O
clube de lectura “Compartindo libros” de Lucenza-Ateneo de Nigrán argallou un
novo encontro para lembrar ao amigo Alfonso Álvarez Cáccamo e convidáronme a
participar na presentación e coloquio sobre unha das súas novelas O espiritu de Broustenac. Foi un pracer
compartir aquela xornada cos amigos e amigas de Lucenza, coordinada pola miña
ben querida Camiño Noia.Algo disto dixen. Déixoo por escrito por se fose de
interese de alguén.
A novela de Oia
Ao pouco de falecer o noso
prezado, o bondadoso, non digo "e" a mantenta, senón "o"
bondadoso Alfonso Álvarez Cáccamo, o voso colega, o club de lectura Nieves
Ibarra convidoume a falar sobre a súa obra nunha sesión extraordinaria de
homenaxe ao noso amigo. Daquela, imaxinei, ninguén lera a obra de Alfonso, ou
cando menos non a lera toda, polo que optei por comentar un conto e un libro de relatos. O primeiro, o conto, publicouse como
parte dunhas Paisaxes con Palabras (Galaxia,2001)
nas que se recollen varias convocatorias do premio de relatos Manuel Murguía.
Alfonso gañouno en 1997-1998, cun relato titulado Órgano humano, e non, como di a wikipedia, "Cannis
fugit", este foi o lema co que se presentou. Achegueime tamén a un feixe
de relatos, oito en total, reeditado en varias ocasións, que mereceu o
premio de narrativa Álvaro Cunqueiro (1993) e que, na miña cativa opinión de simple
lector, considero un dos seus libros máis aquelados, Xente de mala morte. Recomendo pois a súa lectura.
Escollín relato e libriño
para facer unha achega ás por min consideradas temáticas recorrentes, moi
recorrentes, diría, da literatura alfonsina, que non son outras, ao meu ver, e
así o procurei resaltar naquela ocasión, que o humor e a morte. En aparencia asuntos
desemellantes, mais non tanto. A vida sen humor é insufríbel e non se explica sen
a morte. Alfonso gustaba do humor, aínda que non sempre atinase co grao ou
dimensión precisa, e reflexionou, con tino, sobre a morte, tanto no seu
traballo literario como nas súas angueiras vitais; polo que non lle tiña medo,
sabendo por demais que este temor absurdo convértenos en seres cinsentos, aborrallados e
malhumorados.
Nesta ocasión indicáronme
que se trataba de comentar unha obra en concreto,O espírito de Broustenac; polo que parto de que todas as persoas
hoxe aquí reunidas leron a novela con maior ou menor profundidade, e todas, cando
menos, saben "de que vai"; evitarei pois referencias á trama, máis
alá daquelas imprescindíbeis, e limitareime a facer algunhas consideracións sobre
a novela de Oia, así coido que a poderíamos denominar, que compartiu o premio Manuel
García Barros "Ken Keirades" de 1996 c´O paso do Noroeste, de Xavier Queipo, e publicouse en castelán, con
escasos exemplares,por Olalla Ediciones en tradución do propio Alfonso.
Sinalei que os dous temas
alfonsinos por excelencia son o humor e a morte, mais, na novela que hoxe nos
convoca, esta última non está moi presente, nin en intensidade,nin en elaboración
reflexiva; agás que consideremos que o feito de que non deixe vivo ningún dos
protagonistas, nin os dez frades, nin a estraña criatura, nin a Bacaloura, nin o can, sexa unha forma
absoluta e contundente de se referir á morte.
Mais o que está ben presente
é o humor, ao xeito que Alfonso o entendía. Vouno lembrar coas súas propias
palabras:
O humorismo verdadeiro é atemporal e perdura. A
comicidade obedece a circunstancias puntuais e temporais, de aí que os chistes
que tanto facían rir aos nosos avós ou aos nosos pais xa non nos producen máis
que solidaria e tenra compaixón, sobre todo cando teñen que explicárnolos.
(....) o humor nace da intelixencia e da sensibilidade e aliméntase delas. A
comicidade raramente ten estas orixes. O que fai chacotas, con frecuencia é
basto, ou lamentablemente elemental.
