Limpando a retagarda. A Falanxe da Ramallosa en tempos de ferro e lume (1936-1939)[1]

 

A Falanxe da Ramallosa desfilando por Sabarís (Arquivo J. Gonzñalez)

     Non só houbo vítimas, tamén verdugos. Tendemos a mudar á vítima en heroe e a revestir o  verdugo dunha maldade desmesurada. Poderiamos centrarnos nos enlamados na conspiración, na baixeza moral dos asasinos, limitarnos ao cabo Pena, ao Rabioso, aos “civís” Rúa Cabanas ou Gutiérrez Peón, ao “cívico” Alonso Vila, a Gerardo “Fandiño”, Roade, Lusquiños ou aos que decidían sobre a vida e ordenaban a rapaces que a roubasen. Foron moitos máis. Uns poucos non serían quen de facer aquela carnaxe.

    A brutal persecución desatada no Val de Miñor dende a véspera do día Santiago de 1936, festa en Sabarís, cando o tomaron os sublevados, non foi obra duns cantos nomes que a memoria popular identificou coa perversión moral, senón dun aparato organizado, mesmo dende antes do golpe de estado, perfeccionado nos meses de lume e ferro, consolidado dende abril de 1937 ata o final de guerra para servir de sustento, durante catro décadas, ao réxime ditatorial.

A Falanxe da Ramallosa: a fundación

    A partir de maio de 1938, pacificada e controlada a retagarda, procedeuse á  formalización burocrática da denominada FET-JONS. Os militantes debían renovar os seus carnés cumprimentando unha instancia na que debían achegar os méritos realizados na acción contra o marxismo.

    Daquela xa caera en desgraza o seu primeiro dirixente, Gerardo González Fernández. Este, na súa ficha repasa o seu percorrido político ata que forma a Falanxe e asume a xefatura, o seu é o carné nº 1. Nese cargo continuará “hasta que en julio de 1937 me relevaron”. Coñecido como Gerardo “Fandiño”, este “propietario y rentista” residía en Sabarís. En carta adxunta á instancia dirixida ao, na altura, xefe local Julio Roade Niel, o gran contrincante de “Fandiño” pola xefatura, o auxiliar de farmacia Celso Milleiro Sampedro afirma que a Falanxe fundouse “el 10 ou 11 de julio del 36” e “como aquello se hacía entonces ocultamente no fue oficial”. A fase clandestina confírmaa o industrial de S. Cristina, Avelino Costas Gonda, que aduce como mérito ter achegado 100 pts. á organización o 28/6/1936, data do plebiscito do Estatuto.

    Baixo a legalidade dos sublevados, constitúese o “10 de agosto de 1936” como indica José Pereira Troncoso a quen “se le asigno el cargo de tesorero”. Dende esa, Gerardo “Fandiño” exerceu a xefatura ata que, tras os denominados “sucesos de Salamanca” (abril de 1937), foi destituído. Franco emitiu daquela o “Decreto de unificación” polo que a anterior FE-JONS mudaba en FET-JONS e incorporaba os requetés e a extrema dereita monárquica. Dende o 15 de xullo dese ano a Falanxe da Ramallosa estará dirixida polo veterinario Julio Roade Niel.

    A incorporación dos monárquicos, algúns deles activos na política republicana, provocou gran malestar entre os falanxistas, tanto en tempos de “Fandiño” como nos de Roade, amosando este último unha gran resistencia a admitilos. Tiveron que aceptalos. O párroco de S. Cristina, José Gómez Alonso, conseguirá ser nomeado capelán da Falanxe e despois provocou a intervención do xefe Suevos e, en especial, do secretario provincial Ramón Babé, quen lle recorda ao xefe local que non é motivo de exclusión de ninguén que formase parte dalgún partido político, agás que fose da FP ou tivese participación activa ao servizo da república.

    Varios documentos permítenos reconstruír a reunión fundadora de agosto. Nela participaron: Guillermo Ante Alonso (Sabarís), os irmáns Guillermo (Sabarís) e Manuel Blanco Carballo (Belesar), José Carrera González (Sabarís), Ángel González Garbín (Sabarís), Celso Milleiro Sampedro (A Ramallosa), Rafael Mascuñana Fernández-Capalleja (A Ramallosa), Jesús Pousa Prada (Sabarís), Francisco Pereira Santalla (A Ramallosa), Andrés Vázquez Rial (Nigrán), Jesús Rodríguez Quinteiro (Borreiros), Ángel Suárez (Sabarís), José Valverde Cadaval (San Pedro), Álvaro Valverde Rouco (Sabarís), Ismael Roberto Valverde Cadaval (San Pedro), Indalecio Vidal Quinteiro (Borreiros), Rotilio González Cadaval (Sabarís), Gerardo González Fernández (Sabarís), José Pereira Troncoso (Sabarís) e Julio Roade Niel (A Ramallosa). Este sería o núcleo inicial e dirixente.

