 |
| Familiares das vítimas. (F: S. Baz) |
Existimos
mentres alguén nos recorda. Tras o ocaso máis fermoso, como os que se poden
contemplar dende as laxes do portiño de Portecelo, ata o amencer máis espantoso,
como o que padeceu Manolo Noia naquel agosto de 1936, uns poucos metros máis
adiante, en dirección Oia, nos cons ou na pedra Aghoeira, hai un renacer
constante que nos recorda, aínda que sexa entre os pesadelos do horror, aquel que
enunciaba, con espantosa reiteración, Marlon Brando en Apocalypse Now. O horror que nos arrepía, que nos estremece cada
vez que relemos o Gólgota, o Calvario de Manuel Noia, por eses cumes da Groba,
arrastrado como un can, tal cal fixeron os torturadores de Abu Ghraib, seguro
que o lembrades, seguro que retedes aquel pavor agonizante que nos causaron os
corpos sanguinolentos das pinturas do colombiano Fernando Botero en denuncia da
bestialidade. Digo que arrepía reler as paxinas de Fuxidos do seu irmán Juan Noia, no que relata a súa tortura e
morte. Nese excelente libro de memoria, minucioso, preciso, organizado de
lembranzas forxadas na experiencia organizativa obreira, na disciplina
proletaria, na axitación agraria, na explosión cultural, na paixón galeguista,
que as xentes guardesas, ou baixomiñotas, ou galegas, ou de calquera parte do
mundo, non deberían nunca esquecer. Menos filosófica, e quizais menos literaria,
que aquela outra xoia memorialística que é Siñor
Afranio ou como me ripei das gadoupas da morte, coa que o Antón Alonso Ríos,
que tamén andou por eses cumes agochado antes de se transmutar no esmoleiro que
o salvou, nos brindoudo seu relato, tecido e retecido, durante anos, durante
décadas, nos cafés de Bos Aires, como sempre nos lembraba o Mario Rodríguez,
impulsor, xunto ao Lito Oliveira e outras persoas que están hoxe aquí connosco,
desta Comisión da Memoria que nos convoca, aquí, de novo, para sinalar un lugar
de memoria. Un “Lieu de Mémoire”,
por empregar o termo do historiador francés, pero non para rememorar un feito
de Estado, de “Grandeur”, da “Republique”, senón un lugar de memoria das xentes
do común, das xentes derrotadas, negadas, vítimas da violencia irracional dos
que non soportan que se cuestione o seu poder sexa este político, relixioso ou
económico. Aquí, hoxe, en Portecelo, fica chantado un menhir de memoria para
lembrar crimes horríbeis. Todos os crimes o son. Quizais o de Manolo Noya nos
arrepíe polo estoupido de sadismo co que foi cometido. Non quero luxar os vosos
ouvidos dicindo os seus nomes, que aí están, no relato do seu irmán Juan ou
no non menos estremecedor de Josefina Segret,
no seu ¡Abajo las ditaduras!, alí
están os integrantes daquela “patrulla del amanecer”, daqueles que dicían de si
mesmos “nosotros señoritos de corbata”, e
mesmo o daquel que lle deu na
Pena Aghoeira o tiro de graza ao guardés; guardés tamén de nacenza que paseou
bastón de mando tudense e que, repito, non quero dicir o seu nome para non
luxar os vosos ouvidos, nin este lugar, nin este acto.
.jpeg)
A
historiadora británica Helen Graham tense referido a que, despois do 18 de
xullo de 1936, o “fogar” deixou de ser un lugar seguro. É preciso reiterar esta
idea porque resume o acto fundacional do horror, do que veu despois, do que
máis tarde se xeneralizou nos campos de Europa. Ese acto fundacional, perverso,
foi o golpe de Estado; esa foi a cerna, a orixe da maldade. Que non nos falen
da inestabilidade da república, das ameazas revolucionarias, de persecucións
relixiosas, non, nunca podemos esquecer que a fonte nutricia do terror foi a
sublevación dunha parte do exercito contra a legalidade constitucional e
democrática da II República.