O anaco que vos acabo de ler
está tirado da presentación que fixo de Xosé Lois "O Carrabouxo" na
Aula de Cultura Ponte de Rosas do IEM, o 11 de marzo de 2011. Coido que Alfonso
non chegou a publicalo, pero este seu parecer tratouno noutros textos sobre a funcionalidade
do humor. Proseguía:
Cando se trata de falar de humor, eu sempre poño o
exemplo de que non hai un só debuxo de Castelao que nos faga rir, porque o
humor non ten como obxectivo a risa. Por suposto que tampouco ten como
obxectivo o pranto. Pode que unha mestura tenue de risa e pranto, na súa suma
de sorriso amargo ou melancólico, sexa a resposta emocional máis frecuente ante
o verdadeiro humor, non en van o humorismo descobre, e case sempre perdoa, as
nosas miserias. (...) O humor nace como arma de defensa para superar o malestar
do eu contra o Universo. Ese malestar debe denunciarse con intención
construtiva, para tentar solucionalo, se é posible, claro. Solucionar o eu,
porque solucionar o Universo é outro cantar. Eu non coñezo a ninguén a quen lle
pedisen permiso para nacer e, polo tanto, para formar parte do Universo. E isto
de vivir hai que saber facelo ben, armándonos de retranca, ironizando sobre a
realidade, pero sen descoidarnos, nin disfrazar a tráxica esencia da nosa
efémera luz que se pode apagar ou nola poden apagar en calquera momento. Sobre
todo, hai que aprender a non caer no
engano para non enganar a ninguén. Niso é fundamental ser caritativos, aínda
que o cristianismo, que ten o "copyright"
da caridade, non obstante afirma que a ironía é un procedemento alleo á caridade;
está escrito nunha encíclica católica.
A min esta afirmación estimúlame, non a non ser
caritativo, senón a tentar explicar tan atroz frase, e coido que dei coa
solución (...). Está constatado nas Sagradas Escrituras que Xesús Cristo non
sorriu nunca, quizais porque era un visionario da traizón de Xudas e das
traizóns pedófilas dos seus ministros posteriores, pecados que, estou seguro,
el non practicou. Cristo era meridianamente e paralelamente claro, e chamáballe
ao pan, pan, e ao peixe, peixe, e ademais tiña a habilidade de multiplicalos,
non coma un cura que escoitei nunha homilía en Coruxo, aló polos anos sesenta,
quen, por un deses erros parvos que a todo nos suceden, falou con afouteza da
multiplicación "dos penes e das paces". Non falaba en galego, claro,
senón non trabucaría, porque alí, en Coruxo, desde o ano 1111, aos
"peces" chamámoslles peixes e aos outros multiplicandos xamais
os cualificamos coma penes, senón coma pirolas. Daquela, entendín tamén,
de onde vén a palabra homilía, de home
que se lía.
Alfonso
continuou coas súas reflexións relixiosas, cristiás máis ben, e dicía:
Pero vou seguir falando do fillo de Deus, que tamén
era Deus e, polo tanto era o seu propio pai, e tiña máis doado ca nós o de
multiplicar rodaballos e baguettes que entenderse a si mesmo nas súas obrigas
paterno-filiais de tan difícil resolución. Hoxe en día, sería insoportable ser
Xesuscristo, concedéndose e pedíndose permisos, suplicándose e negándose
ciclomotores e a paga semanal, sobre todo aturando por riba deles unha pomba,
que eran eles mesmos, a revoar e a dar consellos como unha avoa incordiona. Sen
embargo, fique claro que nada máis lonxe da miña intención ca de criticar a tan
ilustre personaxe.
Tras estas derivacións Alfonso concluía:
Os galegos e galegas sabemos que a ironía, a nosa,
non é a da frivolidade andaluza, nin é a mordacidade universal, nin sequera o
sutil humor inglés. O noso é a retranca (que é dúas veces tranca), a nosa
mellor arma, o adobío perfecto do humorismo, algo así como o sal e a pementa
dun bo polbo á feira; pertencemos a unha
cultura na que o humor forma parte da vida cotiá. Mantemos unha actitude
crítica fronte aos acontecementos e adoitamos dar as respostas pertinentes,
sobre todo porque sabemos rírmonos da vida. Somos dos poucos pobos do mundo aos
que a figura da morte non nos cae tan antipática porque sempre dubidamos da súa
présa para darnos a aperta definitiva, e, para nós, o demo, o diaño, non deixa
de ser un ghichiño simpático, arteiro e sabido e con frecuencia cómplice dos
nosos segredos inconfesables e mesmo de certos proxectos.
