sábado, decembro 30, 2017

No Born

Cando pediron o terceiro vermú xa me decatei  de que a cousa non ía ir ben. Fronte por fronte nunha mesiña de dous. Tras os cristais de cu de vaso reloucaban inquedos uns ollos, a testa ladeada, unha longa perrera encerellábase entre lentes e pestanas; o sorriso mordaz ameazaba cun arrinque enrabiado. Debruzado, coa man esquerda acariñaba a cazoleta dunha paipa manuelantoniana pousada sobre o brazo dereito, en acto de contención. De cando en vez abaneaba a cabeza, arremedaba cos ollos e colgaba a cachimba sen fume dos beizos.

Da outra banda da mesa, o compañeiro de conversa -ou non era tal, nin compañeiro, nin conversa?- apuntaba cun índice de longos dedos mentres axitaba un paquete de Gitanes, ou acaso era de Gauloises? Abundante cabelo ondeante en acibeche fronte a outro ralo, liso e acastañado. Arcadas cellas espreitan ceos luminosos dun depresivo mediterráneo en contraste con outras pitoñas,  arredondadas, que reflicten nubes densas fuxidas dun atlántico vital.

De formas sutís, persuasivas, de modesta superioridade, desbordantes, prolíficas e metódicas, educadamente burguesas, un; rudas, cortantes, acedas, inseguras, ruminantes, traballadas, de reminiscencias proletarias o outro.  Ambos semellan vivir a conversa, ou non é tal?, coa paixón militante de quen coida que se lle esta a marchar a vida, de quen vive agoniado pola traxedia que foi e non se dá ido, de quen intúe incertezas e combates futuros.

Ao erguerse e camiñar polo lineal El pitu del Born, as miradas érguense e pousan  naqueles dous cincuentóns, un un pouco maior que o outro, vestidos á moda vintage con traxe, e a americana abotoada con pulcritude, nívea camisa e gravata,negra nun caso, listada no outro. Ambos portan, dobradas sobre o brazo esquerdo, senllas gabardinas, unha clara, a outra escura.

Ao pousar sobre os lastros do Carrer del Comerç, mentres ollan para o vello mercado reconvertido en férrea arquitectura cultural, deteñen a conversa, ou non era conversa?, coa calma do descanso do combate. O tímido activista discrepante e rebelde viste a prenda contra a choiva inexistente cun coidado desaliño, o colo retorto e as mans no peto dos pantalóns aseméllana á capa dun superheroe americano; o militante que nunca foi, con abraiante acougo alisa calquera sospeita de engurra no escuro chuvasqueiro e abotóao solermeiro; rematada a función racional carga, pousón, o forniño da pipa, préndea, dálle unhas pitadelas á boquilla e unhas fumeiradas de locomotora infantil soben cara  ao ceo; mentres o branco Gitanes, ou quizais era un Gauloise?, brinca na man nerviosa do seu compañeiro de conversa; ou non era nin unha cousa nin outra?

A escena concentra os ollares das xentes que animan as  rúas no ir e vir de séculos; miran para os estrafalarios personaxes vestidos como os seus avós e coidan recoñecer rostros. Moitas mozas novas e mulleres maduras fitan atrevidas; eles dedícanlle temesiños sorrisos engaioladores, un; ousados e faúnicos, o outro.

Recuperan xestos, miradas, dicires... ata que un berra: “...a equidistancia é inmoral...” e o outro retrúcalle: “... entre a xustiza e miña nai, escollo a miña nai...”. Eu olleinos pasar camiño da Estació de França.

Era un soño?

Ou quizais París baixo o ceo de Orán.


Mércores, 27 de decembro de 2017

xoves, decembro 28, 2017

Sobre as fragmentacións

Leo unha breve entrevista con Núñez Seixas. Fornécenos unhas suaves pinceladas anunciadoras do tomo 10 da Historia de España de Crítica/Marcial Pons, que coordina. Segundo nos informa, o volume abrangue dende 1975 ata 2011, un ciclo longo que debería dar lugar a un novo, pero o historiador non ve que así sexa. A cerna temporal da miña xeración que moitos vivimos con activa intensidade política. Agardemos poder seguir achegando o noso labor e pensamento e que sexa un chisco máis atinado que o que fixemos ata o de agora.

Asumindo as limitacións parciais orixinadas por esa falsa e traidora amiga da historia que é o inmediato co seu abafo de datos, rexistros, documentos, filmes, músicas, xornais... que nin nos deixa intuír o bosque, Seixas ofrécenos  tres trazos interpretativos ben sinxelos, pero é que non hai máis. Galicia tivo, no ciclo longo, un papel de comparsa, voluntariamente secundario pola renuncia das elites (non só as políticas) a gobernarse, por considerarse funcionarios de carreira cara a Madrid, e entender os poderes derivados do estatuto, que mesmo renunciaron a reformar, como un especie de deputación cumpridora das decisións centrais. Xa que logo foi invisible na política española, agás, sinala o profesor, cando Fraga a converteu “na súa ínsula barataria” e o BNG colocou o  nacionalismo galego  no marco político español.

Dende a crise de 2008 o papel de figurante de Galicia é absoluto, agravado por entrar o nacionalismo en fase de fragmentación. Galicia convértese nun destino turístico e deixa de ser un espazo político propio aínda que fose de terceira categoría. A debilidade do nacionalismo facilita que a pulsión funcionarial das elites non se conteña.

Mais hai unha segunda fragmentación que provoca a implosión do nacionalismo co inicio da crise. Ao ser, o nacionalismo galego, só posíbel dende as coordenadas da esquerda, a fragmentación desta agrava a do primeiro. Estamos nunha dupla fragmentación: a do nacionalismo e a da esquerda; agravadas por estratexias que desequilibraron o central punto de encontro entre esquerda e nacionalismo.

Unhas esquerdas atomizadas, arrastradas polo xogo simbólico, polas formas de representación teatral, pola banalidade e as súas linguaxes (empoderamentos, representación, baleiros, precarios; pensando, na inocencia,  que redefinindo os conceptos podemos controlalos), polo “chachi-guai” e afundíndose en loitas parciais, no individualismo e na competencia, en diferenciarse e destacar,  na insolidariedade, na desconexión entre o individual e o colectivo e ata no desprezo do “común” por consideralo unha tiranía por parte de quen pretenda, non anular as loitas diferenciais de cada quen -ecoloxismos, altermundialismos, LGTB, feminismos, municipalismos, animalismos, culturalismos...- senón coordinalas na común loita das clases populares.

