Atinou Castelao ao empregar
as figuras, tráxicas diría el, das irmás Castro como símiles do corpo colectivo
da nación, en reiterada frustración, encastada nun recanto entre Portugal e
Castela. Lembremos. Dona Xoana (?-1374), a raíña por unha noite, soterrada no
Panteón Real de Compostela, repudiada polo inestábel Pedro de Castela. Aquel que
bandeaba de Cruel a Xusto segundo amañecese, mesmo á custa de que quen, segundo certa
historiografía con excesivo cheiro a invención decimonónica, puxo no seu epitafio: “Aquí xace
Fernán Ruiz de Castro, toda a lealdade de España” se enrabiase. Así foi, o
Conde de Lemos, encabuxado polo trato real á súa irmá, cruzou o Miño, asentouse en Monçao e desvinculouse, ante
notario, da coroa de Castela. Despois Pedro pediría papas e o de Castro
decataríase de que os seus intereses, e os da nobreza laica galega, defendíanse
mellor apoiando a Pedro na disputa dinástica con Henrique, aínda que este último
portase o título galego de Trastámara.
A media irmá Inés (1320 ou
1325- 1355), engaiolou outro don Pedro, o de Portugal, mais, poetiza Camões: “O velho pai sesudo, que respeita/ o murmurar do povo e
a fantasia/ Do filho, que casar-se não queria/ Tirar Inês ao mundo determina,/
Por lhe tirar o filho que tem preso,/ Crendo co´o sangue só da morte
indina/Matar do firme amor o fogo aceso”.
Ben saben a historia. Inés asasinada polos temores do rei e a nobreza
portuguesa á influencia perversa dos
Castro e do “partido galego”. Rememora Camões, tamén de ascendencia norteña: “O caso triste, e digno de memória/Que do sepulcro os
homens desenterra,/ Aconteceu da mísera e mesquinha/que depois de ser morta foi Rainha”. O engaiolado Pedro, xa rei, obrigou os nobres conspiradores
a bicar o anel da raíña na man esquelética de quen reinou de morta. Prosegue
Camões: “Do justo e duro Pedro nasce
brando/ (Vede da natureza o desconcerto)/ Remisso e sem cuidado algum,
Fernando,/ Que todo o reino pôs em muito
aperto;/ Que, vindo o Castelhano devastando/
As terras sem defesa, esteve perto/ De destruir-se o reino totalmente;/ Que um fraco Rei faz fraca a forte gente”. O
fraco Fernando reinou en Galicia por aclamación nobiliaria durante tres anos.
Quen devastaba era Henrique, o Trastámara. O “inconstante” Fernando e o magro
irredentismo portugués, por temor a Castela, abandonounos. Dona Xoana, aldraxada. Dona Inés, amada, despois de morta.
Mais Portugal aseguraría a súa
independencia converténdose nun “azar inexplicado e inexplicable” en palabras
de Sánchez Albornoz no seu intento de
desentrañar o “enigma” de España. As verbas de don Claudio incítanme a dúas
reflexións. Primeira, semella que o nacionalismo español liberal-progresista
(sempre subalterno a respecto do nacionalismo conservador, católico e
autoritario) ten serias dificultades para esgazarse da matriz imperialista e
castelanista; as dúas veces que o intentou (1873, 1931) fracasou. Estaremos
nunha terceira tentativa ou só nun amago?.
Segunda, o simplismo da
visión xeografía como base dun iberismo galante e natural, aínda que só ben
visto se é condescendente co que se considera maioría territorial, poboacional
e cultural. Portugal non é un absurdo político porque a aparencia de “continuidade”
xeográfica non determina a historia, nin a xustifica, como, por poñer un
exemplo, non explica que as chairas centrais europeas teñan que formar parte
dun espazo político unificado, por moito que o pretendan as teorías dun “espazo
vital” (Lebensraum) alemán.
Pola contra, no caso
portugués, parece que a “situación” xeográfica pode servirnos para explicar a
continuidade da nación política e, ao mellor, no noso caso, a redución a unha
simple cultura e lingua primixenia, amada pero “mísera e mesquiña”. Somos unha
terra de termo, dicía Otero, unha marca fronte ao océano, unha fisterra europea. Volvendo a Camões:
“Onde a terra se acaba e o mar começa”. Certo, como o é toda a franxa atlántica
peninsular, con resultados ben diferentes a unha e outra beira da fronteira do
Miño, esa puñalada psicolóxica persistente.
