Limpando a retagarda. A Falanxe da Ramallosa en tempos de ferro e lume (1936-1939)[1]

 

A Falanxe da Ramallosa desfilando por Sabarís (Arquivo J. Gonzñalez)

     Non só houbo vítimas, tamén verdugos. Tendemos a mudar á vítima en heroe e a revestir o  verdugo dunha maldade desmesurada. Poderiamos centrarnos nos enlamados na conspiración, na baixeza moral dos asasinos, limitarnos ao cabo Pena, ao Rabioso, aos “civís” Rúa Cabanas ou Gutiérrez Peón, ao “cívico” Alonso Vila, a Gerardo “Fandiño”, Roade, Lusquiños ou aos que decidían sobre a vida e ordenaban a rapaces que a roubasen. Foron moitos máis. Uns poucos non serían quen de facer aquela carnaxe.

    A brutal persecución desatada no Val de Miñor dende a véspera do día Santiago de 1936, festa en Sabarís, cando o tomaron os sublevados, non foi obra duns cantos nomes que a memoria popular identificou coa perversión moral, senón dun aparato organizado, mesmo dende antes do golpe de estado, perfeccionado nos meses de lume e ferro, consolidado dende abril de 1937 ata o final de guerra para servir de sustento, durante catro décadas, ao réxime ditatorial.

A Falanxe da Ramallosa: a fundación

    A partir de maio de 1938, pacificada e controlada a retagarda, procedeuse á  formalización burocrática da denominada FET-JONS. Os militantes debían renovar os seus carnés cumprimentando unha instancia na que debían achegar os méritos realizados na acción contra o marxismo.

    Daquela xa caera en desgraza o seu primeiro dirixente, Gerardo González Fernández. Este, na súa ficha repasa o seu percorrido político ata que forma a Falanxe e asume a xefatura, o seu é o carné nº 1. Nese cargo continuará “hasta que en julio de 1937 me relevaron”. Coñecido como Gerardo “Fandiño”, este “propietario y rentista” residía en Sabarís. En carta adxunta á instancia dirixida ao, na altura, xefe local Julio Roade Niel, o gran contrincante de “Fandiño” pola xefatura, o auxiliar de farmacia Celso Milleiro Sampedro afirma que a Falanxe fundouse “el 10 ou 11 de julio del 36” e “como aquello se hacía entonces ocultamente no fue oficial”. A fase clandestina confírmaa o industrial de S. Cristina, Avelino Costas Gonda, que aduce como mérito ter achegado 100 pts. á organización o 28/6/1936, data do plebiscito do Estatuto.

    Baixo a legalidade dos sublevados, constitúese o “10 de agosto de 1936” como indica José Pereira Troncoso a quen “se le asigno el cargo de tesorero”. Dende esa, Gerardo “Fandiño” exerceu a xefatura ata que, tras os denominados “sucesos de Salamanca” (abril de 1937), foi destituído. Franco emitiu daquela o “Decreto de unificación” polo que a anterior FE-JONS mudaba en FET-JONS e incorporaba os requetés e a extrema dereita monárquica. Dende o 15 de xullo dese ano a Falanxe da Ramallosa estará dirixida polo veterinario Julio Roade Niel.

    A incorporación dos monárquicos, algúns deles activos na política republicana, provocou gran malestar entre os falanxistas, tanto en tempos de “Fandiño” como nos de Roade, amosando este último unha gran resistencia a admitilos. Tiveron que aceptalos. O párroco de S. Cristina, José Gómez Alonso, conseguirá ser nomeado capelán da Falanxe e despois provocou a intervención do xefe Suevos e, en especial, do secretario provincial Ramón Babé, quen lle recorda ao xefe local que non é motivo de exclusión de ninguén que formase parte dalgún partido político, agás que fose da FP ou tivese participación activa ao servizo da república.

    Varios documentos permítenos reconstruír a reunión fundadora de agosto. Nela participaron: Guillermo Ante Alonso (Sabarís), os irmáns Guillermo (Sabarís) e Manuel Blanco Carballo (Belesar), José Carrera González (Sabarís), Ángel González Garbín (Sabarís), Celso Milleiro Sampedro (A Ramallosa), Rafael Mascuñana Fernández-Capalleja (A Ramallosa), Jesús Pousa Prada (Sabarís), Francisco Pereira Santalla (A Ramallosa), Andrés Vázquez Rial (Nigrán), Jesús Rodríguez Quinteiro (Borreiros), Ángel Suárez (Sabarís), José Valverde Cadaval (San Pedro), Álvaro Valverde Rouco (Sabarís), Ismael Roberto Valverde Cadaval (San Pedro), Indalecio Vidal Quinteiro (Borreiros), Rotilio González Cadaval (Sabarís), Gerardo González Fernández (Sabarís), José Pereira Troncoso (Sabarís) e Julio Roade Niel (A Ramallosa). Este sería o núcleo inicial e dirixente.

    Engadimos a parroquia de referencia tanto para sinalar o predominio absoluto das dúas Ramallosas como a notábel ausencia de falanxistas de Panxón. Isto explicaría a inicial denominación de Falanxe da Ramallosa que despois se manterá.

