 |
| Praza do reló, no centro de Cea. |
Agás algún
traballo salientábel como o de López Morán[1], concentrado nun breve e
inicial período do XIX, o estudo do bandoleirismo galego decimonónico está por
facer. É ben certo que hai algunhas achegas a míticos bandoleiros como Pepa A
Loba, Xan Quinto, Balseiro ou Mamede Casanova, pero a gran maioría teñen moito máis
que ver coa literatura (Valle, Pardo Bazán, Carré, Fernández Flórez, Rey Soto,
Miras Azor, B. Iglesias, X. Miranda, C. Reigosa, H. Puentes...) ou co relato
xornalístico (Costa Clavell) que coa historia, limitada ás entregas de X.A.
Durán, Saurín de la Iglesia, Chao Espina e pouco máis, que coñezamos. Aínda así
dáme a impresión de que o seu estudo deitaría información substanciosa tanto
para captar o século XIX como para entender un fenómeno de profundas raiceiras
sociais no que, como en todo, a chave galega é imprescindíbel para a súa acaída
comprensión sen caer nun refrito andaluz.
Dígoo
porque nalgunha cativa cata que fixen non me resultou estraño atopar notas de
prensa como a que o correspondente ribadaviense de El centinela de Galicia enviou[2] dando conta da recollida, nos partidos
xudiciais de Ribadavia e do Carballiño, de “armamento, fornituras y cajas de
guerra” aos “nacionales”. Tal feito, dicía o redactor, merecía os parabéns dos
honrados e pacíficos habitantes destas terras, amantes verdadeiros da “inocente
Isabel y de la Constitución” por desexar a desaparición de “los motines y
pronunciamientos”, emporiso, teme que tal medida puidese fomentar as partidas
de “malhechores”, en especial se se retrasa o armar os cidadáns que ofrezan
garantías ou organizar a policía, polo que agarda que as “dignas autoridades
que afortunadamente tenemos”, “con la velocidad del rayo”, diten as medidas
oportunas para evitar os roubos e a inseguridade. Era febreiro de 1844.
As
prevencións do correspondente do xornal coruñés[3] confirmáronse. Un mes
despois, parecíalle vivir nun país salvaxe polos roubos e atrocidades que
acontecían nos arredores. Días antes[4] unha gavela de “asesinos”,
cando os caseiros estaban a meter os carros, asaltou a casa de “Villarino junto
a Cea”, maltratando os que collían por diante aínda que non se lle arrepuxesen,
“picando la cabeza y cortando una oreja” ao ancián mordomo, á criada cortáronlle
os dedos da man dereita, a un fillo do caseiro arrincáronlle a metade do beizo
e a outros dous mozos espetáronlles senllas
puñaladas. O cronista non informa do que roubaron, pero si de que lle puxeron
lume ao arquivo.
Como é sabido,
as gavelas de bandoleiros tíñanlle especial zuna aos curas. Aquela mesma “banda
de cafres” maltrataron e roubáronlle todo o que tiña, o 18 dese mesmo mes, ao
cura de “Quince”; ao día seguinte fixeron o mesmo co de “Villar de Condes”. Ambos
lugares distantes “media hora de aquí”, refírese a Ribadavia.
Vilar de
Condes é unha parroquia do actual concello de Carballeda de Avia. Por “Quince”, ou erro de transcrición ou
castelanización brutal, tense que referir á Quinza, lugar da parroquia de
Ventosela, en Ribadavia. O lugar indicado como “Villarino” debe tratarse de
Vilariño Frío, un enclave que, estando na parroquia de Cea, pertencía e
pertence á de Oseira, polo que colle todo o sentido a queima do arquivo da
casa. Segundo o correspondente nin se pode saír nin transitar a ningunha parte
sen correr o risco de caer nas mans dos bandidos.