Unhas esquerdas encerelladas na disolvente pregunta de quen está máis oprimido?, nas políticas de pertenza a un grupo de identidade que mesmo se igualan cos dereitos políticos dunha nación oprimida, encerellados en debates sobre os carrís-bici, a maternidade subrogada, formas de representación...; mentres a dereita capitaliza o descontento social e non só na Europa do norte.

Hai que asumir a derrota desta década. Non é previsíbel máis que un reaxuste do sistema, só pendente do que eles alcuman “desafío catalán” e nós deberiámoslle chamar “lección de dignidade” dun pobo. Iso si, para algúns, nas pasadas eleccións catalás, gañaron as dereitas, a de Ciudadanos e a de Puigdemont; manda truco cos “iluminati”. Unha derrota das esquerdas gañada a pulso, erro tras erro.

Como os liberais en 1812, as esquerdas españolas, unha vez máis, non foron quen de dar o salto, cruzar o Rubicón, asumir os feitos nacionais periféricos e admitir as esquerdas que os representan para dialogar con elas non nun único proceso constituínte senón na diversidade de procesos nacionais. Unha actitude exclusivista que as impulsa a subordinar territorios a intereses estatais ata extremos de auténtico quintacolumnismo como no caso  catalán. Como en 1812, o absolutismo dará boa conta deles.

O nacionalismo galego, a esquerda nacional, ten que se espelir na costura dos fragmentos, consciente de que os remendos non fan bo traxe e cómpre un novo para os difíciles  tempos que veñen.

Martes, 26 de decembro de 2017


mércores, decembro 27, 2017

Un conto na terraza

Desde que faltaba meu avó, entre o bacallau e a misa do galo  o meu tío-avó Nilo púñase relembrador. As xeadas do tempo facíannos abandonar o comedor grande e agocharnos na cociña á quentura da bilbaína. Acougaba, case no centro da enorme mesa de albanelería, xusto á altura do tiro, e falaba co sosego de quen se sabe escoitado tras o tino de deixar falar a quen algo tivese que dicir. Dunhas chácharas noutras, o meu tío-avó ía bater sempre, noiteboa tras noiteboa, co tío José de Quinteiro.

O que non entendo era por que lle chamaban tío, xa que aínda que levaba o noso apelido non partillaba sangue con nós. Era doutra casa, a da de Quinteiro; a nosa era a de Estrela; aínda cando a bisavoa fose tamén Quinteiro. Cousas que se perden.

Como moitos da contorna, cando era ben novo, hoxe diriamos un neno, reclamouno un medio-irmán, por parte de pai, que marchara había anos para a Arxentina. Era moi, moi neno, dicía meu tío-avó. Ben o lembraba  porque o noso avó, un rapazolo, acompañara a  nai e o  viaxeiro a Vigo. Ter que quedar na casa e a envexa aínda llo facían recordar, tantos e tantos anos despois. O voso avó, dicía, contoume todos os detalles, unha e outra vez, do acompañamento, incluída unha descrición polo miúdo tanto da pensión, nunha rúela que embocaba na praza da Princesa, como da fermosura das mozas que enchían os baldes na fonte.

Pasaron moitos anos. Veu a guerra. Pasaron despois aínda moitos anos. Morreu a nai do americano e aínda pasaron anos. Un día sóubose que o tío José viña cobrar a herdanza. A nova non sentou nada ben na casa de Quinteiro, pero foi todo un acontecemento na aldea, na parroquia e na redonda. O meu tío avó comezaba entón coa literatura e deleitábase na descrición física do personaxe, en especial nos vestires elegantes e no chapeu co que coroaba a testa.

Ao rematar comezaba a demolición do visitante. Primeiro endosáballe o conto do angazo. No meu lembrar era unha chanza que se facía dos americanos e non coido que lle acontecese ao tío José. Por se non lembran a burla; seica a un americano de visita non lle acordaba nin papa da lingua que mamara e andaba todo o tempo preguntado “y como se llama esto que no me acuerdo”. A xente educada ía poñéndolle a memoria entre visita e visita. Era contra o remate de agosto, nun prado andaban a apañar a herba. Outra vez o como se chama isto e o como se chama aquilo. Íanlle dicindo, isto “gadaña”, aquilo “angazo”... Nunha reviravolta pisou un angazo que alguén deixara no chan que lle bateu nos nefres, mentres agarraba as ventas ía dicindo “angazo, anguizo y el nabo que te hizo”. As risadas eran gloriosas; máis coido que era unha maldade do meu tío-avó Nilo, retorto como el solo.

O que si foi certo é que ao tío José, cando arranxou os papeis en Buenos Aires, debeulle parecer máis aquelado poñer o apelido en fino, para disimular. Así que o Quinteiro virouno a Quintero, e ficou tan pancho. Agora empezaba o calvario de avogados, notarios, rexistradores e demais para demostrar que a herdanza era súa. Contaba co apoio da familia e dos veciños que afirmaban ante as diferentes autoridades que era quen dicía ser, pero que se non podía cobrar a herdanza, pois non podería, que se lle ía facer.

Aínda que a herdanza non era moita, o tío José, que non debía andar sobrado, insistiu, prolongou a  estancia ata cobrala e marchou no enceto do ano novo para o seu país. Nunca máis se soubo.

Era nesa cando o tío-avó remataba o conto e co personaxe. Dicía que naquela noiteboa, despois de papar o bacallau con coliflor, baixar unhas cantas xerras de tinto de Cabanelas e abrandar o turrón con caña do Ulla, foron botar un pito no airado da parte nova da casa que andaba a erguer meu tío.

Alí, nunha noite fría e estrelada, o tío José, co cigarro na man, abaneando para un lado e para outro, albiscando ao lonxe, ceibou un suspiro e dixo: ai!... esta nosa terriña.

O meu tío-avó, aclaroulle,  que va  ho, isto é unha terraza.


Luns, 24 de decembro de 2017

martes, decembro 26, 2017

White o desenmascarador


“Los criollos prefieren que se les llame americanos: y desde la paz de Versalles y, especialmente, después de 1789, se les oye decir muchas veces con orgullo: “Yo no soy español, soy americano”; palabras que descubren los síntomas de un antiguo resentimiento. Delante de la ley todo criollo blanco es español; pero el abuso de las leyes, la falsa dirección del Gobierno colonial, el ejemplo de los estados confederados de la  América septentrional y el influjo de las opiniones del siglo han aflojado los vínculos que en otro tiempo unían más íntimamente a los españoles criollos con los españoles europeos”. Así se expresaba José María Blanco White no seu xornal publicado en Londres entre 1810 e 1814. Era “El español”, cabeceira que agora resucitou en exercicio falsario un tal Ramírez.