(...) Hai humorismo nos paisanos e paisanas que non
escriben nin debuxan, que opinan e responden nas conversas cotiás. Dubido que
haxa outra terra no mundo que teña tantas ganas de humorizar, e que teña tanta
espontaneidade, como os habitantes desta benfalada e malfadada Galiza.
(...) Emporiso os galegos e galegas temos sona de
sermos moi serios, e non hai dúbida de que o somos, por unha soa razón: o humor
é algo moi serio. Somos tan serios que sabemos rir só cando cómpre rir, nin
antes, nin semanas despois.
Quixera,
como fixen cando me convidaron ao club de Nieves, empezar cunha desculpa. Non
son nin un asiduo lector de novela ou relato, máis alá das propias da mocidade ou
das dunha persoa de cultura media, nin tampouco un crítico ou especialista en
literatura, nin nada que se lle asemelle, máis alá de ter a sorte de acompañarme,ás
veces, de persoas amigas novelistas, poetas, entendidas en literatura das que,
en conversas de café ou xantares delongados, sempre vas apañando cousiñas.
Son,
en todo caso, alguén que, como Alfonso, impartiu a materia de Historia e ata
compartimos alumnado, pois, non sei agora, pero antes, unha boa parte do
alumnado do CPI de Panxón facían a ESO, ou a FP, ou o Bacharelato nas Escolas
Proval. A diferenza é que Alfonso sempre tivo unha querenza pola literatura, despois
de ter que renunciar ao seu verdadeiro desexo, inalcanzábel no seu momento, de
estudar Belas Artes. A min, pola contra, sempre me tirou máis o ensaio ou a
investigación, o que non empece que siga a considerar que aos historiadores
cómprelles unha boa enfariñada de literatura,aínda que, todo hai que dicilo,
teñen mellorado de forma notábel. Sobre a cuestión teño matinado nalgunha
ocasión. Sempre me preguntei por que, por exemplo, os historiadores británicos,
podemos cinguirnos aos hispanistas, poden escribir sen ter que enzoufarse con
citas, referencias, bibliografías e cerelladas semellantes; mentres que os
galegos, ou en xeral os españois, vense na obriga de amosar as súas intimidades
referenciais,estou a falar de libros publicados e non de traballos académicos,
só pena de ser acusados de falsidade documental. Coido que no caso galego pode
ter algo que ver co desleixo histórico da nosa investigación e a necesidade de
deixar constancia documental para a construción do relato propio; pero dáme a
impresión de que, en xeral, ten moito máis que ver, non só co convulso século
XIX inzado de carlistadas, guerras coloniais e frustracións nacionais
(españolas e outras), senón tamén coa longa ditadura do século XX, a de Primo e
a de Franco, precedidas ambas por unha Restauración que se asemellaba, cando
menos, no exercicio e na concepción das elites; mentalidade que se prolongou co
longuísimo e inxusto silencio da chamada transición, polo que hoxe seguimos a
darlle voltas, cada vez máis arriscadas, por certo, a asuntos que hai ben anos
deberían ter acougo nos andeis.
Deberiamos
liberar as persoas que cultivan a Clio deste pesadelo, selando as bocas dos
sumidoiros polas que se filtra a fétida putrefacción de falabaratos que
pretenden agochar o que son: propagandistas do autoritarismo e de toda caste de
desigualdades, que, sabedores de que os pobos non teñen memoria e de que moitas
persoas, novas ou non, poidan pensar que os fascismos son cousas do cine ou das
series, en especial daquelas que se anuncian como "baseadas en feitos
reais", pretenden retrotraernos aos horrores que foron. Os acontecementos históricos
non se repiten, pero aseméllanse.
Nalgunha ocasión téñome
referido ás amigábeis advertencias que o historiador británico Eric Hobsbawm lle
facía ás persoas literatas, animándoas a turrar máis da súa particular
imaxinación e recorrer menos á farturenta, case que diriamos inesgotábel,
capacidade de inventiva da historia. Hobsbawm sinaláballes que nada de malo hai
en inspirarse na historia, pero, apercibíaos do risco de que lectores non ben
informados puidesen confundir os relatos literarios coa verdade histórica. Así
que, para evitar malas interpretacións, recomendáballes tirar do fío das
madeixas das súas vidas.
