O século XX é o século máis
tráxico da historia da
humanidade, e non
me refiro ao breve período do que todos e todas nós podemos ter “memoria ou
experiencia vivida”, como diría Walter Benjamin. Experiencia, a nosa, tan limitada
temporalmente como tráxica, en especial no espazo do Medio Oriente, batido con
malvada constancia pola inmoralidade das elites globalizadas; senón ao período
de guerra xeneralizada que o vello Hobsbawm denominou, no seu peculiar e atinado
despezamento historiográfico, como “A guerra dos 31 anos”, conflito que para o
historiador británico determina o desenvolvemento do que el mesmo denominou século
curto (1914-1991). Isto é, aquela á que se lle puxo lume nas rúas de Saraievo
no verán do 14 e rematou coa bandeira vermella ergueita no curuto do Reichtag
na primavera de 1945. Na cerna da súa particular proposta cronolóxica temos o
que a xente acostuma alcumar “guerra civil” e que con máis propiedade poderíamos
chamar “guerra de España”.[1]
 |
| Con Juan Gonzalez, acompañando a Antón Mascato na presentación do seu Atila no Grove, no Instituto de Estudos Miñoráns en Gondomar. |
Agora preguntarédesvos, mais
non viñamos falar do Grove? Pois si, así é, e aínda que o Grove “sexa un sitio
distinto”, como afirma a cotío o Antón Mascato sen arremedar o slogan reixano,
senón constatando que certamente o é, como corresponde a unha case illa, non é
posíbel entender o que aconteceu no Grove, en Galicia, nin en España se non
procuramos luz no contexto global da época, se
non entendemos que as tropas africanas de Franco non chegarían á
península, non á do Grove, senón á
Ibérica, se antes non houbese “Marcha sobre Roma” ou non lle prendesen lume ao
Reichstag, catorce anos e tres anos antes respectivamente daquel 18 de xullo
que anunciaba a extensión dos campos de batalla polas terras europeas e do
resto do mundo.
Mais, tamén, o vinte, a súa
segunda gran xeira que alcumamos como “guerra fría”, cos seus correspondentes
matices, é o século das testemuñas. Estas irrompen coa mesma forza que as
clases subalternas, a descolonización, ou as nacións negadas como conformadoras
da actual visión historiográfica, afastada da ollada decimonónica do estudoso
de documentos encastelado nunha torre de marfil ou nun frigorífico conxelador
das paixóns.
A emerxencia da memoria das testemuñas que se produce na segunda metade do
século, en especial coa das vítimas dos campos nazis, tardou décadas en
producirse en España tanto, pola prolongación temporal da ditadura como porque o remate da mesma foi unha
representación, unha negociación, entre as elites políticas que con impúdica
desvergonza deixaron á marxe as vítimas. Iso só era posíbel deixando tolleita a
democracia. A constancia das súas limitacións podémola constatar nunha lei de
amnistía que, ofertada para ceibar os presos políticos das cadeas de Franco,
converteuse en lei de punto final para os crimes do franquismo. Así como, e cómpre
telo en consideración, que as vítimas da persecución franquista en idade de
facelo non reclamaron a súa consideración como tales. Un dirixente da esquerda respóndelle a
unha historiadora, que o interroga sobre a reivindicación das vítimas do
franquismo durante a denominada “transición”, que daquela eles “andaban a outra
cousa”, isto é, tiñan outras cousas ás que atender.[2] Tres décadas máis
prolongouse a desmemoria, impediuse a emerxencia da memoria, que só se
producirá con certa intensidade a partir dos primeiros anos deste século, ou un
chisco antes. Entre os pioneiros cómpre salientar os traballos de quen hoxe nos
acompaña, Juan González, sobre a illa de
San Simón e o acontecido en Nigrán.[3]
As testemuñas, ou mellor os
testemuños das testemuñas, presentan múltiples problemas para o traballo do
historiador.
En primeiro lugar porque a
memoria, a “experiencia vivida” nos termos de Benjamin, é sempre individual,
eminentemente subxectiva, fica ancorada nos feitos que a testemuña presenciou,
nas impresións do momento: Non precisa probas pois é a verdade da testemuña, a
imaxe viva do pasado depositada na testemuña. Mais a Historia debe liberarse da
Memoria, non para rexeitala, senón para poñer unha prudente distancia con ela,
achegándonos así ao símil das dúas medias irmás, tan semellantes e tan diferentes, pero
condenadas a entenderse, que nos propuxo Tony Judd ás que xa nos temos referido.