A Falanxe de Panxón bub partido de fútbol (Arquivo IEM)

A Falanxe de Panxón

   
    Máis a de Panxón estaba xa organizada. Un dos primeiros documentos cos que contamos é unha relación de afiliados (15/09/1936), manuscrita polo seu xefe e líder Álvaro López Lusquiños. Con estrutura, xefaturas e selo propios, todo indica que a Falanxe panxonesa, agrupada arredor deste polémico, na orde interna, e terrorífico, para os perseguidos, xefe, actuaba con autonomía; tamén tras a integración. Auxiliaba a Lusquiños, Vicente Castro Alonso. Organizábase en 1ª e 2ª liña, isto é, de choque ou combate e de reserva. A de combate mandábaa Víctor Manuel Pérez Pérez, auxiliado por José Mª Sanromán Casasnovas e con César Buján Lorenzo e José Lorenzo Veiga como enlaces. A segunda dirixíaa Bernardo Cabral Costas coa axuda de Manuel Lomba Fortes. Dous meses despois a FE de Panxón apenas aumentara en afiliados (de 27 a 33) pero si se dotara dunha estrutura máis complexa cunha segunda escuadra de 1ª liña. comandada por Antonio Guimaraes Soto con Mariano Tejero Molina, como subxefe, e Fermín Martínez Pereira, de enlace.

    A finais de outubro de 1936, despois do holocausto da Volta dos Nove[2], cando o lume comezaba a amainar, a FE-JONS de Panxón integrarase na da Ramallosa. A primeira listaxe conxunta é unha relación (31/10/1936) de falanxistas para os que se solicita permiso de armas curtas. Este sería o “núcleo duro”:

Nome e apelidos	Cargo	Parroquia
Gerardo González Fernández	xefe local	Sabarís
Rafael Mascuñana Fernández	xefe de milicias	A Ramallosa
Ismael Valverde Cadaval	secretario	San Pedro
José Pereira Troncoso	tesoureiro	Sabarís
Celso Milleiro Sampedro	subxefe de milicias	A Ramallosa
Benjamín Ferreira Pontes	xefe de 1ª falanxe	A Ramallosa
Joaquín Peralba Giráldez	subxefe 1ª falanxe	Sabarís
Ángel González Garbin	xefe de 2ª falanxe	Sabarís
Alberto Martínez Fernández	subxefe de 2ª falanxe	A Ramallosa
Álvaro López Lusquiños	xefe de 3ª falanxe	Panxón
Vicente Castro Alonso	subxefe de 3ª falanxe	Panxón
Manuel Blanco Carballo	xefe de escuadra	Belesar
Rogelio Barros Costas	subxefe de escuadra	Sabarís
José Valverde Cadaval	xefe de escuadra	San Pedro
(ilexíbel) Bula Contreras	subxefe de escuadra	Sabarís
Álvaro Valverde Rouco	xefe de escuadra	Sabarís
Jesús Pousa Prado	subxefe de escuadra	Sabarís
Rosendo Pinzás Soto	1ª liña	Sabarís
Julio Roade Niel	enlace	A Ramallosa
Rotilio González Cadaval	enlace	A Ramallosa
Vicente Crespo Alonso	1ª liña	Camos
Fernando Villamarín Bobilllo	1ª liña	A Ramallosa
Francisco Pereyra Santalla	1ª liña	A Ramallosa
Feliciano Rodríguez Figueiro	1ª liña	Camos
Jesús Rodriguez Quintero	1ª liña	Donas
José Carrera González	1ª liña	Sabarís
Hilario Ruíz Labaurdette	1ª liña	A Ramallosa
Bernardo Cabral Costas	1ª liña	Panxón

 

A representación política

    Dende o 24 de xullo, data na que se “pacificou” o Val de Miñor, ata o 28 de agosto, a xefatura militar estivo a cargo do capitán Blanco Linares, un “africanista” retirado, residente en Sabarís, que nomeou as xestoras dos tres concellos. A de Nigrán baixo a presidencia do abastado propietario Joaquín Fontán Ozores. A de Baiona, dirixida polo farmacéutico José Barreiro Álvarez, mentres estaba á  fronte da Falanxe Emilio Vázquez González “O Patudo”. Mentres, Latino Salgueiro Pereira presidía o concello de Gondomar con Manuel Núñez Méndez como xefe falanxista.

Limpando a retagarda

    Referímonos á renovación dos carnés. A gabanza dos méritos induce a indiscrecións. Non a declaracións manifestas, senón a eufemismos: “limpiando la retaguardia a las órdenes de la GC”, “persiguiendo marxistas”, “prestando servicios”. Rompe esa sutileza unha carta privada na que Mascuñana, dende a fronte, escríbelle a “Fandiño”: “cargaros cuanto rojo halla.”

    Con esa chiscadela exprésanse José María Sanromán Casanovas ou Víctor Manuel Pérez Pérez, Antonio Costas Pereira, Eladio Lorenzo Costas, Antonio Moreira Moreira, Álvaro Valverde Rouco ou Manuel Pérez-Sanromán, quen afirma que participou na “persecución de marxistas por los montes, etc. etc.”, a que se refire este subxefe da FET de Chandebrito co etc. etc.?.

    Eses labores realizounos tamén Fermín Martínez Pereira e Celso Milleiro Sanromán, mancebo na farmacia de Andrés Abal Ozores (tamén falanxista); o canteiro de Camos, José Rial Vázquez e o seu conveciño Feliciano Rodríguez Figueiró. Inocencio Alonso, veciño da parroquia, contoulle a Juan A. González[3] que aínda miraba a cara de Feliciano mentres lle espetaba o cigarro acendido en cada unha das meixelas. Poderiamos seguir poñendo exemplos.

    Dirixentes de relevo eran o mestre José García López, Rotilio González Cadaval, que manifesta que foi “perseguido durante 20 meses” polo “esquerdista” consello de Tranvías e Adolfo Besada Rodríguez un dos poucos que se autocualifica como “fascista”.

