domingo, abril 29, 2018

O conto é vello*


Levaba tempo con ansias de ler, dunha sentada, o libro no que Borrow conta os seus andares pola península, vendendo Biblias (The Bible in Spain, 1843). En verdade é na península e non como se pode mal entender polo título co que o bautizou só en España;  aínda que no subtitulo deixou nidia a referencia peninsular ás súas viaxes, aventuras e prisión no intento de difundir as escrituras.

Coido que parte do moito pracer que atopei na súa lectura é obra do magnifico castelán do tradutor, nin máis nin menos que don Manuel Azaña, un dos escasos, ao mellor o único, xefe dun estado democrático cuxos restos repousan en terra allea, mentres no seu país  se afirma, con sospeitosa reiteración,  o acatamento das  formas democráticas. Sen dúbida hai feridas que seguen supurando.

Azaña, un nacionalista español, demócrata e progresista, decatouse de que sen axuntar os dous termos que nega a España imperial, isto é, república e laicismo, non hai forma de desmontar o proxecto da monarquía nacional-católica erguida baixo o “desgoberno dos Austrias, brutais e sensuais” e “da estupidez dos Borbóns”. Oian, quen escribiu isto foi o tal Borrow, non vaia entender algún xuíz, que sinta agredida a súa sensibilidade patriótica, que o fago eu.  Por “questiunculas”  de chíos ou camisolas estalle a pasar a algúns neste regreso ao “corral nublado” que diría don Max Estrella. Con esa referencia á  escuridade respondíalle o cranio privilexiado ao libreiro Zaratustra cando este sinalaba o sol como envexa dos estranxeiros, na escena segunda de Luces de Bohemia.

O diálogo  entre o libreiro, don Latino, e Max Estrella complémentase coa presenza dun home alto, fraco, tostado ao sol, que escribiu a crónica da súa vida  andadeira nun “rancio y animado castellano”, chamado don Peregrino Gay e mudado en Gay Peregrino. A conversa é interrompida de cando en vez polo  diálogo animalesco “EL GATO: ¡Fu! ¡Fu! ¡Fu!; El CAN: ¡Guau! EL LORO: ¡Viva España!” ou por un rapaz “pelón” que alborota o barrio cunha cana e unha bandeira ao berro de !Vi-va-Es-pa-ña!, ao que segue un ¡Guau! ¡Guau! canino. Oian que dicía Valle, non vaia ser... 

Como alto, fraco e pernilongo, aínda que non tostado polo sol, describe Azaña a “don Jorgito el inglés”, como lle chamaban os abundantes “manolos” de faca lixeira, nun Madrid, xa daquela, con problema cos idiomas. O personaxe, un tanto estrafalario, excéntrico e aventureiro, amante das linguas que a el lle parecían ben e descualificador  doutras con lindezas como “el agrio dialecto de Portugal” ou o gruñido dos cataláns en “su áspero dialecto”, mentres gaba o   “espléndido idioma de España” ou se ilusiona co caló ata facerse especialista e gran coñecedor da etnia cigana.

Borrow seguiu os consellos que lle dera o seu contemporáneo viaxeiro, debuxante e inglés, Richard Ford, de evitar as vagas descricións e as erudicións librescas e, pola contra, narrar feitos, feitos e máis feitos, resultado de observacións directas e, ao tempo, ter o valor de non caer en vulgaridades e gabanzas insulsas. Abofé que lle fixo caso. Borrow luciu como observador. Tamén de nós, aínda que, como sinalou Plácido Castro, “fose algunha vez inxusto” e “non chegase a comprender as realidades da nosa terra”.

Nunhas cantas pinceladas foi quen de describirnos e, aínda que consideremos válido o proverbio árabe de que a xente se parece máis ao seu tempo que á súa terra, semella que o tempo, entre nós, muda moi lento.

Chegando aos lindes montesíos que extreman con Castela bateu, o inglés, con dous paisanos nosos, aos que inquiriu polo estado do camiño. Un afirmoulle que podía pasar con tino; outro que era intransitable co cabalo que levaba; ambos puxéronse a berregar e a se insultar mentres o inglés seguiu camiño.

O vendedor de Biblias realizou a súa viaxe entre 1835 e 1840, en plena guerra entre carlistas e cristinos (1833-1840), nunha España inzada de bandoleiros cun ou outro uniforme, con ningún ou alternado un con outro. O inglés andou polas nosas terras ao longo de 1837. Catro anos despois de que Javier de Burgos decretase o estado centralizado e o dividise en provincias. Borrow, nos poucos meses que por aquí estivo, decatouse das cativezas das cativas elites locais: o que lle preocupaba ao libreiro de Santiago era a capitalidade provincial na Coruña, que non tiña nin catedral nin hospital; mentres que ao notario de Pontevedra que os de Vigo andasen a remexer para mover os marcos e ter a súa propia provincia. Nisto dos marcos seguimos a darlle voltas, ata na política de hoxe se escoita moito, pero é só para sinalar outra leira e non para a concentración parcelaria.

