II República e galeguismo*

      Dentro de cinco días cúmprense 85 anos da proclamación da II República española. Dentro de algo menos de catro meses será o 80 aniversario da sublevación militar e fascista contra o réxime democrático.

      Ambos acontecementos semellan cousa de tempos ben recuados, dun pasado afastado. Sen embargo os dous seguen ben presentes tanto na sociedade española como entre as elites políticas e na mentalidade da cidadanía.

      Cando menos para tres xeracións. Aquela que poderiamos denominar “nenos e nenas da guerra”, nacida antes de 1939 (aproximadamente uns catro millóns de persoas en todo o estado; en Galicia sobre unhas 300.000); a dos “nenos e nenas da autarquía”, nacida entre 1939 e 1958, os máis novos teñen un chisco menos de sesenta anos (preto duns nove millóns de persoas no estado e de 600.000 no noso país); e a dos “nenos e nenas reformistas” nacida entre 1959 e 1973 (uns nove millóns e medio de persoas no conxunto; en Galicia sobre unhas 700.000). Só a cuarta xeración, a das persoas nacidas despois de 1973, as maiores con algo máis de corenta anos (uns 12 millóns no estado; entre nós algo máis de 900.000), manteñen, en parte, unha distancia, non só temporal senón sobre todo mental, cos feitos acaecidos hai oito décadas e a súa prolongación ata o presente.

      Tres destas catro xeracións viviron baixo esa especie de anomalía histórica que foi o franquismo e protagonizaron o restablecemento da democracia nun, tamén anómalo, proceso que demos en chamar “transición, que “transitou” baixo a permanente ameaza dun golpe militar (que simulou un fracaso para triunfar) e o temor a unha nova guerra.

      Só esta cuarta xeración, a protagonista dos acelerados cambios que se están a producir na vida política española nos últimos anos, precipitados pola crise económica de 2007 que tomou corpo no Estado Español a partir de 2011, semella ser quen de arrombar pasados temores, afastalos do presente e nun saudábel, pero tardío e precipitado, exercicio de memoria distanciarse dun xeito definitivo das anomalías de España das que logo falarei. Este proceso estase a producir dun xeito máis nidio nas nacións da periferia e na gran concentración urbana madrileña.

      É probábel que se entenda mellor a que me refiro cando falo da anomalía española se nos situamos na actualidade máis inmediata. Por que non hai goberno, aínda, en España? Unha persoa sensata respondería: ti deixa, deixa... que estamos mellor así.

      Falando en serio e abandonando a sensatez. Como é que os dous grandes partidos que se alternaron no poder durante case corenta anos, con proxectos político-económicos semellantes, que suman unha amplía maioría de escanos, que esa é a única aritmética parlamentaria que garante unha xestión sosegada, non se dán posto de acordo? Avinzas con certas similitudes fixeron, hai tempo, posíbel a “cohabitación” en Francia, e acordos case idénticos facilitan a Große Koalition na Alemaña de hoxe. Na miña opinión, non é doado, non porque uns sexan corruptos e outros inmaculados (nisto andan á par), nin polas diferenzas evidentes en materias de dereitos individuais e menos patentes en asuntos sociais. Non, non se poñen de acordo porque houbo II República, guerra e franquismo. No caso de acordar será porque as elites económicas, atemorizadas, o ordenen.

      Un ilustre pensador liberal italiano, Benedetto Croce, escribiu: “Toda historia é sempre contemporánea”. O seu discípulo marxista, Antonio Gramsci, sinalou: “A historia é sempre contemporánea, é dicir, política”. No mesmo sentido Walter Benjamin falaba do tempo da historia como o “tempo do agora”. Estas tres reflexións teñen un ton de necesaria provocación para desmitificar pretendidas asepsias historiográficas e deixar en evidencia as interpretacións ideolóxicas da historia política. É evidente que a historia non é reducíbel, en exclusiva, a política como tampouco a ideoloxía pode converter en verdade o que, en ocasións, é simple perversión dos feitos.

      Quixera facer uns breves esbozos sobre o que poderíamos denominar “cinco anomalías españolas” que se engarzaron como elos dunha cadea ao longo destas oito décadas das que estamos a falar.