    As solicitudes infórmaas o xefe Roade, en poucas ocasións fai apuntamentos. Mais no caso de Manuel Castro Fernández e o seu irmán Raimundo, que manifestan o mesmo que os anteriores, Roade aclara: “Las manifestaciones de este camarada hay que interpretarlas en el buen sentido, en lo que dice de limpieza de la  retaguardia quiere decir que prestó servicios con la GC pero no que asesinase a ninguna persona; hizo guardias, participó en la busca y captura de marxistas y sin sobrepasarse a cometer delitos”. Na outra solicitude anota: “Esta Falange no cometió delitos y aún menos crímenes”. Custa entender cal é “el buen sentido”. O que non se entende moi ben é porque se sentiu obrigado a incluír estes comentarios nesta ocasión e non nas outras solicitudes.

O cabo Pena,
comandante do posto de Baiona,
sentado.

    É preciso sinalar que sempre se indica que a vixilancia, limpeza ou persecución realizábase ás ordes “de la GC de Baiona”, “del cabo de la GC[4]” ou da “autoridad militar”. A intervención é sempre a reclamo dos militares, neste caso, cando menos dende finais de agosto, da garda civil.

Roade terá o seu momento de fulgor ao comunicarlle ao mesmísimo Suevos, en carta persoal, que “tengo la satisfacción de poner en tu conocimiento que dimos captura a un célebre bandido conocido por el “Lolito”, gracias a mi intervención con la ayuda de mi perro León”. A Manuel Prado Pereira “Lolito” fusilaríano pouco despois, ás 11 da mañá, diante da fonte da súa parroquia, Priegue.

Publicado en Nós-diario, sexta feira 13/11/2020

 

---

[1] Os datos proceden do arquivo da FET-JONS da Ramallosa, depositado no Arquivo de Nigrán. A xefatura denomínase, “da Ramallosa” e abrangue todas as parroquias de Nigrán e as de S. Cristina, coa vila de Sabarís e Belesar, administrativamente de Baiona, así como as gondomaresas de Borreiros e Donas. A FET-JONS organizouse en tres xefaturas locais: Baiona, Gondomar e A Ramallosa. En 1938 axeitouse máis aos lindes municipais; aínda así, S. Cristina e Sabarís, continuarán integradas na xefatura da Ramallosa.

[2] Na madrugada do 16 de outubro de 1936 nove veciños do Miñor foron asasinados na, dende a altura, coñecida como “Volta dos nove”. Ver: Vilar Pedreira, X.L., Méixome, C. (2003): “A Volta dos Nove : Notas para unha historia da represión franquista no Val Miñor” en Murguía, nº 7/8. Santiago 2003. Tamén González Pérez, J.A. (1998): Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939. Cumio, Vigo.

[3] González Pérez, J.A.: Oc, pp.161-163

[4] As referencia ao cabo da GC son sempre ao comandante do posto de Baiona, Manuel González Pena.

O Kurtz miñorán chamábase cabo Pena

 

Déixovos a entrevista que me fixo Cilia Torna como adianto do traballo sobre a Falanxe da Ramallosa que mañá publicará Nós-diario. Agardo que sexa do voso interese e sirva para que quen aínda non o faga merque o xornal ou se faga socio que ben o merece.

 

https://www.nosdiario.gal/articulo/memoria/carlos-meixome-kurtz-minoran-chamabase-cabo-pena/20201110174713108677.html?fbclid=IwAR1XQPMWg6lzXa5M4GK2Kw40iHm65rJ7AXhMSfJL3A7PnvpDaZQGK6rcXyg

A represión é unha historia de vítimas e de verdugos; como persoa que tes traballado durante moitos anos o tema da memoria no Val de Miñor, que destacarías da natureza e do alcance da represión nesa comarca?

A sociedade miñorá tiña, na altura, un gran dinamismo. A proximidade a Vigo turraba dos tres concellos do Val de Miñor nos que a tradición migratoria alentara o despegue económico e cultural. As remesas americanas empregáranse en mercar terras nun val abondoso en casas fidalgas, pero tamén na educación con centros escolares tan salientábeis como a escola Pro Valle Miñor ou a dos fillos de Morgadáns, pero tamén o crac do 29 obrigou ao regreso de moitos emigrantes, pola crise en si ou expulsados pola ditadura de Uriburu (1930-1932) na Arxentina. Traían novas olladas, formación sindical en moitos casos, e unha actitude vital anovadora. Era, pois, unha sociedade dinámica e organizada tanto no sector do mar, con sindicatos como “El despertar del Valle” ou o “Sindicato de Industrias Pesqueras” de Baiona, adscritos ambos á CNT, e con lideres prestixiosos e recoñecidos, como a través dos sindicatos de obreiros e oficios varios de Gondomar e San Pedro da Ramallosa, pero é que ademais en cada parroquia había a súa sociedade agraria, que mesmo se federaron a nivel do Val, aínda que non todas, e remataron por integrarse na Federación Provincial Agraria que sería quen de colocar a Antón Alonso Ríos como deputado, e todo isto sen esquecer o importante labor que desenvolven os mestres e mestras, tanto no aspecto sindical na Federación de Trabajadores de la Enseñanza de Vigo, adscrita á UGT, como, e quizais é o máis significativo, coas misión pedagóxicas de formación cultural e a súa presenza nas directivas das sociedades agrarias parroquiais. A isto cumpriría engadir o elemento comunicador do tranvía, tanto no interior do Val como con Vigo, e mesmo a existencia dun sindicato de traballadores de tranvía Vigo - A Ramallosa.

Politicamente había unha forte presenza do PSOE nos tres concellos e do anarquismo entre as xentes do mar, mesmo con militantes da FAI; cara á  metade do quinquenio republicano vai aparecendo o PCE, mentres que o republicanismo burgués, culto e de formas modernizantes, prendía entre sectores das elites económicas baionesas, mesmo cunha versión enxebrista do galeguismo a través da influencia de José Rodríguez Vicente “Joselín”.

