O diaño fíxolle a oferta de erguela a cambio de quedar coa
primeira alma que a cruzase. Coidaba que ía ser ela. Todos coñecedes algún destes
pactos do demo a cambio da alma da
persoa beneficiada, comezando pola gran literatura. Non son novidade; nin os
endemoñados, nin aqueles que algúns consideran maléficos, só por considerarse
prexudicados e de contado caen na tentación de purificar os impíos.
O refraneiro lémbranos que sabe máis o diaño por vello que por
diaño. Este da ponte de Martorell debía ser un novato ou, polo menos, sen a
experiencia da vella. O caso é que cando a anciá se achegou á ponte, e o demo
xa se relambía, uliscando unha nova alma perdida, tirou do zurrón un gato negro
e acirrouno para que a cruzase. O diaño ficou composto e sen alma. Ou non tanto,
pois tivo, segundo o optimista relato, divertimento, xa que nos refire que o
demo se enleou na xogueta co fermoso michiño durante séculos; e daquela é como as
xentes puideron seguir cruzando, como o seguen a facer hoxe, dunha beira a
outra.
Quizais o diaño non é tan diaño, e o mal só é unha creación
humana como ten estudado o profesor de psicoloxía de Stanford, Philip Zimbardo no seu El efecto Lucifer,[1]
no que pescuda sobre o porqué da maldade, sobre que é o que fai que unha persoa
boa obre con maldade, como se induce a unha persoa moral para que proceda de
maneira inmoral, onde está a liña que afasta o ben do mal, quen é o que corre o
perigo de cruzar esa liña.
Zimbardo, baseándose en exemplos históricos e nas súas propias
investigacións de laboratorio, amósanos como a forza da situación determina o
estoupido do mal, por exemplo, no caso de xenocidio organizado, isto é, do
delito contra a diversidade humana, como diría Anna Arendt; ou como a dinámica
de grupos pode converter homes e mulleres, en inicio decentes, en auténticos monstros;
quen non lembra a Abu Ghraib? Á cuestión tamén se ten achegado o psiquiatra
ourensán Santiago Lamas, en Lisboa e o
mal .[2]
Viñéronme ao maxín estas
vellas lecturas ao bater co personaxe de Laureano Pintos Estévez, o contraditorio
garda civil de moral diletante ou quizais demasiado humano, que acompañou, e
participou, nas sacas dos detidos no mosteiro -campo de concentración- e na matanza do grupo que pretendera fuxir do
mesmo. Aquel home que actuaba en representación do mando militar que ordenara
as matanzas e premeu o gatillo á beira da “escuadra del amanecer” do Rubio,
supoño que alcume inspirado no do goianés, Gumersindo Alonso Carrera.
Como Eichmann, actuaba baixo mando, e non matinaba en, como
diría Arendt, que cometer a inxustiza é peor que sufrila; ou quizais, en
aparente contradición humana, foi iso o que o empurrou a descubrir a verdade no
momento da “transición”, pero como todos calaron, el tamén o fixo.
Fuxidos os anos, só un día antes da morte a acción perseverante da
moza investigadora arrincoulle a verdade do acontecido, da historia, do relato,
do conto... daquel que “salio para el sementerio”. O garda civil é a
personificación do desacougo, da loucura, de quen sabe que executou o mal. Hai
quen se salva, agochándose baixo as ordes recibidas ou das dadas, pero
executadas por outros.
Nalgunhas ocasións e en varios lugares, o vello Hobsbawn
recomendou, a literatos e literatas, empregar máis a súa imaxinación e recorrer
menos á tan abondosa da historia. Non o dicía por chancearse nin faltarlle ao
respecto aos autores, por exemplo, da denominada “novela histórica” ou a outras
persoas que fan o mesmo aínda que non o digan, senón porque, concluía, a
ausencia de distinción entre historia e ficción pode provocar a confusión do
lector. Infortunadamente, este recurso segue a empregarse, mesmo coidamos que
con máis intensidade que nunca.
Desta tentación fuxiu con habelencia Iria Morgade. Como
investigadora de raza, evitou confundir historia e novela. Con convicción. Sabemos
que hai un mosteiro convertido en campo de concentración, pero non sabemos onde é; que hai uns presos,
pero nada coñecemos das súas historias, agás dun memorial testemuño riscado na
parede; recoñécense unha serie de personaxes que en ningún momento son
nomeados, nin postos en situación histórica. E todo isto porque a autora pretende
ofrecernos unha obra literaria, unha boa obra literaria, coidada, traballada, con
personalidade, estilo complexo; literatura da frase curta, contundente, que
bate como puñadas sobre a mesa, como reclamos morais de verdade.
Os coñecementos da autora, froito das súas lecturas e
investigacións, dos acontecementos ocorridos na área baixomiñota, latexan tras
o relato, fannos chegar o seu eco, pero o único nome real foi o que dixen hai
un chisco, que ela non cita polo seu nome real, se é que nalgún intre pensou
nel ou se simplemente o alcume resoou no intre da creación literaria. Só
sabemos que un mozo de 18 anos, chamado Eugenio Blanca, saíu para o cemiterio o
16-4-39. Ningunha outra cousa sabemos del.
Certo é, e, sen pretender ningunha caste de equidistancia a
respecto da orixe do mal -o golpe de estado do 18 de xullo de 1936-, cómpre apuntar
a cuestión central de que Manuel, o mozo da investigadora, descoñecía o que
pasara, non sabía o que fixera o seu avó, porque os historiadores e os cidadáns
só coñecen unha parte da verdade, que, ademais, estaba, e está, terxiversada
por lecturas heroicas dos sublevados, adobiadas en canda momento para facelas
máis dixeríbeis, tras catro décadas de ditadura e outras tantas de
esquecemento. Por iso falamos da xeración dos netos, os que comezaron a saber,
tras o paulatino agretarse do silencio amnésico da Transición e por iso temos
que seguir afirmando que, a pesar dos esforzos de investigadores e asociacións
memorialistas, o relato predominante na España de hoxe é o relato franquista,
que segue a sustentar a forzas políticas con amplo respaldo de voto popular.
Á fin, o garda civil desacougado deu a coñecer os seus folios
amarelos. Puido saberse a verdade. Mais Joana, agardou décadas ao pé da ponte
do diaño polo seu Eugeni, e non soubo que non sobrevivira ao horror desatado
polo mal que se estendeu aquel verán de hai 87 anos, ao xenocidio, memoricidio ou
ideoloxicido, ou o termo que queiran aplicarlle. Manteñamos a caixa de Pandora
ben pechada.
Goián, 10 de novembro de 2013
.jpeg)