En segundo lugar temos os
testemuños das vítimas, pero non dos verdugos. Todos recordamos as imaxes do
cinema: un patíbulo e, sobre unha torada de madeira, a cabeza do condenado, á súa
beira un musculoso verdugo coa cabeza agochada baixo un capirote ou, seguindo
co cinema empregado como transmisor da Historia dos Estados Unidos, aos do KKK perseguindo
negros coas súas carapuchas brancas. Dos vitimarios non temos memoria. Os
verdugos, agás en casos enfermizos, non gustan de fachendearse das súas
fazañas. Por riba, os verdugos tenden a esquecer tanto as súas vítimas como as súas
propias accións. Non gustan de lembrar e, cando xa non poden agocharse,
recordan, como Eichmann[4], banalizando o mal,
converténdoo en rutina, en deber, en obediencia debida, en traballo
burocrático, ou recorrendo ao egoísmo cínico de que había que sobrevivir e
aqueles tempos eran así. Escribiu Zweig nas súas memorias: “A técnica utilizada pelo nacional-socialismo foi
sempre a de conferir um fundamento ideológico e pseudomoral aos seus instintos
claramente egoístas de poder”[5].
En terceiro lugar, como ten
sinalado Enzo Traverso[6], en moitas ocasións
interesan as vítimas pero só como suxeitos individuais; interesan polo seu
sufrimento, pola súa dor, polas torturas, pola fame, por perder a vida tan
novos, polas penurias dos que sobreviviron, pero, aínda que non sempre, procúranse
ocultar as causas, as razóns, ou, cando menos, unha parte dos motivos polos que
as vítimas se mobilizaron. Enzo Traverso chámalle a ese interese na vítima e
non nas razóns que o empurraron a actuar
“memoria marrá”, agochada, escondida, oculta como facían os xudeus para zafarse
da Inquisición. No noso caso toma unha dimensión extraordinaria polas décadas e
décadas de desmemoria e escóitase quizais a máis perversa da manipulación das
vítimas: ¡E elas que ían facer, meus pobres!, dende a dor próxima as vítimas
néganse de raíz, négase polo que loitaron, falséase a causa do seu sufrimento,
porque as vítimas eran militantes da causa obreira, da democracia, das reivindicacións
sociais, de mundos máis xustos, eran militantes comunistas, socialistas,
republicanos, agraristas ou sindicalistas obreiros, anarquistas ou galeguistas.
Foi por iso polo que foron castigados. Porque, e cómpre recordalo, en descargo
do “terríbel” século XX, non só houbo
guerras, exterminios, xenocidios e totalitarismos; senón tamén, enormes
conquistas democráticas, entre as que salienta, por riba de todas, a dos
dereitos da muller e a extensión dos réximes democráticos e dos dereitos dos
pobos; tamén houbo grandes revolucións que cambiaron o mundo e grandes
conquistas sociais, como a limitación da xornada laboral, a extensión da
seguridade social ou a negociación colectiva. E eses logros foron o resultado
da acción colectiva de moitas das vítimas daquela “Guerra dos 31 anos”, e polo
tanto tamén da de España.
Esa percepción de que a
ditadura só podería sobrevivir sobre unha España estrada de cadáveres tena o
“xeneralísimo” aos poucos meses do inicio da guerra. En febreiro de 1937
díxolle ao tenente coronel Emilio Faldella, segundo xefe das forzas militares
italianas:
En una
guerra civil, es preferible una ocupación sistemática, acompañada por una
limpieza necesaria, a una rápida derrota de los ejércitos enemigos que deje al
país aún infestado de adversarios.
Só dous meses despois, ante a
insistencia de Mussolini para que acelerase as operacións para rematar a
guerra, Franco volveulle repetir ao embaixador fascista as razóns de súa
estratexia militar supeditada a un fin político, a “limpieza” de España:
Debemos
realizar la tarea, necesariamente lenta, de redención y pacificación, sin la
cual la ocupación militar sería totalmente inútil. La redención moral de las
zonas ocupadas será larga y difícil, porque en España las raíces del anarquismo
son antiguas y profundas. (…) Ocuparé España ciudad a ciudad; pueblo a pueblo,
ferrocarril a ferrocarril… Nada me hará abandonar este programa gradual. Me
dará menos gloria pero mayor paz en el territorio. Llegado el caso, esta guerra
civil podría continuar aún otro año o dos, quizá tres. Querido embajador, puedo
asegurarle que no tengo interés en el territorio, sino en los habitantes. La
reconquista del territorio es el medio, la redención de los habitantes, el fin.[7]
Aínda que a maldade sexa
máis un tema de creación literaria que de historia, temos, en cuarto lugar, aqueles
que sen ser verdugos físicos, sen luxarse as mans, inspiran e orientan os executores;
aqueles que nunca van máis alá da opinión discreta, da insinuación sutil, da inocente declaración, da aparente asepsia,
da cínica pretensión de non faltar á
verdade na causa militar, na información precisa para que o castigo sexa
o mais duro posíbel, sempre conscientes de que a súa preeminencia económica,
política e social, moral e relixiosa, ao ser “persoas de orde”, determinará a acción represora dos verdugos.
