Sr. Alcalde, Sr. Presidente do parlamento,
autoridades, entidades organizadoras, familiares, amigos e amigas. Bo día.
En primeiro lugar quixera agradecer aos
organizadores o seu convite, e en concreto a Xosé González que foi quen mo
transmitiu, pois é para min motivo de fonda ledicia falar sobre unha persoa á
que non tratei, nin sequera coñecín, pero que me vén inspirando, dende hai moitos anos, nas miñas pescudas
sobre a persecución franquista, por razóns que irei debullando. En segundo
lugar permitídeme que, por non deixar nada no caixón,vos lea estas liñas a
pesar da perda da espontaneidade que poida supoñer, pero que hoxe considero
necesario por mor da precisión.
Aló pola segunda metade dos setenta do pasado século,
para moitos de nós houbo un escintilar iniciático que remexeu neuronas e
conciencias e comezou a desvelarnos as falsidades do relato que durante décadas
nos foran implantando no cerebro sobre o que acontecera na que se cualificaba
como "guerra entre irmáns". Aquel faro tremelucente foi un artigo,
non moi longo, de Cuco Cerecedo, un celebre xornalista vigués, publicado no mes
de setembro de 1977 na revista Historia
16 titulado "Cuando la sangre llegó al Miño".
Ata daquela, os nacidos na década dos cincuenta
escoitaramos falar dun tío-avó ao que lle cortaran as dedas conxeladas, de
alguén a quen lle mataran un fillo, ou un pai, nun lugar indeterminado,
indefinido, difuso,chamado "guerra" ou "frente".
Falábase moito da fame pero pouco do que pasara.
De súpeto escoitabamos falar de que o sangue chegara
ao río. Para todos nós Galicia estivera, de forma natural, do lado dos
militares facciosos. Sabiamos de mortos, de fuxidos, de que Castelao estaba no
exilio pero nada escoitaramos da Volta da Moura, de morteiros e metralladoras, de pum, pum no Aloia, de Camposancos, do
frontón vigués, nin que, e a cifra deixábanos abaneando, no Baixo Miño
"hubo de ochocientos a mil desaparecidos". A pregunta inmediata era,
noutros sitios tamén ocorreu? O relato imbuído nas mentes infantís e o silencio
dos adultos podía poñerse en cuestión? Tardamos moito en descubrilo. Demasiado.
Cuco Cerecedo non chegou a ver o seu artigo publicado. O 4 de setembro de 1977faleceu
dun aneurisma en Bogotá, cando cubría a xira suramericana do novo secretario
xeral do PSOE, Felipe González.
Moitos anos máis tarde, nos primeiriños anos do novo
século un amigo tróuxome unha carpetiña azul que atopara nos arquivos da
editorial que dirixía. Nela mesturábanse cartas, recortes de prensa,
manuscritos e mecanoscritos, uns de carácter profesional con outros sobre a
persecución franquista en Tui. Sen dúbida don Darío, vou seguir o costume de
Xosé González e aseñoralo, andaba a axuntar papeis para elaborar unhas memorias.
Sabémolo tamén porque el mesmo o anunciou en varias ocasións. Púxenme en
contacto co seu fillo Alfonso, entregueille a carpeta e amoseille o meu
interese nos documentos tudenses e a posibilidade de volvelos publicar,pero xuntos.
Non só lle pareceu ben, senón que me ofreceu os escritos e documentos
memorialistas. Pensei nunha edición cunhas poucas anotacións, a corrección lingüística
das "Historias de fuxidos" e a versión en galego de "Historias
de la retaguardia nacionalista". Apalabrámola cun editor pero unha crise
político-económica deixouna no limbo.
Entre aqueles papeis achábase, corrixido por don
Darío, o mecanoescrito de Cerecedo. Así que confirmamos o que xa escoitaramos,
que a fonte informadora e de contactos de Cerecedo fora don Darío; tamén que a execución
do traballo foi antes de febreiro de 1975, pois nunha carta, asinada neste mes,e
dirixida ao director da revista, don Darío achegaba unha serie de
modificacións, pois xornalista e informante acordaran que este fose o revisor final
do texto. Todos os cambios foron recollidos. Case todos de detalle. Pero un
importante. Situémonos no tempo, Franco vivo. Don Darío pide que retiren o nome
da súa sobriña:
que aparece
relatando el arresto y traslado del "comunistiña", funcionario de
correos, es una empleada en la secretaría del Instituto de 2º Enseñanza de Tuy
y su sueldo mensual de un empleo en el que lleva 15 años, será el único ingreso
de su familia al faltar su padre, anciano de 82 años. Como no se trata de un
empleo por oposición y el Director del centro, que la sabe absolutamente
identificada con mis ideas políticas, no las comparte precisamente, podría
hacer peligrar su ya no muy estable puesto.