      A primeira sería a mesma II República e os seus febles alicerces ideolóxicos baseados na versión liberal e progresista do nacionalismo español expresada nos dous grandes partidos do período republicano: Izquierda Republicana e Partido Socialista. Mesmo terán que aliarse na Fronte Popular para intentar frear o nacionalismo español conservador, católico e autoritario.

      Por que se produce esta febleza do ideario republicano? Por dous motivos, na miña opinión. Primeiro porque o liberalismo-progresista español nunca foi quen de esgazarse da matriz monárquica nin de enfrontarse ao nacional-catolicismo conservador que domina de forma absoluta a política española dende a implantación do estado liberal.

      En segundo lugar por non ser quen de entender que o que teñen en común os denominados, polo nacionalismo español, “nacionalismos periféricos” é unicamente a resistencia á asimilación promovida por ese nacionalismo centrípeto. Por iso o federalismo de inspiración liberal-progresista ou socialista non foi nunca máis alá de ser un conto de fadas para engaiolar ilusións periféricas. Só así atopan explicación acaída tanto os fracasos de 1873 e 1931 como a reiterada pervivencia das elites político-económicas españolas.

      Entendo que por esta mesma razón, en España, enténdese a república como unha simple forma de estado, como unha non-monarquía, en vez de concibila como o territorio común da igualdade, a liberdade e a fraternidade que incorporando a atinada loita feminista debería ser tamén sororidade.

      A segunda anomalía da que poderiamos falar é a mesma guerra de España. Permítanme que intente explicala resumindo unha anécdota que Pierre Vilar nos conta no prólogo da súa síntese da guerra civil española¹. Vilar tiña 30 anos cando a sublevación militar; levaba seis estudando a historia de España e en especial a de Cataluña. Segundo o autor, ata ese momento os debates cun hispanista francés amigo non pasaban dos “limites da amigable controversia”. Cando o amigo exteriorizou, de forma evidente, a súa alegría tras coñecer a nova do levantamento armado, Vilar obxectoulle que “ía correr o sangue, quizais moito sangue”. O colega hispanista respondeulle “Se a vosa nai tivese un cancro e se lle indicase unha operación, dubidariades en aceptala?”. Así pensaban as elites españolas. A república era unha anomalía que era preciso extirpar e as persoas que a defendían herbas malas que cumpría arrincar, mazás podres que conviña afastar para que non estendesen o mal.

      Sigo coa anécdota de Vilar. Maurice Legendre, así se chamaba o hispanista, engadiu no debate acalorado “É cousa de tres días”. Nese momento escoitouse unha gargallada inesperada, era a da ama de cría, unha galega analfabeta, puntualiza Vilar, que reaccionou dese xeito ante a fachendosa expresión de Legendre. A risada da criada exteriorizaba a intuición popular de que a rebelión non ía quedar sen resposta.

      As claves internas da España dos anos trinta explican só en parte tanto o levantamento militar como a prolongada guerra. Non é comprensíbel tal ignominia, no ignominioso século XX, sen contemplar o escenario internacional, en particular o dunha Europa asolada pola 1º Guerra Mundial que cando comezaba a respirar vese arrastrada pola crise de 1929. Tampouco é comprensíbel sen ter presente que, no seu imaxinario, as elites sentíanse ameazadas pola revolución bolxevique ao tempo que esta empurraba con forza os ánimos populares. “La guerre d'Espagne”, di Vilar no prólogo referido, “significaba para os da miña xeración: ameaza hitleriana, fachendas mussolinianas, cegueira das democracias parlamentarias, enigma soviético”. Será pois, a guerra de España, o primeiro e doloroso chanzo dos nove anos de guerra civil europea.

      Por certo se ollamos o “tempo de agora” que diría Benjamin, o século XXI ameaza, en canto a matanzas, con facer bo o infame século XX, e a crise de 2007 aparenta que vai deixar a Gran Depresión como un pequeno contratempo do capitalismo.