Analizaba o intelectual, vítima do ostracismo, o proceso da elaboración da Constitución de Cádiz (1812) e intuía, con sensación de proximidade, o que era unha evidencia, tras o proceso de Declaración de Independencia de los Estados Unidos ao que fai referencia, a Revolución Francesa en 1789, a revolución haitiana de 1805, a derrota, no mesmo ano, da flota española en Trafalgar e o coñecido como Grito de Dolores (1810) pronunciado por Manuel Hidalgo en México. A inminencia previsíbel era a desfeita do Imperio español en América que dez anos despois de que Blanco White peche o seu xornal estará concluída, agás dalgúns territorios insulares (entre outros Cuba) que permanecerán baixo o seu dominio ata o remate do século.

White era un racionalista, un liberal sincero, tanto na política como na economía, profundamente anticlerical e amante da liberdade polo que pouco tempo puido residir nunha España “dividida en dos partidos: uno que nada ve ni nada atiende sino a convertir en leyes una porción de máximas abstractas; otro que a nada aspira sino a conservar la tiranía que ha reinado allí desde los siglos bárbaros”.

O dítame era ben certeiro, a incompatibilidade entre os patriotas inchados de principios doutrinais pero que llos denegan tanto aos insurxentes americanos como aos escravos negros e os que despois serían alcumados como “servís” pola súa obediencia submisa ao monarca restaurador do absolutismo. A actitude timorata dos liberais de doutrina e a conservadora dos que só pretendía manter os seus privilexios, custoulles aos primeiros a persecución das décadas seguintes e a España varias guerras civís, o estancamento político e a perda de posicións de avanzada no desenvolvemento do capitalismo.

Se puidese, recomendaríalle aos progresistas de hogano unha relectura, aínda que fose transversal dalgúns escritos de José María Blanco White ou, se isto fose moito esforzo, lembraríalle a chanza do Cánovas, conservador, escravista,  axente ao servizo da primeira restauración borbónica, cando no debate sobre a Constitución, a de 1876, ao redactar o artigo sobre quen eran españois, exclamou con “gracejo” malacitano: “pongan que son españoles los que no pueden ser otra cosa”.

A Cánovas pegoulle un tiro un italiano en Mondragón en vinganza polos anarquistas presos e mortos tras o atentado de 1896, en Barcelona,  contra a procesión do Corpus Christi.

Domingo, 24 de decembro de 2017



Narciso embelesado

Eco e Narciso. John William Waterhouse (1903).
Referiámonos o outro día ao narcisismo das pequenas diferenzas sobre o que reflexionaba Freud nos comezos do pasado século, despois do remate da Gran Guerra, e do emprego da frase como descualificadora dos nacionalismos, dos da pequena diferenza, ou o que é o mesmo, dos nacionalismos cativos, dos pequenos, como se o asunto fose o tamaño; isto é, dos “sen estado”, como unha enfermiza procura da diferenza onde non a hai, como a persecución dunha identidade ilusoria, como a obsesión por encher un significante baleiro.

Por suposto que nestas cousas, como en tantas outras, o tamaño pouco importa. Por exemplo o noso cativo e minguante país ten máis habitantes que seis dos 28 integrantes  da Unión Europea, incluído o Reino Unido en transito cara ao  “brexit” (Chipre, Eslovenia, Estonia, Letonia, Luxemburgo e Malta). Se tomamos como referencia a Cataluña, suplicio dos sentimentos patrióticos españois, situaríase na metade da táboa poboacional, superando a trece dos estados soberanos que integran o club de nacións (Juncker dixit); aos que son menos ca nós, os periféricos fisterráns, teriamos que lle engadir (Bulgaria, Croacia, Dinamarca, Eslovaquia, Finlandia, Irlanda e Lituania).

Mais non matinabamos o outro día en cuestións de medida senón na perversión da lectura que se fai da aseveración freudiana. O noso pensador empregábaa no seu campo de reflexión, a conduta dos individuos, e traspasala ao territorio das identidades colectivas non é máis que deturpar o sentido orixinario.

E sobre todo por partir dunha trampullada basta ao pretender identificar Narciso con diferenza; cando son antagónicos, Narciso é xustamente a negación do outro; Narciso só é el, o único, o que se autoadmira no reflexo da súa máxima perfección, da súa beleza absoluta, indiscutible, que non entende como os demais non morren de envexa por non poder ser el.

Ese sentimento propio de quen non só foi gabado en exceso, senón autogabado polas súas verbas excesivas, a súa imaxinación desbocada. O inicial rexeitamento de quen lle racha o espello ou lle guinda unha pedra que altera o plácido fluír das augas remansadas e lle impide a súa autocomplacencia vai seguido da negación, da persecución do ousado desenmascarador.


Sábado, 23 de decembro de 2017

Esquecín xogar

Ala, tocou a lotaría en Vilalba e esquecinme de xogar. Tamén lle tocou aos cataláns, ao día seguinte de darlle un desgusto a España, aínda que os xornais o disimulen,  van e sísanlle non sei cantos millóns e non sei cantos premios. Agora só falta que mañá lle gañen ao Madrid no Bernabeu. Son uns fenicios, uns polacos, uns negociantes desconsiderados que só pensan no diñeiro e non teñen nunca presente o honor e a dignidade, trazos singulares do sentir español.

Pois vou eu de chulo e non xogo. Nin me decato de que tiña que ir, dende hai anos,  mercar lotería a Vilalba. Por algo ademais de alba foi solar dos Andrade e berce de tres persoeiros  que coincidiron un día mandando en Compostela: Fraga, don Manuel, Rouco, o monseñor, e Villares, Moncho.