Sobre estes sectores, e dun xeito sobranceiro sobre o movemento obreiro, os mariñeiros, os agrarios e o maxisterio, cebáronse os perseguidores. En números bastos, no Miñor, para unha poboación total duns 15.000 hab. mataron, dun xeito ou doutro, 70 veciños, abriron trinta causas militares nas que imputaron máis de 200 veciños, ao que cómpre engadir outras cincuenta persoas cuxos cadáveres se recolleron en territorio miñorán.

As dereitas conservadoras apostaron ao inicio polo “lerruxismo” pero, tras o desprestixio de Emiliano Iglesias, sectores minoritarios viraron cara ao agrarismo e os demais fóronse achegando ao calvosotelismo, que rematará por apoiar a Falanxe e os militares sublevados.

Un dos fitos do terror fascista no Val de Miñor é a coñecida como a masacre da volta dos 9, suceso que ti tes investigado, como aconteceu, a que respondeu e como ficou na memoria?

Foi o estoupido da vinganza, o desafogo da fera, o horror do coronel Kurtz en Apocalipse Now de Coppola. O Kurtz miñorán chamábase cabo Pena. Andaban na procura dos irmáns Ineses, así lles chamaban por ser fillos de Inés. Ambos estiveran en América. Un socialista e uxetista. Outro anarquista, faísta e esperantista, era Pepe “Saluto”, do que xa falamos en Nós diario; remataron por agocharse nunha casa en Sabarís. Sospeitaban que alí estaban, entraron; o falanxista Refojo resultou ferido; os irmáns matáronos minutos despois. Refojo rematou por morrer. Pena e os seus foron a Vigo, na cadea non lles deixaron pillar a ninguén, pero no frontón de María Berdiales apañaron a nove; torturáronos e na amañecida matáronos nunha reviravolta da estrada. Cinco eran de Panxón, catro de Baiona. Os nove mariñeiros, sindicalistas. Nacía un topónimo para exercer a memoria e o mito.

Sinalas no teu artigo que a represión “non foi obra duns cantos nomes que a memoria popular identificou coa perversión moral, senón dun aparato organizado, mesmo dende antes do golpe de Estado”, que queres dicir con iso?

Quero retrucar o mito creado  arredor dunha mala besta como o cabo Pena. Na memoria popular ficou gravado como a personificación do mal, pero o que fixo non o puido facer só, nin coa axuda duns poucos números da garda civil. Tivo que contar con moitos apoios, no só para pescudar, asexar e delatar, senón tamén para torturar e disparar, ademais de coa aquiescencia ou lexitimación de personaxes como o protagonista da novela de Casares Deus sentado nun sillón azul, de persoeiros sociais ou abastados propietarios, ou, cando menos co mirar para outro lado. Ese “aparato organizado” foi no fundamental a Falanxe da Ramallosa, pero tamén a de Gondomar e Baiona.

Titulas a túa entrega no coleccionábel como “Limpando a retagarda. A Falanxe da Ramallosa en tempos de ferro e lume (1936-1939)”, cal foi a importancia desta agrupación fascista no proceso represivo no Val de Miñor?

A Falanxe da Ramallosa, que abranguía todo o concello de Nigrán, incluída a Falanxe de Panxón, pero tamén Santa Cristina da Ramallosa, é dicir, Sabarís e Belesar, que pertencen a Baiona, e mais Donas e Borreiros, que son do concello de Gondomar, foi a gran estrutura fascista organizada. Sen a Falanxe da Ramallosa a persecución desatada no Miñor non seria posíbel, e esta constituíuse antes do golpe do 18 de xullo a partir de elementos radicalizados da extrema dereita monárquica e sectores en conflito coas dinámicas sindicais no mar, nas obras públicas ou na mesma compañía de tranvías.

As milicias falanxistas non estiveron soas no labor represivo, cal foi a súa relación co resto das organizacións da dereita?

No inicio, a Falanxe da Ramallosa era “jonsista”, isto é, do fascismo revolucionario. No seu interior produciuse un debate e un enfrontamento, cando avanzado 1936 se quixeron incorporar ao partido tanto os gardas cívicos de Victor Lís, que non causaban moita molestia, como sectores monárquicos dereitistas, máis ou menos vinculados ao calvosotelismo, e dereitistas que participaran na vida política republicana. Aquí desempeñou un papel de relevo o crego de Sabarís e capelán da Falanxe, José Gómez Alonso. que foi o aval destes sectores para incorporarse á Falanxe. A pesar da resistencia dos “camisas vellas”, tras os “sucesos de Salamanca”, o decreto de unificación de Franco resolveu o problema. En xuño de 1937 a Falanxe da Ramallosa xa era tamén “Tradicionalista” e os persoeiros da dereita, en inicio rexeitados, pasan a controlar o novo partido que coidaban sostén do novo réxime, co permiso dos militares.

Dinamita en Cabanelas. “Polo Avieiro de dona Emilia” (16)

 

Casa dos Quiroga en Cabanelas

A sociedade galega da segunda metade do S. XIX e do primeiro terzo do XX non era un mundo sosegado, sen conflitos, pacífico, harmónico... como algúns autores nos transmitiron; pero tampouco unha sociedade “atrasada”, foi o termo popularizado, de miseria social, moral e económica na que a sumiu a sublevación militar e o réxime franquista. Moitas das persoas que viviron os tempos duros da posguerra coidan que, se daquela as cousas ían mal, peor tiveran que ser antes, sen decatarse de que as sociedades humanas non seguen unha liña recta e sempre ascendente, senón que  evolucionan en ciclos quebrados, con intensos ascensos nunhas ocasións e pronunciados cavorcos noutras.