A dirección da revista considerou que aquel traballo
debía agardar na gabeta. Foi a súbita morte do xornalista, que Franco estivese
morto e que as elección xa foran en xuño, o que a levou a tiralo do caixón e
publicalo en setembro de 1977.
Ao tempo que Cerecedo redactou o seu traballo, don
Darío preparou un seu; tamén breve. Presentouno a un concurso convocado pola revista Historia y Vida,
resolto o 15 de decembro de 1974. Titulouno"Historias
de la retaguardia nacionalista" e mereceu
o segundo premio. Publicouse no número de febreiro de 1975. Nel recordaba o seu
pai e os que con el foron asasinados, a defensa da cidade e tres circunstancias
nas que se puxo en risco: a certificación que lle salvou a vida ao tenente de
navío Valera; o socorro médico, a través da nai,ao breve alcalde de Tui, tan
breve que non chegou nin a presidir unha soa sesión plenaria, e a súa reiterada
intervención na argallada ideada polo avogado militarizado, José Queizán,para
que Josefina Segret simulase un embarazo e lle conmutasen a pena de morte. Dos
catro casos deixará cumprida ampliación nas súas posteriores "Historia de
fuxidos".
Lembremos
que era 1974 e amentar o tema tiña o seu risco, aínda baixo a pantomimados 25
de anos de paz de Manuel Fraga segundo a cal, naquela guerra entre irmáns cometéranse
excesos polos dous bandos. A esta argucia acolleuse o Conde de Godó para
convocar o premio, iso si, deulle o primeiro ao bando vencedor e censurou o
relato de don Darío, sen que lle importase romper a coherencia do mesmo. Anotou
don Darío nun lateral do mecanoescrito: "Lo subrayado no permitieron
publicarlo sin ser documentado". O paragrafo dicía, sigo a miña tradución:
Porque
nunha poboación de pouco máis de 5.000 habitantes foron pasadas polas armas
(por fusilamento ou por “paseo”) non menos de 500 persoas, sumadas as de orixe
e veciñanza tudense e as do partido xudicial...
A entrega do premio ficou establecida para o
12 de marzo de 1975 no hotel Ritz madrileño. A dirección reiteroulle o convite
por carta e telegrama. O día anterior á entrega DAB asinou unha longa carta na
que lle comunicaba que sería moi grato compartir "unas horas de gala
literaria y de evocación histórica común en la cronología, aun que vista desde
distintos campos, actitudes y perspectivas...". A carta non a mandou.Enviou
un telegrama aducindo compromisos profesionais.Que saibamos o artigo premiado
só se reeditou nun caderniño publicado polo concello de Tui, o 26 de outubro de
2010, con ocasión do centenario do nacemento do autor, pero sen o parágrafo censurado.
En 1977, don
Darío aproveitou outra fiestra de oportunidade para facer emerxer a memoria do
xenocidio franquista, xa o profesor Míguez Macho ten elaborado a argumentación
xurídica e histórica para aplicar este termo, que a RAG define como "exterminación
metódica dun grupo social por motivos étnicos, relixiosos ou políticos",
ao que aconteceu en Galicia despois de xullo de 1936. Esa fiestra achouna en La Voz de Galicia publicando, entre o 17
de abril e o 17 de xullo, unha serie de dez capítulos co título xenérico de
"Historias de fuxidos". Comezounos abaneado entre a señardade e un
certo romanticismo, como el mesmo recoñece, sentado un principio que hoxe como
historiadores non aceptariamos, e daquela poderiamos comprender como superviventes.
Di no seu primeiro capítulo:
Direi os nomes, ou os
alcuños e as particularidades persoais dos perseguidos e dos mortos, non os dos
seus perseguidores ou executores, aínda que os coñezo todos por unha
circunstancia que logo contarei. Pero non quero que os fillos e os netos, que
non teñen culpas, poidan ser aldraxados algunha vez nos seus apelidos, sen
xustiza. E porque predico que todos os apelidos de agora en diante teñen que
xuntarse baixo un lema común: a paz.
Nestes dez capítulos relátanos con maior concreción
o que adiantara en breves trazos na colaboración con Cerecedo ou no artigo
premiado. Os ires e vires del e da súa familia, os avatares de Valera e a
tripulación do Fradera, os do capitán de carabineiros Rodríguez Blanco e do
brigada Doniz, ou do armeiro Azurmendi; as intervencións do "santo
laico", nas súas palabras, é dicir de Santiaguiño ou Gumersindo o
panadeiro o líder cenetista; da fuxida do hospital,arrastrando a perna, daquel
rapaz a quen o cura de Budiño feriu cunha posta de perdigóns e que a propaganda
franquista revirou coa súa inmoralidade característica; detense na rocambolesca
fuxida do seu curmán Xerardo Álvarez Gallego; na vida do enterrado na bodega,
Guillermo Vicente de Santiago, de Josefina Segret ou dos fuxidos que deron
chegado a América...