A lotería, o xogo en xeral, seméllame a mellor representación simbólica do capitalismo financeiro que nos asolaga dende hai décadas e nos empobrece, ás masas, dende hai outras tantas. Unha aquelada mestura entre ilusión e futuro. O capitalismo non pode existir sen a ilusión polo éxito, polo triunfo, pola ganancia, pola competencia e sen o futuro como risco, vantaxe, especulación; dinlle “futuribles”, inventar o que non hai, facer contas do que no existe, imaxinar castelos no ar, meter moedas nunha máquina para ver como se colocan os colorinchos, apostar a que o xogador non sei canto mete un gol no minuto non sei que outro, xusto no momento no que o cabalo tal entra na meta, uns segundos despois de que un galgo trenco gañe unha carreira á  pata coxa e un cego che venda un número que non ve.

Esquecín mercar a lotería en Vilalba e non me tocou. Aínda así eu xa tiña feitas as miñas contas: tanto para mercar non sei que; aquilo para arranxar non sei que cousa; isto para este; aquilo para aquel; aqueloutro para o de máis alá... O futuro resolto.

O xogo é a esencia do capitalismo financeiro; tanto é así  que xa se coñece como “de casino”: a casa de apostas da camiseta do R. Madrid,  a primitiva, os cegos, a bonoloto, a quiniela, pasapalabra... " a ilusión de todos os días", "porque toca", "todos os días toca"...

Pois, a verdade, non merquei, será que non teño ilusión, nin futuro?

O malo é que non o teño, dende moi rapaz. Cóntollo.

Debeu ser en segundo, ou quizais terceiro de bacharelato, do da miña quinta, que sería máis ou menos como segundo da ESO. O meu compañeiro de pupitre, a quen lembro cunha memoria de elefante, unha capacidade de estudo admirable e un matemático frustrado tras o seu breve paso pola universidade. Lembro ben que me dixo, ou marcho ou fágome comunista, e eu comunista non podo ser; marchou polo mundo e só o vin unha vez en case corenta anos.

Exercitabamos ambos as nosas capacidades  mnemotécnicas, sobre todo as del, que as miñas eran, e son, máis ben escasas, recitando cada pouco: Cobo, Calleja, Cholo, Batalla, Irulegui, Antonio, Odriozola, Neme, Roldán, Martín Esperanza e Fuentes ou Sadurní, Foncho, Garay, Gracia, Pereda, Vergés, Fusté, Villaverde, Cayetano Ré, Camps e Zaldúa.  Máis ou menos sería así.

Estabamos convencidos de que sabiamos máis de fútbol que ninguén. Así que durante unha tempada andamos a aforrar uns cartiños. O meu amigo era especialmente cutre co diñeiro. Finalmente decidímonos. Cubrimos a nosa quiniela, perfectamente conscientes de que o luns iamos facer felices os noso pais e que morresen de envexa os compañeiro de clase. Era imposíbel que non acertásemos co moito que sabiamos. Selamos a quiniela no quiosco da Chata e durminos inquedos a noite do sábado, agardando polo Carrusel deportivo do domingo. O meu amigo gardara o boleto. Eu escoitei os goles e ben me decatei de que polos resultado o éxito rotundo non estaba asegurado, pero... Na amañecida fría do luns o seu rostro triste indicoume que os nosos moitos saberes non foran suficientes para facernos millonarios.

Pero cantos pregunteille alporizado. Cinco, díxome choroso.

Conxurámonos a  non volver cubrir unha quiniela. Coido que ambos cumprimos.

Venres, 22 de decembro de 2017


venres, decembro 22, 2017

Crónica de urxencia. E agora que?

Partíase dun previsíbel equilibrio entre bloques, é o temino mediático que se impuxo, os independentistas e os unionistas, en propiedade republicanos catalanistas e monárquicos, cun minguante sector de intermediarios ou equidistantes. Os bloques non xogaban nas mesmas condicións. Un tiña os seus candidatos no cárcere ou no exilio. O outro contaba coa forza coercitiva dun estado, que é moita,  o apoio político dunha alianza económica, aínda que sexa en horas baixas, dirixida polas institucións europeas. Aínda así o Estado, ante a forza cidadá do outro bloque, tivo que actuar con contención e aplicou un 155 “interruptus” por unhas eleccións rápidas esixidas polos socios europeos. Agardábase nos círculos de poder político e económico de Madrid e Bruxelas que o castigo xudicial, o machaque mediático, as ameazas dos señores do Ibex35 con representación de fuxidas incluídas, fose suficiente.

Aínda así, era de agardar o equilibrio entre bloques. No catalanista cunha ERC que partía como favorita e unha candidatura afastado de vella Convergencia construída por Carles Puigdemont  dende Bruxelas e que a medida que avanzaba a campaña medraba, segundo as enquisas,  en apoio popular; e unha CUP que resistía como podía á natural concentración provocada pola polarización.

No bloque españolista anunciábase a agrupación do voto arredor do partido da dereita españolista emerxente; un pequeno ascenso do PS, xa sen a C, borrada pola traxectoria dos últimos anos e por “consentidor” do 155; e un anunciado devalo do partido do goberno de España, do primeiro ministro Rajoy, aplicador do 155 e,  en especial, un fracaso da xestión da vicepresidenta encargada da ventaíña catalá.

Auguraban tamén as enquisas unha elevada participación e un descenso dos indecisos equidistantes; xustamente por selo.

Como en moitas ocasións as previsións demoscópicas cumpríronse pero coas matizacións que sempre introduce a cidadanía cos seus votos e non sen certas sorpresas.

A previsión de participación cumpriuse. O voto unionista concentrouse no partido que emerxe como substituto do partido corrupto e que, semella, conta con bos amigos entre as xentes que deciden, os do Ibex-35, a quen citou na súa comparecencia pública, en varias ocasións, o presidente Puigdemont. O agrupamento produciu o desfonde do PP, o partido máis pequeno da cámara cun 4,25% que, de aplicarse a lei electoral galega, ficaría como extraparlamentario;  o parón do PSC que só deu traducido o seu  aumento en votos  e en porcentaxe (13.93) nun único escano máis. En síntese, os unionistas (C´s+PSC+PP)  fican co  43,68% e 1.888.190 votos.

Fronte aos titulares da prensa española  que imaxino para mañá resaltando a vitoria da señora Arrimadas, a sorpresa estivo entre os independentistas. A posibilidade de que mantivesen a maioría parlamentaria prevíase, aínda que a elevada participación a media tarde introducía incertezas. Ora ben, nin se agardaba que fose tan segura nin que a lista de Puigdemont superase a  ERC. O “president” soubo manexar con tino o seu rol institucional e evitar a tentación da entrar na disputa electoral entre os seus. A súa actitude foi recompensada con nove ou dez deputados máis dos que agardaba. Cómpre con todo salientar tanto a lealdade institucional como o  proxecto da independencia que mantiveron ERC e a CUP. Destacábel neste último caso, xa que se sabían os máis prexudicados polo polarización. En resumo, os republicanos mantiveron a súa maioría parlamentaria nas peores condicións que podían imaxinar, superaron a barreira dos dous millóns de votos e acadaron o 47,71% deles. A República catalá do 1-O, dixo Puigdemont, derrotou a monarquía do 155.