No capitulo 10 desta serie demos conta do roubo con violencia que sufriu o administrador en terras ullás de José Quiroga. Hoxe traemos a referencia dun tráxico atentado, ocorrido pouco anos despois, do que foi vítima outro dos administradores dos Quiroga, neste caso o mordomo de Eduardo Quiroga, na casa de Cabanelas, no concello do Carballiño.

Aconteceu polo demais en datas especiais. Ás seis da mañá do 17 de setembro de 1905, no tránsito da atarefada xornada feiral ao día grande das festas da vila do Arenteiro, un individuo, aproveitando que un dos criados deixara aberta a porta para ir á horta, coouse na casa dos Quiroga no Cabodevila de Cabanelas. Achegouse con sixilo ata o cuarto no que estaba a durmir o administrador, guindoulle enriba unha bomba de clorato potásico e deuse á fuga.

A parte superior do corpo ficou esnaquizada, a cabeza e o peito convertidos nunha masa informe, relatan os xornais, e mesmo, indican, o estoupido afectou parte do edificio.

O administrador das rendas do máis vello dos Quiroga, cuñado de dona Emilia, era, segundo o gaceteiro, “un viejo servidor, honrado y fiel guardián de los bienes de su amo”. Segundo El eco de Orense que é a fonte que reproducen os demais medios[1], aínda descoñecéndose as causas exactas do atentado, cóidase que poderían ter relación coa dilixencia coa que o defunto xestionaba os negocios do seu amo, sen permitir que se “hollasen” os intereses que lle estaban confiados. Suponse pois que se trataría dunha vinganza. Os xornais procuran cada un seu titular máis estrondoso “La dinamita en Galicia”, titula un; “La dinamita en acción” rotula outro: “El atentado de Carballino”, un terceiro.

Ata a casa dos Quiroga no Carballiño trasladáronse autoridades e persoeiros da vila e da provincia para transmitirlle os seus pesares a un “emocionadísimo” don Eduardo, apesarado polo horrendo final do seu fiel servidor Segundo Alemparte. Este recibiría sepultura no cemiterio de Banga, o mesmo no que, anos máis tarde, serían soterrados os seus “señores”.

Non fomos quen de seguir con exactitude a pista do crime. Os xornais, curiosamente, acaban “silenciando” o suceso. Habería pois que procurar outras fontes, pero iso é fariña doutra muiñada.

A casa dos Quiroga empoleirada sobre Cabanelas

O que si sinalan é que no primeiro momento detéñense tres persoas veciñas de Banga. Un tal don Bartolomé Peña, o tratamento diferencial é significativo, a Jesús González, alcumado “Negrero”, e máis a súa cuñada Inés, que traballaba de mandadeira na casa. Uns días despois a garda civil prendeu tamén o home da desta, Pedro Rodríguez, e un fillo de ambos chamado Agustín. Logo o caso vai esvaecendo na prensa. Descoñecemos o resultado tanto das investigacións como do xuízo, se é que o houbo.

Afastada xa para sempre do Avieiro, o mesmo día do atentado na casa do seu cuñado Eduardo, dona Emilia celebraba, ao grande, o seu 54 aniversario na Granxa ou Torres de Meirás[2]. A marquesa de Pardo Bazán, Emilia de la Rúa Figueroa Somoza e a súa filla, a nosa escritora, facían os honores ás personalidades da maxistratura, da milicia, da banca e das letras e ás “señoritas elegantemente vestidas”, segundo descendían da enorme fileira de carruaxes e automóbiles que ocupaban case a totalidade da estrada.

Á esplendidez da festa axudou o magnifico día e as moitas persoas convidadas puideron admirar as obras, ben adiantadas xa, que estaban a converter nunha “residencia soberbia” o “novo palacio de Meirás”.

Igrexa de Cabodevila, Cabanelas

Ben lonxe ficaba de dona Emilia o mundo rural e vilego das terras, levaba décadas sen visitala, regadas polo seu imaxinario Avieiro que lle inspiraron unha triloxía (El cisne de Vilamorta, Los pazos de Ulloa e La madre naturaleza).

 

---

[1] La correspondencia gallega, 20 e 21/9/1905; El norte de Galicia, 20 e 27/9/1905; El correo de Galicia, 20 e 23/9/1905 e; El noroeste, 21 /9/1905. Gaceta de Galicia: Diario de Santiago, 21/9/1905. Por citar algún.

[2] El norte de Galicia, 27/9/1905.

Todos a unha, ou Harpagón en Ribeiras de Miño

    

Parroquial de Santo André de Ribeiras de Miño, Ferreira de Pantón

Ben saben daquel personaxe de Molière agoniado por que alguén andase a ventar polos recantos e dese cunha arquiña, soterrada no xardín, onde gardaba os seus “luíses”. Un aire a ese personaxe atopámolo en Manuel Barreiro Cardelle, o crego da parroquia pantonesa de Ribeiras de Miño. Infelizmente, mentres o “teatreiro” francés argallaba unha chanza derredor do avarento,  a teima do “ensotanado” ribeirán remataría nunha traxedia. Era aquel crego sexaxenario tan cismático en aparentar pobreza para “non excitar a cobiza” que acabou por concertar en tormenta perfecta unha diversidade de elementos (avaricia, amores, resentimentos, ladróns, disputas políticas, maltratos, excesos de celo...). A treboada rematou con case toda a parroquia detida, 22 imputados, 8 penas de morte e dous mortos.

Camilo Garza

 

Bo susto debeu pillar a Amable Cortiñas cando a espertaron seis homazos coas caras tapadas, descalzos e cos pantalóns recollidos ata os xeonllos e a ameazaron cun coitelo. Parece, só parece, que fixeron o mesmo coa ama de chaves, Martina Expósito. A cargo de cada unha, ficou un deles.