      A determinación do escenario internacional explica a terceira das anomalías; a do franquismo. Un réxime que de derrotado en 1945, como escribiu Hobsbawm, pola “alianza, insólita e temporal, do capitalismo liberal e o comunismo”² pasou a converterse en barreira de contención do comunismo na xeoestratexia da Guerra Fría. O franquismo salvouse ao quedar deste lado da “cortina de ferro”, en expresión de Churchill. A “cegueira das democracias parlamentarias”, que diría Vilar, lexitimouno como unha ditadura “banal”.

      Para os superviventes da guerra e para as novas xeracións os custes foron enormes tanto en termos da represión política e ausencia de liberdades como de benestar. Mentres que en Europa, dunha e outra beira da “cortina de ferro”, iniciábase o máis longo período de redución das desigualdades da historia, a cidadanía española non recuperaría o nivel de benestar da década dos vinte ata ben avanzados os anos sesenta.

      Permítanme que me achegue á cuarta das anomalías das que lle quería falar a través dunha anécdota, non por ser cualificada de tal menos significativa por influír de xeito determinante nas nosas vidas diarias.

      Unha orde do goberno de Franco, en 1942, modificaba o horario español para axeitalo ao fuso de Berlín e centro-Europa.

      Ben saben que o meridiano 0 pasa á altura de Valencia e Castellón e tamén que os gobernos modifican os horarios por circunstancias políticas, militares ou case por marearnos como agora cos cambios semestrais. Sen ir máis lonxe o goberno británico adecuouno, durante a guerra europea, aos bombardeos da aviación alemá.

      Derrotado o fascismo, os países europeos adaptaron os reloxos ao fuso correspondente. Mais durante o franquismo mantívose a decisión do aliado político e militar de Hitler. Pero no tránsito á democracia tampouco se mudou, non se tiñan gañas de mover nada, nin a policía política, nin os mandos militares sublevados, nin a xudicatura franquista, nin o monarca nomeado por Franco, nin as elites económicas, nin as políticas... Non houbo ruptura, senón unha adaptación das elites para sobrevivir.

      Para máis escarnio, cando Paco Jorquera introduciu a cuestión no Senado, en 2007, recibiu toda caste de insultos e mesmo fixeron chanza da súa sensata proposta que, na practica, é que a maioría de España, e non Galicia, teña o horario que lle corresponde. Agora seica o “pacto pretendente” de PSOE+C's contempla modificar o horario ao fuso da maioría do territorio estatal.

      Nese transito lampedusiano a perversión da lei de Amnistía de 1977, pensada para deixar en liberdade centos de presos políticos do franquismo, serviu para non facer xustiza e que a amnesia se impuxese sobre a “banalidade do mal franquista”.

      A quinta anomalía é a mesma Lei de Memoria Histórica incapaz de poñer sobre o papel que os crimes do franquismo se cometeron non contra as vítimas directas ou indirectas senón contra toda a sociedade española, polo tanto contra a humanidade. Xa se sabía que facer xustiza naquela altura, 2007, non significaba levar os acusados ante os tribunais, a inmensa maioría xa faleceran, pero imposibilitouse a reparación moral das vítimas e o dereito colectivo da memoria que, como ben saben os antropólogos, non é só sentimento senón tamén coñecemento.

       Comecei falándolles de dous aniversarios. Para completar o título da charla referireime a un terceiro. O 18 de maio de 1916, hai pois dentro de nada cen anos, nos locais da nacente Real Academia Galega, convocados por Antón Villar Ponte reúnense vellos galeguistas, agraristas e mozos intelectuais para constituír as Hirmandades da Fala. En poucos meses fórmanse unha manchea de Irmandades locais. Ao ano seguinte celébrase, en Lugo, a I Asemblea Nacionalista. Encetábase unha nova xeira, de case vinte anos, que ía rematar baixo as armas sublevadas.

Jacobo Domínguez, Víctor Caamaño, o autor e Antón Mascato

      O percorrido deses anos veuse limitado, cencenado pola ditadura de Primo de Rivera (1923-1930), na práctica, á duración da II República.

      Neses anos colleron xeito as catro formulacións do galeguismo que abrollaron nos anos republicanos. Das catro, dúas foron moi minoritarias: a “arredista” e a “socialista”.