En terra de ninguén ficaron os autonomeados comúns que seguen sen percibir que tiveron votos para cambiar as cousas pero non para andar a xogar a facer que fago. Perderon case cincuenta mil votos, a pesar da elevadísima participación, e un punto e medio en porcentaxe. Xunto co PP son os grandes derrotados, pero o “president” non tardou en botarlle un cabo: os partidarios dun referendo suman o 55.55% dos votos.

E agora que?

Pois que se a DUI foi un brinde ao sol, o 155 un estalote de San Xoán. Estamos no mesmo sitio, porque a vontade de independencia, cando menos da metade, do pobo catalán é hoxe máis forte que hai dous anos, e moitísimo maior que hai unha década. Seica, lin nalgún sitio, o vello Borbón, díxolle a alguén sinalando o  exministro Margallo: “Lo de Cataluña es todo culpa de estos del PP”. O Borbón sabe máis por vello que por raposo e atina no síntoma pero non na doenza.

Dixo Juncker, temeroso do efecto ficha de dominó que se desencadeou tras o golpe dos mariscais contra Gorbachov en agosto de 1991, “o nacionalismo é veleno”. Reafirmou: “Europa é  un club de nacións e non  acepto que as rexións vaian contra as nacións”. Ergo, que as  nacións vaian contra as rexións será posíbel?  Ao que lle ten medo o luxemburgués trampulleiro é a que a onda de soberanía nacional que abalou a Europa oriental hai case trinta anos se poida propagar pola Europa occidental e o club de nacións do que fala, na verdade un club de estados decimonónicos, poida converterse no club dos pobos libres de Europa.

A iso, e a que o voto democrático revalide a maioría institucional en Cataluña; outorgue a hexemonía ao nacionalismo na Córsega da Francia xacobina e imperial; que o brexit   poida non ser suficiente para deter o independentismo escocés; que o medre da poboación católica no Ulster poida abrir a porta á reunificación irlandesa; que os vascos poidan curar pronto as feridas, as de ETA e as da laminación de Ibarretxe; que o Quebec francófono siga a ser unha espiña cravada na “grandeur”  parisiense; que Bélxica sobreviva formalmente como estado  porque eles teñen alí o centro de mando.

Os grandes derrotados nesta noite catalá foron o señor Rajoy e monsieur Juncker. O primeiro por nostálxico do imperio e o segundo por fariseo, pois sabe ben que o caso é ter estado, aínda que sexa pequerrechiño.
Xoves, 21 de decembro de 2017


O narcisismo das pequenas diferenzas

Narciso na fonte. Óleo s/ lenzo.  Atribuído a Caravaggio. 
Galleria Nazionale d'Arte Antica. Palacio Barberini. Roma
A expresión é de Freud. Como sempre, as frases curtas e brillantes dan para un roto e un descosido e permiten a cadaquén falar da feira como lle foi nela. É frecuente  empregar  a frase para zoscarlle no cu ao nacionalismo, como pai alterado pola afronta filial, nomeadamente cando o cativo desafía con valor e planta cara. Só mentres non se fai pai -estado, polo tanto igual; daquela deixa de ser nacionalista.

Segundo esta interpretación pervertida, nos anos mozos de Freud o nacionalismo húngaro ou croata,  checo ou eslovaco, romanés ou polaco serían “narcisos”. Despois de Versalles moitos deixaron de ser pequenas diferenzas. Seguían a selo os irlandeses emperrados na cativa desemellanza coa unidade británica; despois os alxerianos querendo a distinción da “grandeur” parisiense que ata enfeitizaba a Camus. Antes e despois, poñede a quen queirades ou a quen desexades, en América, Asia, África ou Oceanía. Podedes retraervos ao berce natal da democracia americana e hoxe, se queredes, lembrarvos da Cataluña amputada, liliputizada ao principado.

Mais o que pretendía era sinalar a perversión da sentenza freudiana empregada  para as pequenas disputas territoriais, como din os que gustan das grandes patrias para compensar o seu cativo corazón,  e divagar sobre a inconsecuencia desta vulgar manipulación.

O emprego da antítese, á que lle prestaba moita atención, é moi frecuente en Freud. Xustamente o narcisismo é o oposto á diferenza, a aquilo que se resiste a ser outro. O narcisismo é tan ríxido e conservador que calquera desvío provocado polo outro, pola diferenza, pola diverxencia, é unha afronta, unha declaración de guerra, unha ameaza. O narcisismo négase a recoñecer o diferente. Quizais a expresión máis simple, primaria, desta incapacidade é o insulto narcisista.

Para que o recoñecemento teña lugar ten que producirse, necesariamente, unha mudanza psicolóxica que permita a admisión da alteridade. Nas antipatías e aversións non disfrazadas para cos estraños-próximos,  diría Freud, mais ou menos,  podemos recoñecer a expresión dun amor a si mesmo que se comporta como se calquera desvío supuxese unha crítica ou unha exhortación a abandonar a súa propia identidade.

Tras clixés reiterados ata o aborrecemento de “viva a diferenza”, “respecta o  próximo” ou “ama o  próximo como a ti mesmo” e todas as variantes brancas e capitalistas do precepto relixioso, tan comúns hoxe ao “multiculturalismo” de cartón-pedra , o que se está a impoñer  como condición para recoñecer a diferenza do outro é, xustamente,  que este renuncie á  súa diferenza, que perda a súa alteridade.

Mércores, 20 de decembro de 2017


xoves, decembro 21, 2017

Noiteboa de debate

Imos ter moito de que falar esta Noiteboa, díxome onte un bo amigo. A verdade é que non me decataba de a que se  refería. Nin ía pasar a Noiteboa con  el, nin sabía que tivésemos  tanto de que falar. Foron precisas as explicacións pertinentes de cando un leva unha  idea a fervellarlle na cabeza e coida que a especie humana mellorou no dominio das súas enormes capacidades telepáticas ata que caes na conta de que non,  que o amigo co que compartes lerias e vivencias anda con outras reviravoltas na cachola.