O presidente da xestora
municipal dos sublevados en Gondomar, o doutor Latino Salgueiro, sabedor da
influencia das súas palabras, informaba o xuíz militar de que o sindicalista
Míguez Ledo era “quien verdaderamente daba las ordenes para armar la gente y para requisa de armas y coches,
desempeñando el papel de verdadero Jefe” e, engadía “persona de mala conducta,
pues vive amancebado...” . O cabo da GC da mesma vila afirmaba: “vive
maritalmente con una mujer en la parroquia de Villaza, familia que es de dudosa
conducta, lo que dá lugar a dudar de la del informado”, e apuntaba, por se
houbese dúbidas, “en esta campaña extremista, ayudó a la propagación de la
misma, que a pesar de ser obrero tiene bastante discernimiento”. O membro da
xestora municipal José Quintas Santiago di “el Maestro Nacional de Donas don
José Cribeiro González, desde el advenimiento de la República, viene fomentando
entre los obreros y los campesinos las ideas revolucionarias, en principio
socialistas que elevó hará dos años a las comunistas siendo el principal
dirigente en las parroquias del termino...”. Ao obreiro Míguez Ledo fusilárono
fronte ás tapias do cemiterio vigués de Pereiró; o mestre Cribeiro salvou a
vida cunha boa, e certa, coartada e pola habilidade para agocharse.
Personaxes como Salgueiro ou
Quintas lémbranme o Deus sentado nun
sillón azul de Casares[8] inspirado, segundo propia
confesión do autor, nun Carl Schmitt[9], obxecto de actuais confusas
lecturas e contraditorias valoracións intelectuais, que a desmemoriada historia
acabou por branquear como fixo co seu mentor Manuel Fraga, quen, na altura de
1962, sendo director do Instituto de Estudos Políticos, argalloulle a célebre
conferencia que o alemán pronunciou na sede central madrileña do único partido,
o “Movimiento Nacional”, que Manolo
Rivas novelou.[10]
En 1922, Schmitt escribiu: “
É soberano quen pode facer unha excepción”. O 13 de xullo de 1934 Hitler, nun
discurso radiado, xustificaba a matanza coñecida como “Noite dos coitelo
longos” argüíndo: “Nesa hora eu era o responsábel da sorte da nación alemá, así
que me convertín no xuíz supremo do pobo alemán”. Estaba a aplicar o
“decisionismo” do Kronjurist Schmitt, a exercer a soberanía como capacidade de
decidir no estado de excepción, a competencia de suspender a constitución en
caso de emerxencia, de conculcar as leis para salvar o ben común, de exercer a
ditadura para librarnos do perigo, da ameaza, do caos; de sublevarse para
salvar a patria. Schmitt foi “xurista oficial” entre 1933 e 1936, xusto cando
Hitler distinguiu, en aplicación das ideas schmittianas, quen era “amigo” e
quen “inimigo” e converteu a inimizade no centro da acción política, da loita,
da polémica, que exclúe toda caste de colaboración, de debate, de critica e
acordo, porque a guerra é a única verdade incontrovertíbel da realidade social.
O Kronjurits do III Reich, tras saír “ben parado” de Nuremberg, reconverteuse
en lexitimador do franquismo e rematou,
por razóns familiares, pousando en Santiago. Na súa etapa compostelá Schmitt
substituíra no seu relato o caos da república de Weimar polo da II República, e
a orde imposta por Hitler pola acción salvadora de Franco, que aínda que máis
humilde tivo a fortuna de sobrevivir.
Que era o que tanto irritaba
aos Salgueiros ou Quintas de Gondomar ou aos Álvarez do Grove e a tantos outros?
Pois non era máis que a posta en cuestión do seu liderado social, político e
económico polas novas elites político-ideolóxicas que estaban a xurdir coa
República e a ocupar un significativo espazo social. Os cambios sociais e
políticos, de seren minimamente profundos van acompañados dunha remuda parcial
das elites ou cando menos dunha reconversión das vellas. Iso foi o que vivimos
no transito do franquismo á denominada
democracia postfranquista.