    Engadimos a parroquia de referencia tanto para sinalar o predominio absoluto das dúas Ramallosas como a notábel ausencia de falanxistas de Panxón. Isto explicaría a inicial denominación de Falanxe da Ramallosa que despois se manterá.

A Falanxe de Panxón bub partido de fútbol (Arquivo IEM)

A Falanxe de Panxón

   
    Máis a de Panxón estaba xa organizada. Un dos primeiros documentos cos que contamos é unha relación de afiliados (15/09/1936), manuscrita polo seu xefe e líder Álvaro López Lusquiños. Con estrutura, xefaturas e selo propios, todo indica que a Falanxe panxonesa, agrupada arredor deste polémico, na orde interna, e terrorífico, para os perseguidos, xefe, actuaba con autonomía; tamén tras a integración. Auxiliaba a Lusquiños, Vicente Castro Alonso. Organizábase en 1ª e 2ª liña, isto é, de choque ou combate e de reserva. A de combate mandábaa Víctor Manuel Pérez Pérez, auxiliado por José Mª Sanromán Casasnovas e con César Buján Lorenzo e José Lorenzo Veiga como enlaces. A segunda dirixíaa Bernardo Cabral Costas coa axuda de Manuel Lomba Fortes. Dous meses despois a FE de Panxón apenas aumentara en afiliados (de 27 a 33) pero si se dotara dunha estrutura máis complexa cunha segunda escuadra de 1ª liña. comandada por Antonio Guimaraes Soto con Mariano Tejero Molina, como subxefe, e Fermín Martínez Pereira, de enlace.

    A finais de outubro de 1936, despois do holocausto da Volta dos Nove[2], cando o lume comezaba a amainar, a FE-JONS de Panxón integrarase na da Ramallosa. A primeira listaxe conxunta é unha relación (31/10/1936) de falanxistas para os que se solicita permiso de armas curtas. Este sería o “núcleo duro”:

Nome e apelidos	Cargo	Parroquia
Gerardo González Fernández	xefe local	Sabarís
Rafael Mascuñana Fernández	xefe de milicias	A Ramallosa
Ismael Valverde Cadaval	secretario	San Pedro
José Pereira Troncoso	tesoureiro	Sabarís
Celso Milleiro Sampedro	subxefe de milicias	A Ramallosa
Benjamín Ferreira Pontes	xefe de 1ª falanxe	A Ramallosa
Joaquín Peralba Giráldez	subxefe 1ª falanxe	Sabarís
Ángel González Garbin	xefe de 2ª falanxe	Sabarís
Alberto Martínez Fernández	subxefe de 2ª falanxe	A Ramallosa
Álvaro López Lusquiños	xefe de 3ª falanxe	Panxón
Vicente Castro Alonso	subxefe de 3ª falanxe	Panxón
Manuel Blanco Carballo	xefe de escuadra	Belesar
Rogelio Barros Costas	subxefe de escuadra	Sabarís
José Valverde Cadaval	xefe de escuadra	San Pedro
(ilexíbel) Bula Contreras	subxefe de escuadra	Sabarís
Álvaro Valverde Rouco	xefe de escuadra	Sabarís
Jesús Pousa Prado	subxefe de escuadra	Sabarís
Rosendo Pinzás Soto	1ª liña	Sabarís
Julio Roade Niel	enlace	A Ramallosa
Rotilio González Cadaval	enlace	A Ramallosa
Vicente Crespo Alonso	1ª liña	Camos
Fernando Villamarín Bobilllo	1ª liña	A Ramallosa
Francisco Pereyra Santalla	1ª liña	A Ramallosa
Feliciano Rodríguez Figueiro	1ª liña	Camos
Jesús Rodriguez Quintero	1ª liña	Donas
José Carrera González	1ª liña	Sabarís
Hilario Ruíz Labaurdette	1ª liña	A Ramallosa
Bernardo Cabral Costas	1ª liña	Panxón

 

A representación política

    Dende o 24 de xullo, data na que se “pacificou” o Val de Miñor, ata o 28 de agosto, a xefatura militar estivo a cargo do capitán Blanco Linares, un “africanista” retirado, residente en Sabarís, que nomeou as xestoras dos tres concellos. A de Nigrán baixo a presidencia do abastado propietario Joaquín Fontán Ozores. A de Baiona, dirixida polo farmacéutico José Barreiro Álvarez, mentres estaba á  fronte da Falanxe Emilio Vázquez González “O Patudo”. Mentres, Latino Salgueiro Pereira presidía o concello de Gondomar con Manuel Núñez Méndez como xefe falanxista.

