xoves, novembro 16, 2023

Quen escribirá a miña historia?


    


 Conta Iria Morgade que foi o diaño o que construíu, nunha única sesión nocturna, a ponte de Martorell, tras o pacto cunha muller anciá que cruzaba a diario o Llobregat, para ir á fonte da outra beira. A vella choutaba de laxe en laxe, coas conseguintes cuadas, molladuras e perigos.

    O diaño fíxolle a oferta de erguela a cambio de quedar coa primeira alma que a cruzase. Coidaba que ía ser ela. Todos coñecedes algún destes pactos do demo a cambio da  alma da persoa beneficiada, comezando pola gran literatura. Non son novidade; nin os endemoñados, nin aqueles que algúns consideran maléficos, só por considerarse prexudicados e de contado caen na tentación de purificar os impíos.

    O refraneiro lémbranos que sabe máis o diaño por vello que por diaño. Este da ponte de Martorell debía ser un novato ou, polo menos, sen a experiencia da vella. O caso é que cando a anciá se achegou á ponte, e o demo xa se relambía, uliscando unha nova alma perdida, tirou do zurrón un gato negro e acirrouno para que a cruzase. O diaño ficou composto e sen alma. Ou non tanto, pois tivo, segundo o optimista relato, divertimento, xa que nos refire que o demo se enleou na xogueta co fermoso michiño durante séculos; e daquela é como as xentes puideron seguir cruzando, como o seguen a facer hoxe, dunha beira a outra.

    Quizais o diaño non é tan diaño, e o mal só é unha creación humana como ten estudado o profesor de psicoloxía de Stanford,  Philip Zimbardo no seu El efecto Lucifer,[1] no que pescuda sobre o porqué da maldade, sobre que é o que fai que unha persoa boa obre con maldade, como se induce a unha persoa moral para que proceda de maneira inmoral, onde está a liña que afasta o ben do mal, quen é o que corre o perigo de cruzar esa liña.

    Zimbardo, baseándose en exemplos históricos e nas súas propias investigacións de laboratorio, amósanos como a forza da situación determina o estoupido do mal, por exemplo, no caso de xenocidio organizado, isto é, do delito contra a diversidade humana, como diría Anna Arendt; ou como a dinámica de grupos pode converter homes e mulleres, en inicio decentes, en auténticos monstros; quen non lembra a Abu Ghraib? Á cuestión tamén se ten achegado o psiquiatra ourensán Santiago Lamas, en Lisboa e o mal .[2]

    Viñéronme  ao maxín estas vellas lecturas ao bater co personaxe de Laureano Pintos Estévez, o contraditorio garda civil de moral diletante ou quizais demasiado humano, que acompañou, e participou, nas sacas dos detidos no mosteiro -campo de concentración-  e na matanza do grupo que pretendera fuxir do mesmo. Aquel home que actuaba en representación do mando militar que ordenara as matanzas e premeu o gatillo á beira da “escuadra del amanecer” do Rubio, supoño que alcume inspirado no do goianés, Gumersindo Alonso Carrera.

    Como Eichmann, actuaba baixo mando, e non matinaba en, como diría Arendt, que cometer a inxustiza é peor que sufrila; ou quizais, en aparente contradición humana, foi iso o que o empurrou a descubrir a verdade no momento da “transición”, pero como todos calaron, el tamén o fixo.

    Fuxidos os anos, só un día antes da morte a acción perseverante da moza investigadora arrincoulle a verdade do acontecido, da historia, do relato, do conto... daquel que “salio para el sementerio”. O garda civil é a personificación do desacougo, da loucura, de quen sabe que executou o mal. Hai quen se salva, agochándose baixo as ordes recibidas ou das dadas, pero executadas por outros.

    Nalgunhas ocasións e en varios lugares, o vello Hobsbawn recomendou, a literatos e literatas, empregar máis a súa imaxinación e recorrer menos á tan abondosa da historia. Non o dicía por chancearse nin faltarlle ao respecto aos autores, por exemplo, da denominada “novela histórica” ou a outras persoas que fan o mesmo aínda que non o digan, senón porque, concluía, a ausencia de distinción entre historia e ficción pode provocar a confusión do lector. Infortunadamente, este recurso segue a empregarse, mesmo coidamos que con máis intensidade que nunca.