Como ollastes, tan só con
vadear as primeiras páxinas do Broustenac decatástesvos de que non hai
confusión posíbel neste terreo. A ninguén se lle escapa, non só que a
situación, senón que o mesmo personaxe base do relato é froito da irrefreábel e
desbordante imaxinación de Alfonso. A ver a quen se lle ocorre crear un ser dotado
de dons como o da Palabra Prematura, o da Clarividencia Histórica, o da
Sabedoria Innata, o da Erección Prematura, incluído o subdón do Orgasmo Precoz,
ademais do da Música Infusa; en fin, un neno que medraba que daba gusto, sen
orificio algún pero cun pene desproporcionado, unha crista na testa que mudaba
de tonalidade segundo o estado anímico e, por riba, alimentábase, en exclusiva,
de argazo.
Ora ben, na altura das
primeiras paxinas, mutatis mutandi, podemos bater coa confusión inversa daquela
da que nos alertaba Hobsbawm, que o lector non precavido considere que tras do
neno cristado só hai imaxinación e non un meticuloso e minucioso traballo de documentación
e unha abafante precisión histórica por parte de Alfonso, non só sobre as regras e rutinas dos monxes do
Cister na altura do relato, senón de cada unha das castes de algas, oucas ou
olgas, de río ou de mar, amentadas co seu correspondente nome científico, características
gustativas e propiedades sandadoras; ou poida non decatarse de que cada libro
citado existe, que dalgún deles están tiradas as lecturas do refectorio, da
exacta descrición dos nove reloxos de corda do Prior, da exhibición no dominio
de pesas, medidas de volume e valor das moedas; da precisa descrición da
tipoloxía dos alambiques e das substancias empregados polo frade licorista, das
referencias musicais ou ás obras de arte, de que cada personaxe (fora do neno
cristado, a nai, e nove dos dez monxes) está situado, con rigor, no contexto da
primeira semana de xullo de 1835 da que se describe, con precisión, o ambiente
político. Todo en contrate co delirio imaxinativo da estraña criatura.Pode pois
xerarse o efecto perverso de que o lector ou lectora, ao acharse co neno
cristado, considere que todo o que hai na novela é froito da imaxinación
creativa de Alfonso e non do seu rigor documental.
A presenza dese ser
extraordinario, nado tras catro anos no ventre daquela mullerona, salvado polo
vellouco can, namoradiño da súa nai, que partiu dunha dentada o cordón
umbilical encerellado en algas e papou o útero materno; recollido con
incertezas por uns frades incapaces de discernir o seu carácter (humano,
demoníaco ou anxelical) e encerellándose así nun debate similar a aquel outro,
máis célebre, sobre o sexo dos anxos, mentres Bizancio se esmiuzaba e as murallas
de Constantinopla esborrallábanse ante o poderío dos canóns otománs.Do mesmo
xeito, as disputas de Oia sobre o carácter do
neno, o seu bautizo e o seu nome non son máis que o anuncio do inmediato
e definitivo abandono do mosteiro e con el a fin do imperio da lei do Cister
tras 700 anos de dominio sobre o territorio tudense e outras moitas terras,
mesmo ben afastadas.
Entre as dúas referencias
escollidas por Alfonso para o frontispicio da súa novela figura unha das sentenzas
máis coñecidas de Brillat-Savarin (1755-1826), xurista de ampla formación
cultural ademais de prezado violinista que ocupou cargos de relevo na Francia republicana
e imperial. A mesma que hogano nos volve ter en vilo por afrontar, a tumba
aberta, o que máis cedo que tarde teremos que encarar moitos europeos: deter a
metástase dos fascismos. Nestes tempos nos que a infamia volve abafarnos,
cumpriría reler a aqueles que tan ben souberon analizala, xusto no momento en
que se producía, e que morreron combaténdoa mentres anotaban as súas análises
en retallos de papel ou envoltorios de cigarriños as súas análises da acción política,
como Marc Bloch, ou faleceron fuxindo do monstro e arrastrando consigo a súa
maleta de reflexións, como Benjamin. Ao mellor xa non somos nós quen temos que
retomar esas lecturas, senón os mozos e mozas que hoxe deciden, isto é, os
homes e mulleres en plena actividade laboral e social. Coido que non o fan,
cando menos coa intensidade que deberían.