 

José F. Balboa

Os catro restantes achegáronse ao cuarto do crego, eivado da parte dereita do corpo. As ameazas subiron de ton mentres baleiraban arcas e xergóns, esnaquizaban móbeis e remexían roupas. O cura porfiaba en negar que tivese cartos. Erguérono, espírono e baixárono á corte onde lle queimaron as súas partes cun fachuco de pallas. Prometeu dicir onde agochaba o diñeiro e subírono de novo á sala. Mais ao verse libre do tormento recuperou as ansias avarentas. Volvérono baixar, botáronlle a palla dun xergón enriba e prendéronlle lume, ata que lle dixo que os cartos estaban nun burato na bodega. Subírono por segunda vez á  sala. Furaron aquí e alí, sen éxito. Agora xa non o baixaron, guindárono por unha trampa á bodega. Díxolle que debaixo das patacas. O corpo do cura, apareceu espido, atado de pés e brazos, coa cabeza espetada no buraco; enriba dela, unha pedra dunhas dúas arrobas.

 

Cando as criadas se deron ceibado deuse a nova. Xulgado de Monforte, GC local, tenente fiscal, xefe provincial da  GC, todos  desfilaron por Ribeiras para desentrañar o crime. Os interrogatorios, as ameazas, os maltratos, as detencións, premeron ata que o fío dos segredos esgazou. Segundo Balboa Balboa, aguantou cando o chamaron a declarar; resistiu cando o levaron á  bodega da reitoral; pero cando regresaron con el a Monforte, pegou un chimpo dende o balcón do xulgado e fuxiu cara a ningures. Descubrírase el e aos demais. Aguantou dous días no monte. Procurou refuxio

na casa dun seu irmán. Alí fórono procurar os abastados propietarios Pedro Mazaira e López Argiz “Portabade”, que fora alcalde de Pantón; tras deles os gardas armados. Entregouse e cantou, engaiolado polos señores da aldea que lle aseguraron que nada lle ía pasar.

 

Procuraran non deixar pegadas pero non contaran nin coa fereza do xulgado e da GC, nin coa reiterada esaxeración do

Martina Expósito

fiscal, en palabras dun dos avogados defensores. Este, Juan Antonio Parga Sanjurjo, logo membro da RAG, inflamado de patriotismo, pídelle ao xurado nove penas de morte e prisión  para unha ducia de persoas “ante o estado actual de España, minada polo bandoleirismo en Andalucía, o anarquismo en Cataluña e o socialismo por todas partes”.

 

O Segundo Balboa, xunto con Manuel Cortiñas Barreiro, sobriño do cura, enrabiado porque o vello deixara as súas

Ramiro Cañoto

riquezas á igrexa, e mais os “zoqueiros”, os irmáns José e Ramón López Vázquez, así como a ama de chaves, Martina Expósito, e o seu mozo, Ramiro Cañoto Berea, co que pretendía casar, a pesar da oposición do cura, foron os autores do “roubo con resultado de homicidio”. Nese labor colaboraron Camilo Garza Rodríguez e os irmáns “Pirolas”, José e Ramón Fernández Balboa. Para os nove demanda o fiscal pena de morte. De prisión, como encubridores, para o pai e a nai dos “zapateiros” e dez persoas máis. Na vista oral, o fiscal irá minguando a súa esaxeración e retirará a petición de cárcere para as persoas encubridoras, agás para o pai dos

Ramón F. Balboa

“zoqueiros”, e a de morte contra Martina Expósito, despois de deitar contra ela grosas palabras, indignas de se pronunciar ante un tribunal de xustiza. O xurado confirmou a petición fiscal. Nos ires e vires posteriores fóronlle conmutadas dúas penas de morte, aos vixías, por perpetua, e despois a outros cinco.

 

Ramón Vázquez

Para José Vázquez López, un dos “zoqueiros”, catalogado polo fiscal como “capitán da gavela”, non houbo indulto, a pesar da petición do alcalde de Sober, Casimiro López, da cámara de comercio e do bispo de Lugo. Dende o cárcere da capital foi traslado, en tren, acompañado de oito gardas e 25 soldados, ata a  cadea de Monforte. Ás 8 da mañá do venres 7 de decembro de 1894 entrou en capela, escoitou misa e  comungou. Saíu cara ao  patíbulo; levoulle 20 minutos chegar, tivérono que axudar a subir ao estrado dende o que se dirixiu ao moito público que agardaba; proclamou a súa inocencia e perdoou aos que xuraran en falso. Interrompérono para que non continuase falando. As 8,35 deixou de existir.

 

Dos cartos nada se soubo.

Publicado en Nós-diario, sábado 31-10-2020

Os fogos. “Polo Avieiro de dona Emilia” (15)

 

Foto Luísa Lorenzo

Un aínda se ve procurando un recunchiño, entre enormes corpos de grandes sobacos e cheiros extremados, para dirixir a mirada cara ao ceo e gozar do estoupido de cores. Un aínda se sente soportando, con estoicismo adolescente, pisadas, empurróns e esmagamentos para gañar unha boa posición nos chanzos de entrada dalgunha das casas con corredor. O suplicio obedecía tanto ao intento de equipararte en altura cos adultos e asegurar un recanto para ollar as muxicas luminosas como para evitar que unha canivela che batese na cabeza ou que charamuscas descontroladas che fixesen voltear o corazón antes do que agardabas como cando esbouraban as tracas valencianas, prolongándose ata abouxarte, ou a sucesión de morteiros facían estremecer a terra e a ti tremelar entre o medo e a emoción.