E logo, oh? Home xa sabes, cos cuñados, xenros, noras e curmáns temos unha ampla axenda compartida para esta cea.

Fixemos logo chanza das ceas familiares e dos xantares de Nadal. Por fortuna, é a  única vez no ano no que a familia, ata a ampliada cos temporais “in law”, que din os anglofalantes, se ten que divertir xunta. Cando a idade retira do medio a  rapazada que as fai ledas, corren o perigo de converterse nun suplicio para quen non sexa moi falador ou non teña moitas ganas de falar cos que as circunstancias xenéticas ou políticas obrigan a compartir mesa.

Ás veces mesmo se poden converter nun campo de  batalla dialéctico cando o contraste de pareceres, elevados de ton  polo entusiasmo vinícola, desborda os racionais lindes das opinións sobre o tempo, a boa cociña dos anfitrións  ou as chanzas sobre os personaxes de programas televisivos que ninguén olla pero que todos coñecen.

Se a cousa se anima pode xurdir a fantasmal ameaza do debate, moi  masculino, sobre opinións fortes. Iso era o que me quería dicir o meu amigo. Que co programa apertado de acontecementos previos, este ano non hai quen fuxa da tirapuxa, polo que cómpre controlar os seus efectos; non vaia ser que xa non fique ninguén  voluntario para trinchar o capón do xantar de Nadal.

A el preocúpalle o asunto xa que, por idade, non por sentido, ten que exercer como de  anfitrión e “pater familias”, polo que non poderá baixar ao campo enlamado do debate que é o que lle gusta. Cousa que ben sei que lle resultará imposíbel pero que saberá facer coa elegancia que lle é propia.

Vexamos, díxome, todo serio: o xoves eleccións en Cataluña, a cara de can; o venres remoer os resultados; o sábado, á unha da tarde, en plan delirio, un Real Madrid-Barcelona sen facer a dixestión do día anterior. O sábado, a media tarde, o noso derby  parroquial en Riazor. Ao día seguinte a cea. E logo xantar. Hai quen dea máis?

Os anfitrións, a rapazada, de habela, e as cociñeiras e cociñeiros van ter que empregarse a fondo para evitar que se traspasen os lindes dos debates  sobre Belén Esteban e Paquirrín e non entren en xogo Ronaldo e Luís Suárez,  Aspas e Lucas Pérez ou Puigdemont e Rajoy.

Coidado cos adolescentes incendiarios, díxome, pensando nalgún neto da súa corda.

Martes, 19 de decembro de 2017


Pel de bolboreta

O outro día un bo amigo díxome que, eu, tiña pel de bolboreta. Non sabia desa enfermidade xenética que provoca,  ao mínimo roce, levantamento de bochas,  úlceras e outras feridas na pel. Unha desgraza para quen a padece e para as  súas familias. Mais non se preocupen as persoas que lean estas liñas, en verdade non padezo esa terríbel enfermidade, só en sentido figurado, que é ao que se refería o meu amigo.

E algo de razón ten.  Dende que xogaba ao fútbol,  non soporto moi ben o contacto. Non me gustaban os xogadores que se arremangaban, soltaban couces e gustaban de saír do campo cheos de lama e de suor. Agora, cando nos campos xa non hai barro, nin os balóns se enchoupan, sigo sen gustar dos xogadores que andan a rebolos sobre o céspede cada pouco. É unha cuestión estética. Por iso gustaba moito do xogo de Michael Laudrup, aquel danés que marchou do Barça sen armar a trafulca de Figo e que, cando militaba no Real Madrid, saía do campo co branco uniforme sen mácula e o cabelo perfectamente peiteado.

Nos moitos anos que levo participando na acción social, política e cultural; despois de tantos roces, contactos, tensións desagradables, enfrontamentos... propios  destas actividades, tan naturais como levar, ou dar, un couce nun partido de fútbol, nunca me dei acostumado. Cando a pel comeza a despegarse e as úlceras a sangrar prefiro resgardarme cando menos para que as máis dolorosas, as feridas internas, aquelas que provocan un peche no esófago e fan imposíbel dixerir os acontecementos non dexeneren en chagas sangrantes que dificulten calquera recuperación.

Non pensen que son un esaxerado, un sensibleiro en exceso,  ou que gusto de representar unha falsa fraxilidade. Teño visto dende reaccións dun purismo ocultador de decisións previas salvadoras dun mesmo ata delicadas aparencias de cristal que agochan interiores ferreños, impasibles á contorna. A posteriori sempre valoro as rabuñaduras, mancadelas e lastras máis como o resultado da miña inocencia xenética que das circunstancias propias de relacións sociais complexas. Daquela boto unha tempada afastado das mesmas, ata que me convenzo da inutilidade social do meu marabilloso encastelamento no cultivo persoal.

O meu amigo díxome que tiña que virar a miña pel de bolboreta, da que se chanceaba, pola súa de sapo, da que aparentaba presumir.Fea e dura como a dun batracio pezoñento, non hai quen se lle achegue e se alguén se atreve non a dá furado, dicíame cun sorriso reflexivo. Eu ben sei que desa pel el só pode presumir, xa que aínda que na súa evolución chegase a esa  aparencia o que se oculta tras as engurras, tras as bichocas ennegrecidas,  é unha froita doce, melosa, en sazón, inzada de auga fresca e alimenticia como os melóns que se ocultan tras un  escaso atractivo. A fin de contas, as súas trazas endurecidas e repulsivas non lle evitaron nin as chagas nin as úlceras das lealdades non compartidas.

Prefiro a pel de bolboreta á importada coiraza do sapo concho, resistente a raios e trebóns, protectora de hipotéticas chagas, ocultadora dun mesmo,  que permite sempre sacar a cabeciña intacta despois de que as inclemencias temporais amainaron e acabaron coas bolboretas e sumiron os sapos no fondo da lameira.