Dicíavos que Alfonso tivo a
humorada de abrir a súa novela cun dos aforismos do autor de Physiologie du Goût, aínda que cando a
publicou, en 1825, levábanse títulos máis longos: Fisioloxía do gusto, ou meditacións da gastronomía transcendente; obra
teórica, histórica e actual, dedicada aos Gastrónomos parisienses, por un
Profesor, membro de varias sociedades literarias e académicas. A obra de
Savarin, que pasa por ser o primeiro libro de gastronomía, difundiuse como
complemento dalgúns relatos de manutención de Balzac. Escolleu Alfonso aquela
sentenza de "Dis-moi ce que tu manges: je te dirai ce que tu es", que
a min recórdame o refrán, coido que o orixinal debía ser en castelán, pois así
é como llo escoitaba a miña nai, monolingüe por natureza, de "Dime con quién
andas y te diré quién eres". Entendo que Alfonso pretendía resaltar a condición
mariña de Broustenac ou o seu estraño e estrito réxime alimentario. Savarin acuñou
outros apotegmas, propios dun "bon bourgeois", como "Os animais
aliméntanse; o home come; só o home intelixente sabe comer” ou "O Creador,
ao obrigar o home a comer para vivir, invítao a facelo a través do apetito, e gratifícao
co pracer". Hoxe, é soado ademais de polo iniciático libro, por outras
cousiñas, como un gorentoso queixiño de pasta fresca, cremoso, algo fermentado
e de gusto doce, ou unha larpeirada feita con masa de panadeiro, batida e borracha
de almibre aromatizado con ron que se pode acompañar con froita, chantillí, merengue...
ou o que se lle ocorra aos lambóns de quenda. Ambas peperetadas levan o seu
nome. Máis Savarín acuñou outra máxima que ben se podería aquelar ao relato de
Oia, mesmo ata mellor que a que escolleu Alfonso; aquela de "La découverte
d´un mets nouveau fait plus, pour le bonheur du genre humain, que la découverte
d´une étoile". Savarin desculpábase alegando que estrelas hai moitas.
Broustenac converteu nun degoiro
frailuno aquelas ferveduras de argazo, correolas, xefras ou golfes que ademais
coutaban a súa lareca, sen que teñamos novas de que lle sentasen mal ou cando
menos tan mal como aos presos amoreados no deteriorado mosteiro cando este se aproveitou
para concentrar presos. Na altura, entre febreiro e agosto de 1939, en famento
desespero, moitos deles atrevéronse a manducar crúa a "botella", un
tipo de alga en denominación oiense, ou os lámparos, tamén chamados lapas, que
apañaban entre as rochas. Algúns deles faleceron entre dolorosos cólicos
intestinais e intensas diarreas. O neno cristado era, ademais de intelixente,
un adiantado, tanto por gozar en plenitude do gusto polas distintas castes de
argazo, antes de que os xaponeses nolas puxesen de moda, como por degustar
libros sen volverse tolo, segundo o dito de Petrarca que nos lembra o autor.
O relato desenvólvese nos
sete primeiros días do mes de xullo de 1835, en plena rexencia de María
Cristina, coa desamortización ameazando o futuro do mosteiro e co pano de fondo
da primeira carlistada, o que fai que o autor faga referencia, entre outros
dirixentes da “Causa”, a un xefe militar coñecido como Mateo Guillade. Os primeiros datos fidedignos que se teñen do
xefe faccioso localízano, cara a finais de 1836, no sur da provincia lucense
como membro dunha partida procedente das montañas asturianas. Despois de fuxir
das terras da Ulloa e da Ribeira Sacra pola presión das tropas dos "cristinos",
en referencia a María Cristina e non á trocante crista de Broustenac, a partida
seguiu a combater os “liberais” nun vai e vén polo Miño, dun agocho aquí e
outro acolá da raia seca, da que nunca se afastaba, e acudía ao refuxio
portugués, mentres o goberno de Lisboa llo consentiu. Segundo parece, estas
accións servíronlle para acadar o rimbombante título de Brigadier e Comandante
Xeneral das partidas carlistas en Galicia, ata que, a resultas dun ousado, e
fracasado, ataque á casa forte de
Refoxos (Cortegada), na parroquia próxima de Escudeiros, “O xefe calrista
chegaba ó fin do seu vivir”, deixounos escrito Otero Pedrayo. Era o 15 de
agosto de 1838. Cando se soubo da morte do xefe faccioso, o comandante militar
de Ourense deu orde de levar o cadáver á
capital e expoñelo en público; o alcalde mandou que repenicasen os sinos
de todas as igrexas da cidade e chamou o cirurxián para que lle rabenase a
cabeza e se colgase na picota. As xentes da contorna, aproveitando que era San
Roque, acudiron en masa a comprobar que a testa degolada fose a de Mateo
Guillade.