Algúns
deses sublevados, dous Gardas Civís, viñeron un día matar, nesta mesma estrada,
tres veciños de Gondomar. Non é preciso ser académica brillante para expresar
esta idea. A min recordábama, unha e outra vez, Álvaro Araújo, cando recuperaba,
do fondo dos seus espellos, aquela mañá de principios de marzo de 1937 cando
estaba co seu pai, podando as viñas, e veu un daqueles “gardas cívicos” coa
escopeta pendurada a avisalo de que tiña que baixar a Gondomar que o reclamaba
o sarxento da Garda Civil para lle facer unhas preguntas. Nunca máis volveu!, remataba. O fogar deixara de ser un lugar
seguro. Despois, Álvaro, expresábame os seus dous desexos: saber onde estaba o
seu pai e podelo traer ao nicho familiar en Chaín; ao fogar. Anos despois
expresábame as mesmas arelas, entre a narración estrangulada das penurias
familiares dos seus moitos irmáns e irmás, Ulpiano Iglesias. De novo, atopar os
restos do seu pai, Joaquín de la Iglesia Portela, e traelos á casa, alá ao
alto, ao nicho familiar de San Pedro da Ramallosa era o seu maior anhelo.
Infelizmente nin Álvaro nin Ulpiano están xa connosco, pero unha das cousas das
que estou máis orgulloso na miña vida é a de ter colaborado no cumprimento das súas
arelas máis sentidas.
Non hai
vítimas sen vitimarios. Durante anos ocupámonos en saber das vítimas. Aínda
fican moitas ocultas. Agora avanzamos en desenmascarar os vitimarios. Aí están
o seus nomes en negro sobre branco. Repito que non quero luxar este momento. Os
nomes dos dous gardas armados de mauser e do “cívico” coa escopeta de perdigóns
que lle tiraron a vida aos tres gondomareses: Abilio Araújo Barboza, Manuel
Prudêncio do Rosario, ambos de orixe portuguesa enxertados no Val de Miñor, sen
dúbida podemos albiscar nestas mortes unha compoñente racista, e máis o “palero
de Laureana”, de orixe imprecisa e do que aínda non demos sabido da familia. Aí están, escritos, nos mesmos
papeis dos sublevados.
Se nada
sabemos do “palero”, nada sabemos do compañeiro de morte de Joaquín de la
Iglesia Portela, concelleiro de Nigrán, e que rematamos por denominar
simplemente como “descoñecido”e que alí está, en San Fiz de Nigrán, agardando a
que algún día se poida saber quen foi aquel home ao que lle furtaron a vida
tras un golpe militar sanguinario que arrastrou os pobos de España á guerra e
abriu a caixa de Pandora que estendeu o horror por toda Europa, e, ao cabo, por
todo o mundo.
 |
| Ánxela Fernández, alcaldesa do Rosal (F: S. Baz) |
Mais en
ningún caso debemos, nin podemos, deixarnos levar polo desanimo e a
desconfianza cos seres humanos. Por iso quixera rematar cunha gabanza das
xentes rosaleiras, das xentes de San Xián, que, contan, deixaron ben patente a
súa humanidade cando baixaron dos cumes da Groba para acudirlle aos náufragos
dun barco que batera nestas rochas; por iso cando debuxaron os limites
municipais deixáronlle este anaco de océano a quen se deita sobre a outra beira
da serra, fronte ao río. O mesmo fixeron cando apañaron o corpo de Joaquín de
la Iglesia e o seu compañeiro de morte, en pleno agosto de espanto; ás
agachadas, ás presas, metéronos nunha apurada cova que fixeron no seu cativo
campo santo, baixo a sombra dunha figueira, para transmitírnolo durante
décadas. E, uns meses despois, polo mediados de marzo, recolleron de novo tres
cadáveres, subíronos polas abas da serra, sobre unhas escadas reconvertidas en
padiolas para darlle acougo aos tres gondomareses. As xentes de San Xián
teceron e reteceron a memoria dos mortos para que chegase ata nós. Unhas voces
dicían que un dos asasinados estaba mallando nos feixóns, metéronselle uns
poucos nos petos da chaqueta e caeron ao chan. Pasados os meses, os feixóns
brotaron e as súas fermosas flores emerxeron como a vida. Outras voces dinnos
que o que acontecera fora que uns familiares trouxeran un ramo de belidas flores
que pousaron sobre a campa; alí secaron, caeu a semente, brotaron ao ano
seguinte e durante décadas. As voces discrepan, para unhas a explosión floral foi no lugar de morte,
para outras o estalido das cores aconteceu no lugar de soterramento. Pouco
importa o detalle para quen quere transmitirnos a esencia vivificadora da
memoria.
