/5/1932) e no
Carballiño (12/3/1944).
[8] Cartas de Calviño a Otero (Mes de San Ramón, 1958 e Nadal, 1958) e
Ben-Cho-Sey (1/1/1959)
[9] Carta a Otero 13/4/1962
[10] El pueblo gallego, 7/11/1928
[11] EPG, 8/6/1930
[12] Telegrama de Calviño a Otero 8/6/1930. Refírese a Terence MacSwiney,
alcalde de Cork, elixido polo
Sinn Féin, en 1920, en plena guerra de
independencia irlandesa, encarcerado por
sedición faleceu tras 74 días de folga
de fame que situaron o conflito irlandés na primeira plana dos xornais de todo
o mundo. Pode entenderse como significativa esta dispersa escolla de persoas de
renome internacional que podería interpretarse como a síntese ideolóxica da
Calviño da altura.
[13] Refírese á bisobriña do dona Emilia, Amparo Quiroga Quiroga, filla de Jorge Quiroga
García, casada co militar Gonzalo Fernández de Cordova