Limpando a retagarda

    Referímonos á renovación dos carnés. A gabanza dos méritos induce a indiscrecións. Non a declaracións manifestas, senón a eufemismos: “limpiando la retaguardia a las órdenes de la GC”, “persiguiendo marxistas”, “prestando servicios”. Rompe esa sutileza unha carta privada na que Mascuñana, dende a fronte, escríbelle a “Fandiño”: “cargaros cuanto rojo halla.”

    Con esa chiscadela exprésanse José María Sanromán Casanovas ou Víctor Manuel Pérez Pérez, Antonio Costas Pereira, Eladio Lorenzo Costas, Antonio Moreira Moreira, Álvaro Valverde Rouco ou Manuel Pérez-Sanromán, quen afirma que participou na “persecución de marxistas por los montes, etc. etc.”, a que se refire este subxefe da FET de Chandebrito co etc. etc.?.

    Eses labores realizounos tamén Fermín Martínez Pereira e Celso Milleiro Sanromán, mancebo na farmacia de Andrés Abal Ozores (tamén falanxista); o canteiro de Camos, José Rial Vázquez e o seu conveciño Feliciano Rodríguez Figueiró. Inocencio Alonso, veciño da parroquia, contoulle a Juan A. González[3] que aínda miraba a cara de Feliciano mentres lle espetaba o cigarro acendido en cada unha das meixelas. Poderiamos seguir poñendo exemplos.

    Dirixentes de relevo eran o mestre José García López, Rotilio González Cadaval, que manifesta que foi “perseguido durante 20 meses” polo “esquerdista” consello de Tranvías e Adolfo Besada Rodríguez un dos poucos que se autocualifica como “fascista”.

    As solicitudes infórmaas o xefe Roade, en poucas ocasións fai apuntamentos. Mais no caso de Manuel Castro Fernández e o seu irmán Raimundo, que manifestan o mesmo que os anteriores, Roade aclara: “Las manifestaciones de este camarada hay que interpretarlas en el buen sentido, en lo que dice de limpieza de la  retaguardia quiere decir que prestó servicios con la GC pero no que asesinase a ninguna persona; hizo guardias, participó en la busca y captura de marxistas y sin sobrepasarse a cometer delitos”. Na outra solicitude anota: “Esta Falange no cometió delitos y aún menos crímenes”. Custa entender cal é “el buen sentido”. O que non se entende moi ben é porque se sentiu obrigado a incluír estes comentarios nesta ocasión e non nas outras solicitudes.

O cabo Pena,
comandante do posto de Baiona,
sentado.

    É preciso sinalar que sempre se indica que a vixilancia, limpeza ou persecución realizábase ás ordes “de la GC de Baiona”, “del cabo de la GC[4]” ou da “autoridad militar”. A intervención é sempre a reclamo dos militares, neste caso, cando menos dende finais de agosto, da garda civil.

Roade terá o seu momento de fulgor ao comunicarlle ao mesmísimo Suevos, en carta persoal, que “tengo la satisfacción de poner en tu conocimiento que dimos captura a un célebre bandido conocido por el “Lolito”, gracias a mi intervención con la ayuda de mi perro León”. A Manuel Prado Pereira “Lolito” fusilaríano pouco despois, ás 11 da mañá, diante da fonte da súa parroquia, Priegue.

Publicado en Nós-diario, sexta feira 13/11/2020

 

---

[1] Os datos proceden do arquivo da FET-JONS da Ramallosa, depositado no Arquivo de Nigrán. A xefatura denomínase, “da Ramallosa” e abrangue todas as parroquias de Nigrán e as de S. Cristina, coa vila de Sabarís e Belesar, administrativamente de Baiona, así como as gondomaresas de Borreiros e Donas. A FET-JONS organizouse en tres xefaturas locais: Baiona, Gondomar e A Ramallosa. En 1938 axeitouse máis aos lindes municipais; aínda así, S. Cristina e Sabarís, continuarán integradas na xefatura da Ramallosa.

[2] Na madrugada do 16 de outubro de 1936 nove veciños do Miñor foron asasinados na, dende a altura, coñecida como “Volta dos nove”. Ver: Vilar Pedreira, X.L., Méixome, C. (2003): “A Volta dos Nove : Notas para unha historia da represión franquista no Val Miñor” en Murguía, nº 7/8. Santiago 2003. Tamén González Pérez, J.A. (1998): Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939. Cumio, Vigo.

[3] González Pérez, J.A.: Oc, pp.161-163

[4] As referencia ao cabo da GC son sempre ao comandante do posto de Baiona, Manuel González Pena.