Beizón para
as xentes rosaleiras de San Xián e beizón para as persoas activistas da
Comisión que nos convoca e da de Montes que axuda.
Beizón para
Ánxela, a alcaldesa do Rosal, pola colaboración e presenza; ao vello camarada
Moncho Fernández, inaccesíbel ao desalento,
a
Lara Fernández por ilustrarnos ca linguaxe universal da música e do canto, e
aos alcaldes de Nigrán e Gondomar que homenaxean coa súa presenza as vítimas
dos seus concellos.
 |
| A alcaldesa do Rosal acompañada dos alcaldes de Gondomar e Nigrán e outros representantes municipais de Tomiño e Salceda (F: S. Baz) |
E sobre
todo beizón para as familias, hoxe amplamente representadas, que portades a dor
das vítimas dos crimes da besta irracional da que volvemos sentir o seu alento.
PS1.- Cando
teño que falar en publico, acostumo anotar uns puntos a tratar, a xeito de
guión. Mais desta vez non foi posíbel.Matinando nas posíbeis ideas a
desenvolver na homenaxe de Portecelo, o relato saíu e non o din coutado, colleu
ritmo e non o din resumido, detívose cando quixo e dixo o que quixo; tiña autonomía
a respecto da miña vontade. En Portecelo saíron algunhas notas do escrito,
longo de mais para ler nunha homenaxe coral. Como colleu forma de relato
escrito, aquí o deixo. E tamén o
enlace a un video de Santiago Baz que recolle un anaco da miña intervención e a
de Lara Fernández e Moncho Fernández, e
tamén o enlace a un video de Santiago Baz que recolle un anaco da miña
intervención, da de Lara Fernández e da Moncho Fernández.
https://www.facebook.com/santiago.bazlomba/videos/658988891825642
PS2.- Ao
día seguinte, domingo, achegueime ata a casa do concello do Rosal para asistir á
inauguración da exposición “Atopados” sobre as exhumacións das fosas de San
Xián, en abril de 2009. Mais foi unha conversa
cunha familia rosaleira asistente aos dous actos a que motiva esta segunda PD.
Contábannos, a min e a Moncho, os da Buraca, protectores de fuxidos, o pai-avó,
a filla e o neto-fillo, as tres xeracións, como a avoa, así lle chamaban á nai
do pai-avó, nos últimos anos, nunha senilidade máis ou menos levadeira, de
cando en vez, erguíase de súpeto alertándoos, ala… ala, bulide… bulide, para
debaixo das viñas que aí veñen, ela tentaba de se erguer apurada e queixándose
de que as pernas xa non lle rexían; noutras ocasións acordaba que había que
levarlle de comer ou preguntaba se foran mercar o “patocrátor”, ou un crucifixo,
para que cando viñesen buscalos, o visen
na casa, en lugar principal. O espanto metido no corpo emerxía, dominaba a
mente, entretecido coa perda de facultades propiciadas pola idade da salvadora
de vidas. Un flash cinematográfico veume ao maxín ao escoitalos. Aparecéuseme o
rostro con signos de desvarío da nai de Olmo Dalcó, o campesiño de Novecento de Bernardo Bertolucci,
advertindo temerosa ao seu fillo de que fuxise, de que se agochase, que viñan
por el, que alá viñan… que o fogar non era xa lugar seguro.
Ningún comentario:
Publicar un comentario