A medida que baixamos do
Miño cara ao cabo Roca, o punto máis
occidental de Europa, e o Algarbe, temos unha costa aberta ao océano, recta, sen aberturas, sen portos de
abrigo nin illas, sen golfos, e aínda que o mar lle afecta a case todo
Portugal, a vida económica dependente del amósase secundaria, cunha plataforma
estreita, apenas 30km., e batida por fortes ventos; as condicións xeográficas
non invitan a aventuras marítimas e pola contra “E se mais mundo houvera, lá chegara.
“Virou costas a Castela” e cando a
revolución tecnolóxica do transporte llo permitiu botouse ao impetuoso océano e asegurou a súa persistencia
como nación. A poboación portuguesa atlantizouse.
No noso recanto fisterrán pola
contra a liña costeira é unha permanente reviravolta, unha constante e mansa, en gran
parte, entrada do mar na terra, inzada de illas e magníficos portos de abrigo e
unha extensísima plataforma mariña que augura toda caste da farturas. Mais as
súas elites viráronlle as costas ao océano liberador, desatlantizáronse, e asumiron o estereotipo de
ser a fin do mundo, a fin dun único camiño terrestre e non o
principio de varios alternativos. Ollaron para León, para Castela, para o poder
da monarquía e tras sucesivas alianzas erradas ficaron por converterse en
nobreza cortesá para facer carreira política. Niso seguen.
Cando o desenvolvemento
tecnolóxico o permitiu, as abundancias que auguraba o mar ficaron en mans
adventicias que tardaron en diluírse no conxunto social e a aventura mariña
virou de conquistar almas para Deus e tesouros para o rei a exportar man de
obra para repoboar as Américas baleiras tras o exterminio indíxena.
Un deses nobres cortesáns foi
don Diego Sarmiento de Acuña (1567-1626), Conde de Gondomar, que engadiu á súa bibliofilia a bendita teima de gardar as cartas que recibía e copia, ou
cando menos apuntamento, das que
enviaba. Hai entre as 40.000 cartas que conservou unha fonte de primeira man
para coñecer o devir político e social
da monarquía católica no transito do XVI ao XVII. Nunha delas, dada a coñecer
por Lois Tobío, don Diego Sarmiento de Sotomayor e Bazán (1535-1591), señor do
Val de Achas e Petán [que non é o mesmo que o seu homónimo, parente e coetáneo,
o señor de Salvaterra e Sobroso, Don Diego Sarmiento de Soutomaior (1570-1618),
primeiro conde de Salvaterra], escríbelle ao parente de ambos e futuro conde de Gondomar dúas
cartas. Na primeira o señor das Achas dille a don Diego “e que fixese isto
nesta lingoaxe pois e de v.m. tan estimada e por ela me trouse aquí que coela
despertaría v.m. do sono de coRexidor.” Na segunda afirma de si mesmo: “saom
Sarmento e criado a veira de Portugal”. Cando o señor das Achas lle escribía ao
de Gondomar, Portugal e Galicia
pertencían á monarquía católica dos Austrias.
Paseo polo lenzo da muralla
da fortaleza de Salvaterra, erguida por militares portugueses, mesmo por riba
das chamadas Covas de dona Urraca que reverberan, ao xeito popular, lendas dunha
raíña argallando os ataques, coa asesoría do “pío ladrón” Xelmírez, contra a súa media-irmá Tereixa, a
condesa portucalense a quen tiña sitiada no castelo de Lanhoso. Imaxino a Pedro
Madruga resistindo os mercenarios de Alonso II de Fonseca e, sitúome, menos de
medio século despois da carta do señor das Achas, cando Rodrigo de Vasconcellos
vadea o río para tomar a fortaleza, da que lle ía franquear as portas o mando
militar que deixara o segundo conde de Salvaterra, Garcia Sarmiento de
Soutomaior e Luna, que marchara había pouco para ser vicerrei no Perú.
Dende a altura da atalaia
ollo para Monçao e lembro de novo a Castelao: “Na beira do Miño. O rapaz: ¿E
logo os da beira de alá son máis estranxeiros que os de Madrid? (Non se soubo o
que respondeu o vello)”.
*Publicado en Tempos Novos
nº 226, xullo 2019