Na visión enleadora de nós, recunca en varias ocasións. Ben por observación directa ou por testemuña. Así, segundo un dos criados que o acompaña, os galegos “parecen muy rústicos y simples, pero son capaces de engañar al filou más listo de París”. Se os homes son capaces de xogarlla ao estafador máis hábil, as mulleres non fan máis que promover disensións e disputas. Mais, pola contra, todos os galegos que hai en Madrid, calquera que sexa a súa condición, se coñecen, e alí, cando menos, “son todos muy buenos amigos y se ayudan mutuamente en cuantas ocasiones se presentan”.

¡Que extraña lengua es el gallego, con su acento quejumbroso y melodioso a la vez, y con su revoltijo de palabras de varios idiomas, pero sobre todo de español y portugués!, comenta Borrow, e engade o criado, tan sagaz observador como o amo: “He oido decir a los gallegos que no hay dos aldeas donde se hable de la misma manera, y que muchas veces no se entienden entre sí”.

Azaña publicou a súa tradución en 1921, oitenta anos despois da publicación orixinal. Os españois non parecían moi interesados en coñecer un dos grandes éxitos editoriais en lingua inglesa do que eles mesmos eran protagonistas. Coido que en portugués non hai tradución, ao mellor polo enganoso título. En galego editouse unha parcial da man de Salvador García Bodaño (Viaxe por Galicia, 1837. Xerais,1993; reeditado en 2015).

Máis o noso tempo parece detido no que observou Borrow. Os dialectalismos locais reviven agora entre sectores das denominadas vangardas culturais e a lea permanente entre  os que por mornura ou outros motivos máis pedestres só viron no noso “revoltijo de palabras”o que máis se achegaba ao español; mentres outros sectores, unhas veces por xenreira e outras por inconsciencia, só quixeron ouvir aquilo que semella portugués.

Os cataláns converteron o seu “aspero dialecto” en lingua de cultura para a que unificaron e acordaron. Aquí non fomos quen de arrincarlle a lingua aos filólogos, continuamos promovendo “disensións e disputas” e botándolle a culpa aos demais. E non só nos asuntos da lingua.

Ao cabo, o vendedor de Biblias observou: “No veo por qué les parece tan malo un país que por su naturaleza es el mas rico y abundante de España. Cierto que la generalidad de los habitantes está en la miseria; pero la culpa es suya, no de la tierra.”

*Publicado en Novas do Eixo Atlántico, maio, 2018

venres, abril 27, 2018

E a heroína?*



Xa me parecía que iamos vivir un dejá vu siciliano.

O primeiro en levantar a lebre foi un  ínclito exalcalde “popular” grovense, de cuxo nome non merece a pena lembrarse, que saíu do seu agocho para demandar o secuestro cautelar do relato xornalístico de Nacho Carretero,  Fariña, publicado en setembro de 2015. Dous anos despois decatouse de que estaban a vulnerar o seu dereito ao honor. A retirada do libro foi unha puñetada para a editora e para Carretero e unha bendición para Antena 3 que, presta e solícita, reprogramou, adiantou a emisión da serie e ante o éxito xa lanzou a primeira tanda de capítulos ata con suspensión da proxección na semana das festas moradas. A posterior e última, polo de agora, detención de Sito Miñanco, o traslado ao cuartel da Garda Civil de Oubiña para declarar sobre non sei que, o asalto á casa dos Charlín... semellan formar parte dunha conxunción interestelar para elevar a cota de pantalla da serie que, por outra banda, na miña opinión, non precisaba desas axudas pois íase defender por si soa, tanto por afastarse desas series cutres que acostuman promover as cadeas privadas españolas, cutres como as súas elites, como por achegarse ás grandes producións da HBO, Netflix e demais, e non só todo está matinado senón que a creatividade brilla en cada recuncho.

Sobresaínte posta en escena, a ambientación, as paisaxes, o vestiario, os coches, os terzos de “estrella”... Todo en enxebre, en país, dende a produtora aos actores, algúns en plan estelar, a música, o elevado número de actores e actrices, a fotografía, a dirección artística e, como ramo, non podía ser doutro xeito, en “esencia” de país, o emprego diglósico da lingua, a vertixe a filmar na lingua propia que fan tan pouco cribles os xiros empregados como simboloxía identitaria como pouco aqueladas as disputas entre Miñanco e Terito en castelán. A “identidade feble”, propia de nós, maniféstase unha vez máis.

