O pasado sábado, 25 de xullo, día de festa e reivindicación da
nación dos galegos e galegas, publicouse a miña primeira colaboración nun
xornal, ou, con maior precisión, nun proxecto de comunicación que esperta
entusiasmo nas xentes do vello Orcellón e das ribeiras do Avia, desas terras
entre centeo e viño que con intencionada imprecisión denominou Emilia Pardo
Bazán, Avieiro.
O proxecto xornalístico e televisivo denominase Badalnovas. Non deixedes de visitala.
Cada sábado publicarase un artigo dunha serie denominada “Polo
Avieiro de dona Emilia”. Este foi o primeiro.
Era muller afouta, de ánimo
arrichado, de rompe e racha, pero moi mirada para os asuntos de “procedencia
diplomática”, así que non sei se á condesa de Pardo Bazán lle chistaría moito tanta
confianza no trato. Cóntase que nunha ocasión deixou de pagar unha factura de
hotel por non tratala de Excelentísima señora e ben que soubo marcar distancias
coa súa creación literaria, o falso marqués de Ulloa, don Pedro Moscoso, ao que
imaxinou embrutecido pateando tras as perdices polos montes que dende as
alturas abeiran o curso, unhas veces bravío, outras amansado, do Avieiro. O
eufónico hidrotopónimo creado pola farturenta imaxinación da escritora aparece
como pano de fondo paisaxístico no seu retrato da decadencia fidalga e non
deixa de estar presente nesa síntese de pinceladas paisaxísticas comúns ao
medio natural no que se desenvolve a acción dalgunhas das novelas e contos de
dona Emilia.
Tres son os títulos novelísticos
que teñen por escenario estas terras do Carballiño e o alto Ribeiro: El cisne de Vilamorta (1885), Los pazos de Ulloa (1886) e a súa
secuela,La madre naturaleza (1887) e
unha serie de contos dos que falaremos noutra ocasión. Estaba a nosa autora na
metade da súa terceira década de vida e levaba preto de 20 anos casada co
primoxénito dos Quiroga. As estancias nas casas do Carballiño, Banga ou
Cabanelas eran ritos anuais, moi en especial no verán, en concreto no mes do
setembro, pola vendima e polas festas do San Cibrao.
No imaxinario
pardobazaniano, esa sonora mestura entre Avia e Arenteiro denomina o territorio
habitado polas xentes ás que se dirixe Badal
Novas, e aparece explícita tanto no
retrato irónico do cisne becqueriano de Vilamorta como na secuela de Los pazos, nesta si aparece citada
Vilamorta, que é como podemos
considerar a La madre naturaleza, na
que tamén se cita a feira de Vilamorta.
Como ben saben, dona Emilia alcumou
de Vilamorta ao Carballiño. A novela cómpre interpretala en clave irónica,
quizais tamén no referido á “villita” como a cataloga a autora. Aínda que teñamos que
concordar que, en tempos de dona Emilia, o Carballiño pouco máis era que unha
viliña entre centeo e viño.
A Pardo Bazán lémbranos no
prólogo a El cisne, asinado en
setembro de 1984, que houbo quen atribuíra as cruezas e francas descricións da
vida popular de La Tribuna, a novela coa
que gañou recoñecemento literario, ao seu particular empeño en escribir segundo
o canon do naturalismo; agora, di ela, con certa sorna, haberá quen me dirixa a
acusación oposta dicindo que El cisne…
é un tributo á escola romántica.