Coido que esta cuestión é
central para comprender as razóns de sectores mesocráticos do exército, das elites pequeno burguesas
intermedias, de sectores do funcionariado que apoiaron a acción dos sublevados
porque estaban a percibir que o seu predominio social estaba, ou podía chegar a
estalo, cuestionado. Por que os capitáns xubilados pola lei Azaña acudiron en
tropel a apoiar os sublevados, cando estaban docemente xubilados e cobrando o
seu salario como se estivesen en activo? Pois pola perda de presenza social que
sentiron e empurrados por unha trama civil cada vez mais radicalizada arredor do protofascismo de José Calvo Sotelo
que arrastraba para o extremo os vellos católicos conservadores de Gil Robles cos
apupos das comenencias dos cínicos lerruxistas de aparencia laica e
republicana. Esas conivencias sociais
foron as que fixeron que o golpe de
xullo non ficase nunha nova “sanjurjada”, como pensaba en especial Casares
Quiroga, e convertese o seu fracaso
nunha terríbel guerra de exterminio de reais ou futuros opositores. Se alguén
pretende ollar algunha similitude coa actualidade coido que debe lembrar aquela
referencia do vello Marx, no enceto do seu “18 de brumario”: “Hegel dice en
alguna parte que todos los grandes hechos y personajes de la historia universal
aparecen, como si dijéramos, dos veces. Pero se olvidó de agregar: una vez como
tragedia y la otra como farsa”[11]. Agardemos que as ocorrencias do vello Marx,
como en tantas ocasións, sexan atinadas e todo fique nunha comedia costumista
española.
Regresando ao Grove, un dos
aspectos que considero máis salientábeis do libro, entre os moitos que ten, é o
relato da disputa entre as elites locais: os Álvarez e os Otero. É evidente que
o condicionamento xeográfico, case insular, do Grove permite rastrexar en
detalle esta loita polo poder local, as reconversións e as adaptacións das súas
elites sociais ou económicas, moito máis cando está en disputa un obxecto de
desexo, no que se converteu, nunha determinada altura, a illa da Toxa. Mais tamén
como os valores éticos condicionan as actitudes das persoas que ao fin e ao
cabo son os que cometen delitos, asasinan ou salvan outros seres humanos, como
recolle Mascato que se dicía no Grove: “os anxos convertéronse en demos e os
demos en anxos”, para explicar a mudanza dos vellos monárquicos virados en
demócratas republicanos e dos demagogos anticaciquís empoleirados na ditadura
de Primo convertidos en fascistas. Ao tempo, no traballo de Mascato tamén se
poden observar, reflíctense esas mudanzas nas novas xeracións, como os mozos
galeguistas, como Paco García Moldes ou Xacobe Barral, se implican na loita
política de acordo co seu amigo e renovador do galeguismo Alexandre Bóveda,
pagándoo coa vida e co cárcere respectivamente, e afastándose das veleidades apoliticistas dos vellos
galeguistas conservadores que chegaran a flirtear coa ditadura e agora
asustábanse do laicismo republicano.
Moitas grazas Antón por
ofrecernos este traballo que, infortunadamente, cando menos no referido á
persecución franquista, non é dun sitio tan distinto a moitos outros da Galicia
do momento, e sobre todo por facelo dende o campo da historia seguindo aquela
recomendación do vello Hobsbawm de que os literatos deberían ocuparse de
fomentar a súa propia imaxinación en vez de procurala na farturenta
creatividade da historia porque pode acontecer que o lector confunda creación
con historia. E ao tempo, moitas grazas por coidar de que o relato, o relato
histórico, sexa de tan doada lectura como unha obra literaria e se afaste do
relato lento e pousón, ás veces ata
aburrido, de moitos historiadores que non se decatan da necesidade de que o
relato histórico ten que ser tamén relato, e non só relatorio de feitos e
acontecementos.
[2] Ver : Morgade Valcárcel, I. (2018): “Rosa branca. Accións colectivas
da memoria na transición: vítimas sen verdugos” en Fernández Prieto e Míguez
Macho (coord.) Golpistas e verdugos de
1936. Historia dun pasado incomodo. Vigo:Galaxia.
[3] Caeiro, A., González, J. e De Saa, C. (1995): Aillados. Vigo: Ir Indo.
González J. (1998): Nigrán, memoria dunha guerra 1936-1939. Do Cumio:Vigo. Hai unha
segunda edición ampliada, na mesma editorial, en 2014.
[6] Traverso, E. (2007): El pasado, instrucciones de uso. Historia,
memoria, política. Madrid: Marcial Pons.
[9] Ver: CD “Entrevista a Carlos
Casares no programa “As lerias do moucho” en VV AA (2003): Carlos Casares.
Monografías da Revista de Estudos Miñoranos. Gondomar: IEM.
[11] Marx, C. (2003) [1852]: “El
18 de Brumario de Luís Bonaparte”. Madrid: Fundación Federico Engels.
Ningún comentario:
Publicar un comentario