Un dos capítulos conservado na carpeta é moito máis
longo que o publicado. No da carpeta, don Darío incumpre o principio inicial. Non
vou entrar en detalles pero non me resisto a contarvos a súa cerna, aínda que
sexa ás presas. Un rapaz, axudante de zapateiro en Guillarei e cenetista, ao
cal, diriamos, o seu patrón, o zapateiro e dirixente cenetista, lle pagaba a
cota sindical, non había moito que casara, polo que non se atreveu a fuxir
deixando soa a moza. Prepararon un agocho na corte dos porcos. Pasaron os meses
e a muller quedou embrazada. Acudiu a don Darío asustada e pedíndolle remedio,
este negouse por razóns morais, pero deulle un consello, que falase con algún
home de confianza e aparentasen facerse as beiras, só tería que soportar os dixomedíxome
e algunhas faltas de respecto. Así o fixo. Falou cun seu primo, argallaron a
representación, a veciñanza chamoulles de todo, os pais deixaron de visitala
pero levábanlle comida ás agachadas. O neno naceu. A cousa parecía acougar. O
aprendiz de zapateiro comezou a saír do tobo e durmir na casa. O neno medraba. Un día ela tivo que ir mercar
á taberna e deixou o rapaz durmindo no berce; o pai estaba onda el deitado no
chan para que non o vise o veciño; pero o rapaz comezou a chorar e achegouse para
abalar o berce; o neno calou, pero o veciño, "o espreitador", chamoulle don Darío, decatouse do arrolar e
non tardou en baixar a Tui para avisar a "brigada del amanecer". Chegaron
de contado e pegáronlle uns tiros no mesmo acubillo da corte dos porcos. Dicían
os veciños que o limoeiro ao que se subía o espreitador para axexar secou e non
deu máis froito.
Moitos anos despois, don Darío recibiu na consulta
aquela muller acompañada do fillo, un home feito e dereito que marchara para
Alemaña, pero como ela ía sendo maior e estaba soa, quería volver. Era por se don
Darío lle podía botar unha man para entrar na Citroën. Así foi.
Mais a fiestra de oportunidade pronto se pechou.
Darío viu como publicaban o capítulo X antes que o IX, tivo que reclamar a súa
publicación. Así o fixo o xornal algunhas semanas despois. Francisco Pillado
Rivadulla acababa de ser destituído como director de La Voz de Galicia; o xornal quería encamiñarse por vieiros
diferentes a aqueles polos que, durante nove anos, o conducira o recoñecido
xornalista, aqueles que lle custaran a multa,imposta polo ministro Fraga, de
50.000 pts por publicar e premiar o artigo de Alfonso Álvarez Gándara: "La
iglesia no habla la misma lengua que los gallegos".
Non quixera rematar sen unha breve referencia á
detención, prisión e apertura de causa militar, a 156/47, que padeceu don Darío en setembro de 1947 a raíz
dunha tentativa de organización da chamada Unión de Intelectuales Libres (UIL) promovida polo PCE e argallada en
Galicia por Francisco Rey Drox, coñecido por "comandante" ou
"coronel" Chacama. A súa detención, en Ourense, provocou unha redada
en Vigo, con varias persoas detidas, entre elas tres policías armados, así como
varias personalidades da medicina e da
avogacía, de Vigo e Santiago, cos que Chacama entrara, ou pretendera entrar, en
contacto, entre os que podemos citar a Enrique Vidal Bustamante, Roberto
González Pastoriza, Paco del Riego, Jorge Seoane Corrales ou os compostelás
Ramón Baltar, José Otero e Ulpiano Villanueva, ademais do propio Darío. Chacama
asumiu todas a responsabilidades e exonerou os detidos, que ficaron en
liberdade. Rey Drox faleceu no cárcere de Burgos.
A profesora Iria Morgade, na súa brillante tese de
doutoramento "Sen rancor nin esquecemento. As accións da memoria
traumática na transición en Galicia (1976-1986)" lida en 2024 na USC,non
deixa de salientar tanto o labor divulgador de don Darío como o seu activo
papel nas primeiras homenaxes públicas ás vítimas da sublevación, como a
celebrada na Alameda de Tui o 30 de outubro de 1976, cabodano do fusilamento do
seu pai e os demais tudenses; ou as homenaxes a Bóveda en Pontevedra entre 1976
e 1978.
Lamento agora non ter insistido na publicación dos
textos memorialistas de don Darío, pero, en parte, foi culpa súa, pois
encerelloume de tal xeito que pretendín contrastar a moita información que nos
achega neles, e iso, ao mellor, é moito para un francotirador coma min ou
moitos outros que investigamos fóra da academia. Outros compromisos
interpuxéronse. Agardo, algún día, poñerlle o ramo ao traballo memoralístico
que don Darío inspirou e ao que el non puido dar cabo pola súa repentina morte
o 7 de xuño de 1979.
Graciñas.