      A primeira, caracterizada por un aberto independentismo, a consideración de España como nación á que non pertence Galicia e un forte radicalismo verbal, tivo incidencia sobre todo na emigración, en especial en torno a Fuco Gómez na Habana e á revista A Fouce, editada en Bos Aires pola Sociedade Nazonalista Pondal.

      Pola súa banda, a tendencia socialista foi aínda máis minoritaria. Máis alá de figuras como Quintanilla, afiliado ao PSOE, ou Suárez Picallo, próximo ao marxismo, ten interese historiográfico a figura de Xoán Xesús González e a súa Unión Socialista Galega.

      Se temos en consideración as súas posicións ideolóxico-políticas e non as siglas nin as persoas, as outras dúas grandes tendencias poderiamos denominalas como cultural-tradicionalista, unha, e política-modernizadora, a outra.

      A primeira é a que predomina na década dos vinte, baixo a ditadura de Primo. Para simplificar poderiámola agrupar arredor da revista Nós, o liderado de Losada Diéguez, ata o seu falecemento en 1929, Risco e Otero, e concentrada nas cidades de Ourense e Pontevedra.

      Os seus trazos ideolóxicos son o resultado da fusión do tradicionalismo e o socialcatolicismo agrario de Antón Losada, a cosmovisión católica de Otero e a concepción da nación e da historia de Risco. É unha visión antimoderna, nostálxica dun idealizado pasado precapitalista de doada convivencia entre campesiños e fidalgos, antiburguesa, anticapitalista e antimaterialista, anoxada pola conflitividade social e inadaptada a unha sociedade inculta e atrasada, polo que relativiza a acción política e resalta o desenvolvemento da cultura e da lingua ata que Galicia teña conciencia de si.

      A segunda tendencia, isto é, a política-modernizadora, terá, en inicio, na Irmandade da Coruña, nos irmáns Villar Ponte e nos máis novos (Porteiro, Peña Novo, Viqueira, Vitor Casas...) as súas referencias. Empatará co rexionalismo liberal de Murguía, Lugrís, Carré, etc. E, despois da paréntese da ditadura, enlazará cos novos dirixentes do Partido Galeguista, Bóveda, Plácido Castro, Carballo Calero, Tobío ou os retornados Alonso Ríos ou Picallo. A este grupo incorporarase Castelao inicialmente vinculado, a través de Nós, á tendencia risco-losadiana.

      A tendencia progresista non elaborará unha interpretación pechada, completa, unificada como fará Risco na súa Teoría do nacionalismo Galego, polo que será moito máis dispersa e nela mesmo convivirán persoas con participación política diferente, dende adscritos ao PSOE como Quintanilla, republicanos de esquerda como Porteiro ou os irmáns Villar Ponte, intelectuais da ILE, como Viqueira, demócratas progresistas como Peña Novo e Bóveda, agraristas como Alonso Ríos ou marxistas como Suárez Picallo.

      A convivencia entre ambas tendencias rematará na Asemblea de Monforte de 1922. Risco e Losada impulsan a Irmandade Nacionalista Galega da que ficará á marxe a Irmandade da Fala da Coruña, a máis numerosa.

      A inactividade, forzada pola ditadura, rebaixará as tensións intragaleguistas que volverán abrollar durante os anos republicanos. As diferencias ideolóxicas expresaranse tanto na participación nos procesos electorais como no tipo de alianzas a establecer. Coido axeitado recordar aquí as frases de Croce e Gramsci, e a idea do “tempo de agora” de Benjamin.

      O remate da ditadura provoca un reagrupamento das forzas políticas; tamén do galeguismo. Como nos anos anteriores as dúas correntes van seguir camiños diferentes.

      O núcleo agrupado arredor da Irmandade da Coruña, desconfiando das capacidades electorais do nacionalismo, opta por diluírse dentro do republicanismo autonomista e, con Antón Villar Ponte á fronte, participan, con Casares Quiroga, no mes de setembro de 1929, na creación da ORGA, argüíndo que era o xeito de difundir as teses nacionalistas. Sen embargo a preocupación principal da ORGA nunca estivo nunha posición galeguista senón en facerse sitio na recomposición do republicanismo español.