Non tería dona Emilia a mesma necesidade de abrirse oco como un insignificante cativo. Ela baixaría rodeada de autoridades aínda que traballo lle custase “romper por entre el gentío que llenaba la plaza, donde chocaban mil varios y opuestos ruidos, ya la pandereta y las castañuelas de un corro de baile, ya el mosconeo de la zanfona, ya una triste y prolongada copla popular, ya la interjección de un borracho agresivo, que quería tener por suyos los ámbitos de la feria”. E mesmo que “En el portal del ayuntamiento redoblaron las dificultades, y fue preciso hollar sin misericordia pechos, vientres y espaldas de personas instaladas allí, y resueltas a no menearse y a perder el sitio”.

Foto Luísa Lorenzo

Ela, empoleirada no balcón da casa do concello, con doado refuxio no interior, podería contemplar a fantasía luminosa e gozar da perspectiva de aquela “villita modesta” que semellaba, á luz da lúa, “una colmena en miniatura” aínda que non lle faltase tamén a “Vilamorta cierta gradiosidad como de población importante, debida a los nuevos edificios que, con arreglo al orden peculiar de las grilleras, levanta a toda prisa un americano gallego, recién venido con previsión de centenes[1]”. Dona Emilia non só era unha hábil descritora da realidade, do natural, senón que tamén gozaba da intuición precisa para presaxiar o futuro “niuiorciño”rabuñando cara ao ceo.

Mais tamén é posíbel que o formigo adolescente que se apoderaba de nós cando se achegaba a hora de comezo da “sesión de fuego fijo y volador” se asemellase ao que sentise a aristocrática moza, oitenta ou noventa anos antes. Tamén pode ser que aquelas cóxegas de ansiedade rememorada non sexa máis que un gromo de nostalxia avellada. Saber que non houbo festas do setembro, despois de tantas e tantas décadas, produce unha inquietude que agrava esa insoportábel levidade da incerteza que nos ten enmascarados dende hai meses.

Ben sei que dende hai tempo os “fuegos” abandonaron o seu espazo na praza pública e ficaron castrados da emoción dun chisquiño de risco. Esta obsesión pola seguridade debe ter máis que ver coa corrección burocrática que coa realidade, se consideramos o desleixo co que se comportan moitas persoas, e algunhas institucións, ante unha ameaza tan perigosa como a presente.

Procurei pois celebrar na privacidade pandémica as festas de San Cibrao coa lectura das páxinas que dona Emilia lle dedica ás festas do setembro, describíndoas polo miúdo en tres capítulos de El cisne de Vilamorta.

Dona Emilia asinou o libro xustamente en setembro de 1884; aínda que a data do pé de imprenta é de 1885. De que este último ano houbo unhas boas festas danos conta a prensa[2]. A véspera, o 15, o día de feira, o 16, e o propio 17, “la concurrencia fue más numerosa que en años anteriores”, e a praza “ostentó una brillante iluminación a la veneciana”, queimáronse “con profusión” e sucaron o espazo “globos de diferentes formas y tamaños”, mentres as bandas da vila[3] e de Ponteareas “amenizaron con sus acordes las veladas”. Houbo ao tempo, segundo o xornal lugués, divertidos xogos de cucañas, bailes campestres, variadas funcións de maxia e recitados de versos no teatro. Desculpen a brincadeira, mais o xornal non nos informa se entre as voces líricas estaba a de Segundo García, O cisne, pero de certo que alguén semellante ao personaxe pardobazaniano habería.

Escusen os hipotéticos lectores e lectoras que recorra á  descrición de dona Emilia, aínda que sexa “in extenso”, para lembrar aquel noso obsesivo obxectivo de arreconchegarse o máis posíbel para ver as luces no ceo e evitar as canivelas, que nos empurraba a soportar, desculpen as vulgaridades, o invasor arrecendo a pachulí da señora enlacada en exceso, a penetrante suor viril, o arroto a polbo entretecido con viño e “caña” e mesmo as flatulencias resultantes dunha xornada de fartura.

Dona Emilia deixóunolo así:

“El primer cohete rasgaba el cielo con prolongadísimo arco luminoso, y su estallido, aunque apagado por la distancia, levantaba en la plaza un clamoreo. En pos de aquella centinela avanzada salieron unas tras otras, a intervalos iguales, ocho formidables y retumbadoras bombas de palenque (…).

Fueron los primeros cohetes vulgares y sin novedad alguna; un trazo de luz, un tronido sofocado y un haz de chispas. Más en breve les llegó el turno á las sorpresas, novedades y maravillas artísticas. Fuegos había que al estallar se partían en tres o cuatro cascadas de lumbre, y con fantástica rapidez se sepultaban en las profundidades del cielo; de otro se desprendían, con misteriosa lentitud y silencio, lucecillas violadas, verdes y rojas, igual que si los angelitos volcasen desde arriba una caja llena de amatistas, esmeraldas y rubíes. Caían las luces despacio, despacio, como lágrimas y antes de llegar al suelo se extinguían repentinamente. Lo más bonito eran los cohetes de lluvia de oro, que exhalaban caprichosamente una constelación de chispas, un chorro de gotas de lumbre tan presto encendidas como apagadas. No obstante, el regocijo de la plaza fue mayor ante los fuegos de tres estallos y culebrina. Estos no carecían de gracia: salían y estallaban como los cohetes sencillos, y de allí a poco soltaban una lagartija de luz, un reptil que bufando y haciendo eses correteaba por el cielo y se hundía de golpe en la sombra.(…)Empezaba a arder el árbol por un extremo, al parecer no sin trabajo, escupiendo difícilmente chispas rojas; pero de súbito se comunicó el fuego a todo el artefacto, y brotó una flamígera rueda, una enorme oblea de luz verde y roja, que giraba y giraba y se expandía, soltando su cabellera de chispas volantes y atronando el espacio con ruido de metralla. Calló breves instantes y hasta estuvo próximo a extinguirse; tendióse un velo de humo rosado, y se vio detrás un foco de lumbre, un sol de oro que a poco se puso a dar vueltas vertiginosas, abriéndose y rodeándose de una aureola de rayos. Estos fueron apagándose uno por uno, y el sol menguado y quedándose chiquito hasta reducirse al tamaño de una candelilla, que dió perezosamente algunas lánguidas vueltas y, suspirando, falleció. (…)

E o cativo, que era eu, non deu pechado a boca ata que o ceo volveu ficar escuro.