Todo cómpre entendelo nese
medido e constante xogo de dona Emilia por aquelar doses de contemporaneidade e
conservadorismo, de racionalismo e catolicismo, de liberalismo formal e
esencias tradicionalistas, e nesta ocasión tamén neste enredo aparente entre
naturalismo e romanticismo. Na realidade, xa despois publicar La Tribuna (1883) e antes de El cisne… (1885), dera ao prelo dona
Emilia o seu ensaio La cuestión
palpitante (1883) no que se amosa partidaria dun naturalismo próximo a
Zola. Con ironía débense, pois, observar os personaxes: Segundo, o pretensioso cisne; Leocadia,a
mestra enferma de amor; o vello político ricachón, don Victoriano, e a súa
fermosa e coqueta muller, Nieves, que se parapeta tras da filla para coquetear co
cisne, mentres este desbalde afagos á nena para arrimarse á cauta fogosidade da
nai. A técnica narrativa debémola pois entender como idéntica, xa que, segundo a propia autora, guiábana os mesmos propósitos tanto ao
escribir La tribuna como ao redactar El cisne de Vilamorta. Isto é “estudiar y retratar en forma artística gentes
y tierras que conozco”, marcar distancias co “estrecho provincialismo”para non
ficar nunha “pintura de usanzas regionales”,en clara referencia ao “rexurdimento”, e aspirar “al honroso dictado
de novela”. Ao tempo, para a autora, o romanticismo, como época literaria, xa
pasou e só se trata dun “fenómeno
aislado” que nin influencia ten nos costumes, aínda que “como
enfermedad, pasión o anhelo del espíritu, no pasará tal vez nunca.”
Segundo a autora, “a la
misma luz que me alumbró por los rincones de la Fábrica de Tabacos de Marineda,
he tratado de ver la curiosa fisonomía de Vilamorta. Si la Fábrica se
diferencia en todo de la villita, no consiste en que yo las mire con distintos
ojos, pero es que forzosamente ha de diferenciarse el puerto comercial y fabril
de la comarca enclavada tierra adentro”. Se na contorna da Coruña, ou Marineda,
se desenvolve a vida das cigarreiras e demais personaxes de La tribuna, nas ribeiras do serpeante Avieiro
hai unha “villita”, de pouca vida, O Carballiño, que pretende ser cabeceira da área ribeirá de
“El Borde”,segundo lle di a autora, situada no linde entre centeo e viño, área
na que se moven os personaxes das tres novelas que escribiu entre 1884 e 1887;
e en concreto na Vilamorta do Carballiño a primeira delas.
Pero dona Emilia non describe
con fidelidade minuciosa, cun detallismo hiperrealista as paisaxes, senón que
realiza unha síntese, unha fusión dos elementos comúns como se os superpuxese para
crear novas paisaxes que a todas comprendesen[1]. Se nos empeñamos en
localizar, por exemplo,os pazos de Ulloa, ou outros lugares, con exactitude, o
resultado será estéril; pero repasando a biografía de dona Emilia e realizando lecturas
comparadas entre as súas obras si podemos deducir que Vilamorta é O Carballiño;
que Auriabella é Ourense; Marineda, A Coruña; que Avia é Ribadavia e que o
Cebre de Los pazos… e La madre naturaleza, onde se detiña o
coche de cabalos que facía o traxecto Santiago-Ourense, era a vila, nó de
comunicacións, de Cea, máis dinámica que
Vilamorta, pois ademais de contar con parada e relevo dos cabalos de
tiro, médico e notario gozaba da fama das súas panadeiras; que “Las Vides” de El cisne…, pode ser Banga ou Cabanelas,
ou unha fusión de ambas. O que non empece que haxa outros lugares, de intensa
presenza nas tres novelas, de non tan doada identificación, en ocasións con
nomes doutros lugares, como no caso de Boán, Castrodorna, que está máis alá do
río, preto de Portugal, Naya ou mesmo Ulloa ou outros tan dubidosos como pode
ser Piedras Albas, quizais Cabanelas, ou Molende, que ben podería ser Moldes,
ou Loiro, que é evidente que non é Leiro, ou o Pico Medelo que pode ser unha Pena
Corneira entremesturada con algún dos grandes castros da zona.
En calquera caso e de forma
xenérica todos estes lugares están regados
polo seu Avieiro, na ampla comarca de El Borde, que lle acae ben ao territorio Badal Novas.
· Publicado en Badalnovas
[1] Como xa sinalou Jaime Ferreiro Alemparte,
nun breve pero interesante artigo sobre a cuestión publicado en La noche
Ningún comentario:
Publicar un comentario