Non podemos afirmar que o
tal Guillade, que cita Alfonso e a historiografía ten ben documentado durante a
primeira guerra carlista (1833-1840), fose o mesmo, aínda que é moi posíbel, que
algúns anos antes, tras o levantamento de Rafael Del Riego en Cabezas de San
Juan co que se iniciou o Trienio Liberal (1820-1830), á fronte dunha gavela,
asaltou varias casas en Baiona e os seus arredores. Segundo conta Herminio Ramos nas súas Crónicas históricas
de la villa de Bayona, publicadas
en 1925, as accións dos bandoleiros comezaron sobre as dez da noite do
1º de xuño de 1920 na casa dun tal Portela en San Pedro da Ramallosa. Chimparon
a porta a machadazos, pediron viño e ameazaron a muller e a sogra do
propietario, que saíu a escape cando se decatou das intencións dos homes de
Guillade. Entraron noutras dúas casas das que marcharon coa faldriqueira
baleira de cartos ou xoias, pero coas barrigas cheas e o garneato ben mollado. Ao
día seguinte, despois do mediodía, entraron na casa de Carlos Rodríguez, en
Baíña, comeron ovos con touciño,
maltrataron a muller e levaron como guía un tal Francisco Domínguez, alcumado
“O Chímpoas”, para que, por camiño seguro, dando a volta polo monte de Baredo,
os levase á vila. Entraron polo campo de Santa Liberata e dirixíronse á casa
dos Pugas, onde fixeron das súas segundo as explicacións de Ramos. Ás nove da
noite a gavela baixou pola rúa do Hospital disparando os trabucos e berrando os
seus alcuños,apouvigando a veciñanza que fechaba portas e ventás ao seu paso. Entraron
noutras casas; cando estaban na de María Benita David chegaban a porto as
gamelas facendo soar as súas bucinas, os homes de Guillade, coidando que se
trataba de xente armada que viñan na súa contra, empezaron a trabucazos facéndoos
recuar cara ao mar. Foron logo á casa de Vicente Soto e premérono para que lles
dixese onde estaba “A arca do mudo”, o depósito dos mariñeiros. Rompérona e
colleron os cartos. Aínda roubaron noutras casas. Ao amencer, pola Groba,
marcharon cara ao Miño e pasaron a Portugal.