Luns, 18 de decembro de 2017

O rubio de Madarnás

Eu ollábao pasar. Alto, lanzal, elegante, traxado, engravatado, branca camisa e gabardina beixe, como un galán; co rubio cabelo coidadosamente peiteado, engomado cunha  longa perrera  botada para atrás, inmóbil, ondulada, que tan ben lle acaen ás facianas en forma de corazón. Anos máis tarde Leonardo  DiCaprio copioulle o estilo.
Porque, que saiban que se o rubio non viñese ao mundo nun lugar chamado Madarnás e o fixese en Los Ángeles, San Francisco ou Las Vegas sería el quen lle daría a replica e lle esnaquizaría o corazón a Ava Gardner e a Grace Kelly en Mogambo e non ao medio apampado de Clark Gable. Claro que se John Ford soubese do de Madarnás tamén sabería da Pili e daquela a Ava Gardner ficaría sen choio. Mirádeo senón como apunta aos elefantes, moito mellor que Vic e, para máis emoción, zurdo, ou manicho como lle din nalgures.

Por certo, cando se estreou naquela España en branco e negro, o franquismo nacional-católico non permitiu  que o filme (1953) narrase un adulterio. Para evitar tan nefando pecado, na dobraxe, converteron á personaxe de Grace Kelly en  irmá do que na historia era o seu marido. Estragaron a película, aínda que a trampullada era evidente, e ofrecéronnos unha relación incestuosa.

Claro que o rubio de Madarnás era máis valoroso que o organizador de safaris no centro de África e non precisaba ir moi lonxe para botarse ás costas unha razón para vivir e pola que pelexar contra elefantes, mamuts, gorilas... aínda que só tivesen dúas patas. Sendo un home feito foise achegando a uns mozos, que, a mediados dos setenta do século pasado, andabamos a remexer a cabeza sobre que se a cultura, a nosa lingua, o país... e el foise arrimando a aqueles rapaces, moitos deles estudantes que pouco tiñamos que perder, pois xa se nos pasaría, dicían os brutáns de dúas patas.

Unha noite, na vez de seguir cos amigos da súa quinta, ficou cos novos a falar e escoitar,  a aprender e ensinar. E a resistir. Cando os “de sempre” ollaron que viraba convertérono no albo de insidias e difamacións. Derrotounos.

Onte estiven na homenaxe que lle argallou a AC  Avantar do Carballiño. Nada lle foi indiferente, dende a iniciática acción sindical labrega ata a dedicación profesional á libraría, dende o activismo político militante ata o exercicio práctico da conciencia ecolóxica; sempre garantindo a continuidade daquela iniciativa cultural da que termou durante décadas para prolongar a acción de futuro daqueles mozos.

Catro décadas despois alí estaba, cos seus, coa súa perrera ondulada e a súa face a xeito de corazón.

Eu ollábao pasar por diante da casa,  subindo pola estrada do Irixo, camiño do Carballiño.  E sígoo a ver,  é o Eduardo.


Domingo, 17 de decembro de 2017

mércores, decembro 20, 2017

Amortais?

Hai uns días asistín ao enterro do pai dun amigo. Aínda que as datas de caducidade cumpridas fan estes transos mais aceptábeis, a dor é inevitábel, o mesmo que o comentario que unhas veces uns e outras veces outros deixamos caer: “pasamos a primeira liña”.

Uns días despois fun almorzar con outro amigo; entre aquilo e aqueloutro deixoume entrever unha certa preocupación ao comentarme que se naceramos hoxe é posíbel que chegaramos a vivir cento cincuenta anos.

Seica a cousa vai por aí. Tampouco é novidade. Dende os escasos trinta anos de expectativa vital do homo sapiens durante a inmensa maior parte do tempo que leva empoleirado na cima da cadea depredadora, ou os cincuenta que tiña no inicio dos tempos modernos, ata os máis de oitenta dos actuais países ricos, todo foi un ir alongado a vida. Non ten nada de estraño esta persecución da amortalidade, termo máis preciso, para non enganarse,que o da inmortalidade. A especie humana non poderá nunca acadar a falsa promesa das divindades de ser inmortal, coma elas, pero poderá alongar a vida dominando enfermidades e evitando o avellentamento, como xa fai na actualidade.

Non podemos imaxinar o cristianismo, o islamismo ou calquera relixión sen a certeza da morte e a esperanza dunha vida futura, pero a ciencia e o desenvolvemento tecnolóxico mudou o paradigma da morte intentando superala para vivir sempre aquí, na terra. A morte enténdese como un problema técnico, non como unha decisión divina, aínda que hoxe non se poida resolver. Canto tempo se tardará en poder derrotar a morte?, cen anos?, douscentos? mil? Os nanotecnológos andan tras do desenvolvemento dun sistema de inmunidade biónica de millóns de nanorrobots combatendo virus e bacterias, abrindo vasos bloqueados, eliminando células canceríxenas e  invertendo os procesos de avellentamento. Científicos moi serios confirman o que o meu amigo afirmaba de vivir 150 anos; seica será posíbel en 2050, ou incluso antes.

Morreremos dun accidente, dunha bomba dos terroristas de garda ou doutra dirixida por un dron americano ou ruso pero haberá quen teña acceso aos tratamentos das enfermidades, a terapias contra o avellentamento ou rexenerativas para manterse sempre novos.

Seriamos máis felices? Dende logo os que fiquen fóra deses tratamentos, a inmensa maioría, andarán adoecidos. Ata o de agora os pobres, os oprimidos, confortábanse con que ao menos a morte facíanos a todos iguais.

Pero mesmo os que accedesen a esa posibilidade estarían agoniados por un accidente casual, non poderían descoñecer a morte e non estarían dispostos a correr o máis mínimo risco de perder un fillo ou unha persoa querida.

A verdade, é un alivio non estar nesa situación.


Sábado, 16 de decembro de 2017

Vaite para Cochinchina

Indochina de Régis Wargnier
No ir e vir do xantar ao que me referín antonte, ademais das viaxes, xurdiu un tema que nos fixo rir un anaco: os tacos. Como somos dunha quinta, coincidimos en que na España de hoxe dinse moitos ou cando menos moito máis estridentes, sonoros e estentóreos que na nosa adolescencia e mocidade. Daquela a presión do nacional-catolicismo franquista e das chamadas boas maneiras, non  permitían as “palabrotas”, ou, como dicían os curas, os “pecados” que cando eran elevados contra a divindade transformábanse en “blasfemias”.

Empregábanse entón unha manchea de eufemismos que permitían unha certa creatividade aos máis afeccionados a falar como carreteiros. En todas as linguas existen esas expresións directas, espontáneas, inmediatas ante unha situación que produce frustración,  desánimo, dor física ou emocional, que as veces levan unha carga agresiva, insultante, e que nos nosos tempos xeraban un certo sentimento de culpa, na vez do alivio da válvula de escape que son.