    Desta tentación fuxiu con habelencia Iria Morgade. Como investigadora de raza, evitou confundir historia e novela. Con convicción. Sabemos que hai un mosteiro convertido en campo de concentración,  pero non sabemos onde é; que hai uns presos, pero nada coñecemos das súas historias, agás dun memorial testemuño riscado na parede; recoñécense unha serie de personaxes que en ningún momento son nomeados, nin postos en situación histórica. E todo isto porque a autora pretende ofrecernos unha obra literaria, unha boa obra literaria, coidada, traballada, con personalidade, estilo complexo; literatura da frase curta, contundente, que bate como puñadas sobre a mesa, como reclamos morais de verdade.

    Os coñecementos da autora, froito das súas lecturas e investigacións, dos acontecementos ocorridos na área baixomiñota, latexan tras o relato, fannos chegar o seu eco, pero o único nome real foi o que dixen hai un chisco, que ela non cita polo seu nome real, se é que nalgún intre pensou nel ou se simplemente o alcume resoou no intre da creación literaria. Só sabemos que un mozo de 18 anos, chamado Eugenio Blanca, saíu para o cemiterio o 16-4-39. Ningunha outra cousa sabemos del.




    A formación académica da autora faille estar alerta aos procesos de continuidade e ruptura no tempo histórico para denominar con datas (1936, 1975, 1939, 2005, 2020) á maioría dos breves capítulos que forman cada unha das sete partes nas que dividiu a novela e que tamén designa en función do proceso histórico (pacto, memoria, verdade, reconciliación e novo pacto inconcluso, pois a xustiza segue a ser conculcada). Sobre o concepto de pacto constrúese o relato. O inicial, o da transición de 1978, realizado polos fillos, ou superviventes, dos protagonistas de 1936, que denominamos pacto de silencio; e o novo pacto, o da xeración dos netos e dos bisnetos, fundamentado no amor de Alba, a investigadora, que en inicio cede á presión do seu mozo, Manuel, quizais nunha imposición patriarcal, para chegar ao acordo, ao novo pacto, non só para desvelar a verdade, senón para preguntarse pola xustiza. Pero para eses detalles deberedes ler a novela.

 

    Outro historiador, neste caso especialista en historia cultural, Peter Burke, referiuse, hai anos, a que os historiadores deben despregar un estilo narrativo que lles permita dar a palabra aos moitos actores sociais, un estilo que permita describir e explicar as diferenzas de opinión existentes nun determinado período histórico; necesidade que se agudiza cando se relata un conflito como a guerra de España. Cómo podemos explicar o acontecido sen reconstruír  a colisión de opinións das que xorde a historia?, pregúntase Burke.

    Certo é, e, sen pretender ningunha caste de equidistancia a respecto da orixe do mal -o golpe de estado do 18 de xullo de 1936-, cómpre apuntar a cuestión central de que Manuel, o mozo da investigadora, descoñecía o que pasara, non sabía o que fixera o seu avó, porque os historiadores e os cidadáns só coñecen unha parte da verdade, que, ademais, estaba, e está, terxiversada por lecturas heroicas dos sublevados, adobiadas en canda momento para facelas máis dixeríbeis, tras catro décadas de ditadura e outras tantas de esquecemento. Por iso falamos da xeración dos netos, os que comezaron a saber, tras o paulatino agretarse do silencio amnésico da Transición e por iso temos que seguir afirmando que, a pesar dos esforzos de investigadores e asociacións memorialistas, o relato predominante na España de hoxe é o relato franquista, que segue a sustentar a forzas políticas con amplo respaldo de voto popular.

Á fin, o garda civil desacougado deu a coñecer os seus folios amarelos. Puido saberse a verdade. Mais Joana, agardou décadas ao pé da ponte do diaño polo seu Eugeni, e non soubo que non sobrevivira ao horror desatado polo mal que se estendeu aquel verán de hai 87 anos, ao xenocidio, memoricidio ou ideoloxicido, ou o termo que queiran aplicarlle. Manteñamos a caixa de Pandora ben pechada.

 Goián, 10 de novembro de 2013





[1] Paidos, Barcelona, 2008.

[2] Elcercanoediciones, Ourense, 2017.