      O éxito, nas eleccións municipais, das candidaturas republicanas e a proclamación da II República deu azos aos núcleos nacionalistas para conformar unha alternativa propia que callará a final de ano no Partido Galeguista. Con anterioridade, nas eleccións a cortes constituíntes, os galeguistas só se presentaran como tales na provincia de Pontevedra, pola que acadara acta de deputado Castelao. Tentárono en Ourense pero ao final non foron quen, e Otero, que tamén acadou escano, figurou na candidatura en coalición coa FRG-ORGA; mentres que na da Coruña os dous deputados galeguistas (Antón Villar Ponte e Ramón Suárez Picallo) foron electos na candidatura da FRG. Por primeira vez o galeguismo tiña representación nas Cortes españolas integrados os seus deputados na Minoría Galega, en total 19 deputados. As tensións provocadas por Casares Quiroga na súa pretensión de confluír co republicanismo azañista provocará o abandono do grupo parlamentario de Castelao, Otero e Suárez Picallo; A. Villar Ponte permanecerá dentro da Minoría Galega.

      A nova República será unitaria, un “estado integral”, pero abrirá a porta á organización en rexións dotadas de estatuto. Os nacionalistas tiñan dous camiños, ou manterse no seu propio pensamento e afastarse da actividade política aducindo a incompatibilidade ideolóxica co novo réxime ou ben aceptar a autonomía como un mal menor ou ben poñer todas as forzas en acadar a autonomía, incrementar o apoio social e con posterioridade poñerse outros obxectivos. Entre estas dúas pólas arrandeará o Partido Galeguista ata o ano 1935.

      O constante adiamento por parte do goberno do proceso estatutario e as permanentes cambadelas de Casares Quiroga deron azos ao sector cultural-tradicionalista-risquiano para incrementar as críticas contra a república polo seu unitarismo e polo seu laicismo; propuñan que o PG solicitase a revisión da Constitución para eliminar o carácter laico da mesma e rexeitase calquera caste de alianza cos partidos republicanos. O debate foise agreando pero este sector era cada vez máis minoritario, sen Losada, morto en 1929, e con Risco illado en Ourense.

      Aínda así, para conservar a unidade do partido concorreuse ás segundas eleccións republicanas, as propiamente lexislativas, outubro de 1933, en solitario. O fracaso foi estrepitoso e non se acadou ningunha acta. O goberno da dereita radical-cedista desterrou a Castelao e Bóveda coa intención de dificultar a expansión do galeguismo. O proceso estatutario esqueceuse.

      Os dirixentes do PG iniciaron a confluencia con outras forzas para conformar unha gran coalición en defensa da república e, a insistencia dos galeguistas, dun estatuto para Galicia. Na IV asemblea do PG, abril de 1935, a dirección defende o entendemento cos republicanos de Azaña e outros; Otero, a posición contraria baseándose na defensa do catolicismo como expresión tradicional do galeguismo, pero aclara que será respectuoso coa decisión do PG. A división está servida. Primeiro un grupo de Pontevedra forma Dereita Galeguista; despois o mesmo Risco abandona o partido. Otero cumprirá coa súa palabra.

      As continuas crises da alianza radical-cedista provocan a convocatoria de eleccións anticipadas. En febreiro de 1936 o PG concorre dentro das candidaturas da Fronte Popular, onde se lle concederon cinco postos, que consideraban escasos. Os candidatos foron elixidos en primarias. Acadaron acta Castelao por Pontevedra, Villar Ponte, que abandonara a ORGA e se reincorporara ao PG en 1934, e Picallo pola Coruña; Bóveda e Álvarez Gallego non serían elixidos. O PG tería outro deputado máis en Antón Alonso Ríos que figuraba na candidatura de Pontevedra en representación dos agrarios.

      O 28 de xuño plebiscitouse positivamente o Estatuto. O 15 de xullo o presidente das Cortes recibe o texto referendado.

      Despois foi o trebón

 
* Texto base da charla no salón de actos de ExpoSalnés en Cambados o 9 de abril de 2016.

1 Vilar, P.: La Guerra Civil española. Crítica, Barcelona, 1986.

2 Hobsbawm, E. J.: Historia del siglo XX, Crítica, Buenos Aires, 1998, p.17