Entre nós, é evidente, a palabra polisémica por excelencia era a máis empregada, pero ata neste caso empregábase, ás veces,  un inocente “carafio”. Se a referencia, que só facían as mulleres mal faladas catalogadas como peixeiras,  era ao órgano sexual feminino, derivaba nun inocente “concho”. Nesta actitude melindrosa situariamos expresións como “miércoles” na vez da fedorenta verba, ou para referirnos ao pan consagrado, que na altura centraba a atención dos nosos educadores, empregábase “hospital”. “Ostrás”, dicíalle Roberto Alcázar, unha especie de detective perseguidor de malvados con pinta de falanxista engravatado ao seu infantil axudante, Pedrín.

“Manda truco” ou a súa versión ampliada de “manda truco na Habana” non era considerado propiamente unha “palabra fea”, senón simplemente unha expresión para amosar sorpresa ou desaprobar unha conduta, pero tamén se podía utilizar como dulcificadora da expresión orixinal que empregou un presidente do Congreso dende a súa preeminente cadeira.  Cando se quería enviar a alguén a tocarse esas partes dicíaselle vaite tocar “los riñones” ou a máis enxebre “vai tomar vento”. O colmo da afectación puritana eran expresións como “jolines”, “jopé” ou “jobá”.

Chegando aos niveis da blasfemia o eufemismo ao que máis se recorría era ao de “me cago en diola”, ou o xa máis directo “van baixar todos os santos”, aínda que tamén había desviacións republicanas como “me cago en Cristina” ou “me cago en la corona de España”. Ás veces a  creatividade nos eufemismos era desbordante; coñecín un zapateiro que cada vez que se mancaba, cando era pouco, dicía “me cago nos patuquiños do neno Xesús” e botaba unha risada mentres abaneaba o dedo onde dera co martelo ou onde se ferira coa gubia.

Volvendo aos idiomas coido que o exceso de verbas fortes que hoxe se escoita é moito maior que, poñamos por caso, no francés ou no portugués. Agora ata para gabarte chámante cabrón ou que “eres el puto amo”. Paréceme que o costume procede do gusto español por unha certa grosería no falar. Hai moitos anos convivín un certo tempo con moitos estremeños e andaluces que eran capaces de dicir con frecuencia cousas tan horríbeis, ao meu telúrico sentir,  como “me cago en todos tus muertos”, iso si, co seu “gracejo”, Pola contra se lle amentabas a nai, púñanse como feras. Cousa de culturas.


Acordoume a conversa porque, por razóns que non veñen ao caso, volvín ollar a magnifica Indochina de Régis Wargnier, un drama simbólico da mala conciencie francesa na Cochinchina, a onde, cando eramos rapaces, gustabamos de mandar os nosos iguais cando nos facían algunha trasnada. O filme permitiume ollar de novo a madura fermosura de Catherine Deneuve a quen, emporiso, non lle dou tirado a friaxe da Tristana de Buñuel.


Venres, 15 de decembro de 2017

luns, decembro 18, 2017

Outras viaxes

As que falabamos onte, ao mellor, son as máis transcendentais. Mais o ser humano é viaxeiro e sempre actuou baixo o impulso de coñecer, nacido da conciencia da ignorancia, saber que non se sabe é a actitude da humanidade cando se libera da relixión, isto é, da explicación da verdade absoluta. As relixións explícano todo e ás persoas só lles fica agardar un futuro determinado polos deuses.

Desta pulsión viaxeira sabemos ben os galegos. Hai moitos anos Miro Casabella escribira unha canción satírica, que interpretaba ao xeito de romance de cego, que falaba dun fenómeno extraordinario que lle acontecera a unha moza, que parira un rapaz agarrado a unha maleta. Mais alá desta pulsión salvadora no individual que é ir polo mundo, non quería falar destas viaxes económicas, ou non só, senón das grandes viaxes galegas. Só por apuntalas.

Comezando polas máis recuada, a do Ith, o breogánico fillo, que soñaba cunha terra e un día ollouna entre a néboa. Alá foi, chamoulle Eirin. Regresou morto sobre o cabalo e o pai-orixinario ordenou a vinganza que executou Mil, Miled ou Miledh, sobriño de Ith, neto de Breogán quen, cos seus oito fillos e os nove irmáns do viaxeiro morto,  partiu para conquistar a terra onde Ith foi asasinado polos Tuatha Dé Danann. Así nolo conta o  Lebor Gabála Érenn (Libro das Invasións), recompilación da mitoloxía irlandesa do século XI.

Ou aquela viaxeira, feito en por si extraordinario, a monxa Exeria, coñecida tamén como Egeria, Echeria, que nos contou a súa viaxe a Terra Santa na súa Itinerarium Egeriae. Contra o remate da cuarta centuria; sábese que está en Constantinopla en 381. Personaxe controvertido polos escasos datos da súa vida pero todo parece indicar que naceu na Gallaecia e mesmo algúns investigadores relaciónana co movemento priscilianista.

Mais sen dubida a gran achega galega, topamos outra vez con Prisciliano, ao universo das viaxes foi a “inventio”, coa polisémica virtude da palabra (achado ou descubrimento, acción de planear, ideación de argumentos ou invento, invención, como sinónimo de mentira consciente), que rematou por converter a visita á cova atribuída a Santiago no desexo viaxeiro dos séculos baixo medievais e quizais en contraste coa cómoda, rápida, consumista viaxe turística, recuperou unha vitalidade que perdera nos tempos modernos.

Cómpre non esquecer que nesta recuperación tivo moito que ver a iniciativa do goberno galego, 1991, de promover o camiño cara á celebración do ano Santo Xacobeo de 1993. Vinte e cinco anos despois o éxito económico da iniciativa é evidente, o da promoción de Santiago tamén. Tampouco convén esquecer que na década anterior se rescatara a cidade da man dos especuladores.

Hoxe o perigo é o abandono no éxito. Isto é o que está a pasar na última, case, década feixoniana. As ringleiras de masas camiñantes que por unha ou outra banda embocan nas rúas compostelás ameazan con saturar e esgotar a dourada galiña.

Politicamente Santiago rematou por diluír o carácter da nación galega na simboloxía de cidade fermosa, relixiosa, de albariño e marisco, pero non foi quen de conxugar, todos somos conscientes das dificultades, a vontade común de converterse na expresión, na cabeza, dunha comunidade de futuro, dun proxecto de país.


Xoves 14 de decembro de 2017