Podería tamén citar Alfonso outro
celebre carlista miñorán, mesmo de aquí, de San Pedro, o señor da Casa de Pías ou
de Arias -hoxe coñecida como Pazo das Monxas ou das Damas
Apostólicas-, Xosé Arias Teixeiro e Correa (1799-1867). De parentela no Alto
Ribeiro de Moldes e Cabanelas (O
Carballiño), entre ela Frei Veremundo, bispo de Pamplona e arcebispo de
Valencia, e o sobriño deste, Manuel Ramón, que ocupou a cadeira episcopal de
Santander. Todos eles "integristas católicos", diriamos hoxe,
antiliberais e anticonstitucionalistas sen temperanza que abrazaron a
"Causa" carlista con fe divina. O da Ramallosa xa se erguera en armas
cando o Guillade que citamos amedrentou a contorna de Baiona. Prendérono, tamén
o seu pai que fora alcalde de Pontevedra, mais deu fuxido para Portugal. Coa
volta do absolutismo ocupou varios cargos na Corte. Tras a morte de Fernando
VII (1833) regresou a San Pedro da Ramallosa. Consonte a primeira carlistada se
ía quentando, xusto no ano do relato alfonsino, incorporouse á Xunta
Gobernativa de Galicia que presidía o varias veces citado na novela Frei Rafael
de Vélez (1777-1850), nesa altura arcebispo de Compostela. O da Ramallosa era
home de ciencia pero tamén de acción. Incorporouse ao corpo central do exercito
de don Carlos, ascendeu nas responsabilidades dentro da "Causa" e
chegou a ser unha especie de "Ministro Principal" ou "Primeiro
Ministro", ata que caeu en desgraza ao enfrontarse co "moderado"
xeneral Maroto, promotor do “abrazo de Vergara” (1839) con Espartero. Daquela o
señor de Pías exiliouse en Francia onde fixo brillante, e recoñecida, carreira
científica como entomólogo. Regresou pouco antes de morrer, pero con tempo de ordenar
o cultivo da americana pataca nos seus eidos e difundir o seu consumo entre a
veciñanza, que seguía a desconfiar de algo que nacese debaixo da terra, ao
tempo que a enfermidade, que tamén viñera da outro beira do Atlántico,
devastaba os soutos de castiñeiros e estendía a fame. Arias Teixeiro, soterrado
en San Pedro, tivo máis éxito coa "découverte d´un mets nouveau" que
Broustenac coas algas.
Hai quen pode ver na novela
de Alfonso certa influencia de O nome da
rosa (1980), no contexto do debate sobre a orixe da criatura, pero ese
carácter extraordinario da mesma afástase da confrontación filosófica do libro
de Eco, como tamén alguén pode ollar, tras a minuciosidade descritiva sobre os
argazos ou o alambique, a pegada de El
perfume (1985) de Patrick Süskind, pero esas intuicións son máis polo
grande éxito que ambas novelas tiveron que por unha influenza real.[1]
Con todo podemos atopar certo paralelismo entre a alteración que produce a Poética de Aristóteles, remexendo a
abadía bieita do norte de Italia, e a que xera a aparición do neno cristado na
cisterciense de Oia, ou no vello rosmón e envelenador Jorge de Burgos, co tamén
vello roñón e sabio Arquímedes, que a bondade de Alfonso salvou da morte a
través da sapiencia de Broustenac, bautizado, tras sisudos debates sobre o
carácter humano, satánico ou anxelical da criatura que nacera entre os argazos
da praia ao pé do mosteiro, con fonética francesa en liberal provocación, a
mantenta do autor, pola afortunada invención da casualidade das letras
pospostas polos últimos dez monxes cistercienses de Oia.
De súpeto, cando agardabamos
un incerto final e dende logo non tan breve, todo se acelera entre os
preparativos para a chegada dos militarotes liberais con orde de pechar o
mosteiro, o precipitado bautismo da criatura e a apresurada destilación do seu “espírito”,
que nada tiña que envexar ao Chartreuse elaborado polos cartuxos do gran mosteiro
dos Alpes franceses ou ao Benedictine destilado polos bieitos da Normandía e,
sen dúbida, moi superior ao Eucaliptine, que moitos anos despois argallaron os
monxes de Oseira a partir da mestura macerada de follas de tres castes de
eucalipto, por certo con escaso éxito. A
novela remata entre néboas de lenda deixándonos a dúbida, de novo, do carácter
maléfico ou salvador do neno cristado. Conclúe Alfonso:
Xa
se sabe que á hora de inventar lendas o pobo amosa unha enorme fantasía e de
cada fenómeno dramático, (…) é capaz de crear deliciosas historias (…). O que
si é ben certo –e as enciclopedias dan cumprida conta do feito- é que o
derradeiro prior do mosteiro de Santa María de Oia foi don Anxo Amores que
rematou o seu mandato no ano 1835. Todo o demais que se conte verbo deste
preclaro home de fe seguramente pertence ao mundo máxico dos inventores de
historias.
Na Ramallosa de San Pedro, un mércores 19 de xuño de
2024
[1] Ambas novelas teñen a súa correspondente versión en galego. O nome da rosatraducida por Maite
Jiménez Pérez, en coidada edición de Aira Editorial e O perfume en Faktoría K, vertida por Patricia Buxán Outeiro.