Publicado en Badal Novas 31-10-2020

---

[1]

Entendemos que dona Emilia co de “americano gallego” refírese ao rico potentado Perfectino Viéitez Rodríguez. Mesmo con esa aparente inocencia na provocación tan empregada pola Pardo Bazán, nótaselle ben que non era do seu agrado este “parvenu” que lle disputaba espazo na cima da pirámide social a quen estivera de sempre nela, e dona Emilia era moi coidadosa da preeminencia da súa clase.

Perfectino Vieitez naceu na Almuzara, parroquia de Xuvencos, concello de Boborás, en 1854. Emigrou á Arxentina, dedicándose a diversos negocios, entre outros ao comercio de pedras preciosas, amoreando unha inmensa fortuna. Ao seu regreso, continuou co negocio das xoias e estableceuse entre Barcelona e Madrid, relacionándose coa aristocracia e a monarquía, pero desprazándose con frecuencia a Ourense e sobre todo a súa casa da Almuzara, coñecida na actualidade como “Pazo da Almuzara”. Investiu en explotacións mineiras, unha delas, chamada “Nueva Pompeya”, e outra, “Dona Cristina”, na súa parroquia natal, renunciando á concesión en 1911. Promoveu a construción ou mercou diferentes edificios no Carballiño, Ourense, Lisboa, Amsterdam, B. Aires e Madrid. A prensa do momento refírese a el como “opulento” ou “acaudalado” capitalista. Destacou como benfeitor, por exemplo, doando a campá da igrexa do Carballiño, hoxe chamada “a vella” (El correo de Galicia, 10/03/1906), sufragando a restauración, en 1904, da cruz procesional da catedral de Ourense (El ancora, 11/5/1904) “adornandola con 243 piedras preciosas, engastatadas unas y colgantes otras” (Revista Artística Ilustrada de Galicia, 1/6/1936), facendo diversas doazóns á Biblioteca América da U. de Santiago (El eco de Santiago, 3/9/1927) ou afrontando os gastos diarios dos enfermos da súa parroquia durante a pandemia da gripe española (La correspondencia de España, 22/10/1918) que tamén lle afectou a el con gravidade e curou na “casa-palacio” da Almuzara (La correspondencia de España, 27/3/1919).

Na visita que Alfonso XIII fixo a Galicia, en marzo de 1914, o rei entrou en Ourense na carruaxe de Perfectino Viéitez que ademais fixo traer de Madrid libreas idénticas ás que empregaban os cocheiros e lacaios da casa real (La época, 14/3/1904; La correspondencia de España, 16/3/1904)), actitude que sen dúbida lle sería recompensada coa concesión da Gran Cruz da Orde Civil ao Mérito Agrícola (El siglo futuro, 22/10/1913; El imparcial, 23/10/1913). Actividade esta, a agraria, á que prestou atención se consideramos as gabanzas que lle deita a revista ilustrada Panorama (15/1/1928), de carácter latinoamericano, ao seu esforzo “intelixente e entusiasta”, como se fose “un agricultor, un ilustre agricultor” para incorporar avances científicos que melloren as especies e fagan abundantes as colleitas, ensinanzas que transmitía aos campesiños e estes recibían e aproveitaban, polo que, ademais de pola súa “personalidad hidalga y de sentimientos amabilisimos”, é ben merecente do recoñecemento que se lle fixo coa Cruz do Mérito Agrícola.

Os seus intereses na provincia de Ourense representábaos o avogado e político José Lorenzo Gil, amigo persoal de Bugallal, falecido en 1912. Lorenzo Gil foi varias veces presidente da deputación e gobernador, promoveu o xornal conservador La verdad (1884-1887). Perfectino Vieitez consideraba “especial amigo” a quen interviña como o seu “apoderado”.

É curioso como sobre un persoeiro de tanto relevo non se realizou, que saibamos, ningunha investigación por breve que sexa; por non ter nin ten entrada na wikipedia. Morreu solteiro e sen descendencia. A súa xenerosidade debeu ser tan grande como a riqueza que acumulou. Pola prensa intuímos os farturentos agasallos nupciais (xoias, terras, rendas, casas, banquetes) cos que cumprimentou a tres das súas sobriñas cando casaron; dúas na Almuzara, outra en Barcelona, onde Perfectino Vieitez e unha das súas irmáns residían habitualmente. A súa inmensa fortuna foi suficiente para asegurarlle a vida aos seus familiares. Faleceu no Carballiño o 25 de marzo de 1940 aos 86 anos.

[2] El eco de Galicia, 11/10/1885.

[3]

Segundo Enrique Iglesias Alvarellos (Bandas de música de Galicia, Alvarellos, Lugo, 1986) a banda do Carballiño fundouse en 1877, aínda que, como vimos no capítulo anterior, non sempre pasou por bos momentos. Na foto de 1913, segundo Alvarellos, aparece, primeiro pola dereita, Xosé Antonio Rodríguez Puga, fundador das bandas dezás da Xesta e Bendoiro; á  súa beira o seu pai Roxelio, co cornetín. O bombardino, segundo pola dereita da última fila, é Serxio Pinal. O saxo alto da primeira fila é Evaristo Fernández e o barbudo do filiscornio Eladio de Maside, alcumado “o terror dos mares” pola admiración que espertaba onde tocaba. Todos eles músicos de longa memoria.