A poeira erguida pola demanda e a estrea da serie volverán retrotraernos ás épocas do fume e da fariña; lembrarnos que na Arousa mercábanche os décimos premiados na lotería polo duplo ou triplo do premio; o que gañabas deixando a chave do galpón ou da casa de verán; a Marcial o da motora, o, seica, fillo de Terito; coches, motos e forabordas con varios motores; restaurantes e luxos; alfombras persas que a dona da casa non deixaba pisar; comedores pechados con chave porque só eran para ensinar; pero tamén, unha mocidade desfeita, entregada, derrotada, de zombis adolescentes, de morcegos adoecidos polas primeiras raiolas de luz; de desaliño, desleixo, vómitos e sucidade.

Volveremos remontarnos á Sicilia, ás mafias, aos clans enxebres, a nomes coñecidos, ás necesidades de reprodución das vellas elites franquistas e dos empurróns das novas que querían a súa raiola de sol en forma de cartos para ter poder; ao éxito mundial da caste albariña estercada con billetes fumegantes ou enfariñados; ás bateas millonarias;  ás cetarias e depuradoras que tiraban o prezo do marisco...

Mais terémonos que seguir preguntándonos, tamén despois de ler o libro, tras seguirlle a  pista á  reconversión do fume en fariña, de onde saía a máis perversa de todas aquelas substancias, aquela que se espetaba unha parte da mocidade inconformista da Compostela dos últimos anos setenta, aquela que se difundiu como  un andazo polos barrios proletarios de Vigo nos oitenta, aquela que arrasou vilas como Monforte; aquela  que laminou vidas, estragou familias, limitou ilusións, castrou conciencias; aquela que segue sumida nunha inexplicable escuridade. Segue sen aclarase de onde procedía a heroína que matou os fillos das valorosas nais de Érguete.

Sabemos ben de como chegaba o Winston, sabemos dos ires e vires de Oubiña co seus fardos de haxix, do diñeiro escondido na “vigha” segundo a defunta vampiresa Esther Lago, coñecemos as aventuras colombianas de Sito Miñanco e os seus rallys entre bateas; mais as referencias á heroína son moi escasas nas case catrocentas páxinas do libro: unha á “charlina” e outra aos búlgaros. É todo? quén a introduciu?, quén a distribuíu?.

Seguimos a descoñecer a súa parte máis sinistra e horríbel. Aquela que levou a Nico, un mozo que tratei e do que un día recuperei a súa memoria ao velo na capa dun Futuro imperfecto (Xerais, 2010), o brutal relato escrito polo seu amor, Xulia Alonso.

Descubriume, pola contra, o libro de Carretero (Libros del OK, 2015) dous aspectos dos que, en parte, non me decatara.  Por unha banda, que o asunto do tráfico da cocaína segue máis ou menos igual, só que agora os narcos son máis discretos. Pola outra, que a cantidade de mortos arrastrados nas disputas interclánicas, ben lonxe dos números das grandes estruturas mafiosas, asustan un pouco cando ves a pinga-pinga que Carretero vai anotando.

·        A Peneira, Abril, 2018





domingo, abril 15, 2018

Xaque a Jacobusland



   Despois de estar en Andel e en Libraida agora o Xaque a Jacobusland en Couceiro. Deixovos a recomendación dos libreiros en
https://www.youtube.com/watch?v=L_Er4cKvqbI

 Podedes infromarvos máis en http://galike.net/iagosland/?v=04c19fa1e772
  

sábado, abril 07, 2018

Alonso Ríos en Gondomar. Un imaxinario, aínda que posíbel, paseo.



O día no que o fuxido Antón Alonso Ríos acordou transformarse en esmoleiro, pasou por Gondomar e ollou o poeta e mestre Victoriano Taibo impartindo clase na súa escola de Morgadáns. Tamén  puido visitar algúns dos seus amigos agraristas ou mestres residentes  neste concello. Non o fixo. Pasou de longo, alcumouse Afranio do Amaral e rispouse das gadoupas da morte coas que o ameazaban os alzados contra o réxime democrático. O autor dá novas de veciños de Gondomar que tiveron relación co deputado agrarista e galeguista nas Cortes da II República.

luns, abril 02, 2018


Xaque a Jacobusland


O próximo venres 6 de abril estaremos na libraría viguesa Andel (Camelias 102, Vigo) acompañando a Pablo Culebras na presentación do seu Xaque a Jacobusland, unha aquelada mestura entre unha partida de xadrez, xentes do norte e historia do país e deseño gráfico.

Agardámosvos.