Como tamén
é sabido, dona Emilia renomeaba os territorios e lugares onde situaba a acción
dos seus contos ou novelas. É o caso do Avieiro que escollemos como rótulo
desta serie, ou da nosa Vilamorta. En ocasións non é doado identificalos por
falta de referencias históricas ou actuais. Non é o caso de Cebre, que é Cea,
por onde pasaba, e pasa, o camiño de roda de Santiago a Ourense e onde cumpría
abandonar o coche para seguir dacabalo, por camiño de ferradura, para o
Carballiño ou Banga, escena reflectida en varias ocasións, tanto en Los pazos de Ulloa como na súa segunda
parte, La madre naturaleza.
Sendo xa
unha escritora máis que recoñecida, a Bazán publicou, en 1902, un conto breve
que leva por título “La capitana”, no que sitúa en Cebre unha acción de Pepa A
Loba. Dona Emilia non oculta a atracción que sente pola xefa de bandoleiros,
demostración palpábel de que o valor e os dotes de mando non son unha
exclusividade do sexo masculino. Non precisaba poñer o exemplo da Pepona, como lle
chama á bandoleira, pois ela mesma podíase poñer de modelo destas virtudes. Outras
mulleres ocuparon oficios subalternos no ladroízo (manceba, encubridora, espía...,
ou agardando, avisando e agochando), pero, di dona Emilia, a Pepona nunca realizou estas funcións
secundarias, pois sempre foi capitá de numerosa e ben organizada gavela.
A narradora
cóntanos que nada sabe do debut da Pepona “en la carrera hacia la cual sentía
genial vocación”, pois cando a coñeceu xa eran as feiras e os camiños “el
teatro de sus proezas” e non quixera que o lector a imaxinase tocada cun falso
e romántico sombreiro calañés, tipo Curro Jimenez, nin cun trabuco, tipo Carme,
nin cunha navalla agochada entre a camisa e o suxeitador de cana que empregaban
as aldeás aquel tempo, nin tampouco enriba dun cabalo andaluz, pois a Pepona nunca
empregou outra arma que non fose a aguillada para afalarlle ás vacas ou xostrear
ao seu “peludo rocín”, xa que non gustaba da violencia nin de derramar sangue.
Roubar era o seu oficio e iso cumpría facelo “sin escándalo ni daño”, non tanto
por mornura de corazón senón para esquivar un mal negocio e rematar na forca.
A táctica
da Pepona consistía en acudir ás feiras montada na súa faca cunha gran cesta
para as compras, tal como se fose a caseira de calquera casa grande. Alí
agardábana os da gavela aparentando pacíficos labregos; uns no campo da feira,
outros na taberna. Todos á espreita dos tratantes e do bo trato. A quen enchía
a bulsa e non disimulaba o suficiente agardábano, coa cara tisnada ou oculta
baixo un pano, no lugar axeitado para alixeirarlle o peso. A Loba asistía ao
asalto agochada nas proximidades e só interviña para sosegar o maltrato ou
deixarlle o “consolo” ao atracado para que puidese baixar algo pola gorxa na
primeira taberna que atopase no seu apesarado camiño de regreso.
Como vimos
noutro Avieiro, as súas boas relacións coa aristocracia local, a propia sogra
de dona Emilia pasaba por ser a banqueira da Loba, así como cos administradores
de xustiza, eran para a bandoleira un seguro de vida, a cambio, debía limitarse
a roubarlle a arrieiros e labregos e, en especial, aos curas, a quen non lles
perdoaba, pois tíñalles odio xurado ao igual que todos os salteadores galegos
pola fama que tiñan de amarrados, dicíase que non comían un ovo por non tirar a
casca, e por agochar os cartos no xergón, na trabe ou no fondo dunha hucha. Moitos
cregos ficaron cos pés torrados, as uñas arrincadas ou os corpos queimados polo
aceite fervendo, e algúns tiveron que adiantar o seu definitivo retiro
espiritual para debaixo da terra. Non era pois estraño que a xente tonsurada se
coidase moito nas viaxes a romarías e feiras e tivesen as reitorais convertidas
en casas fortes.
Así que
cando se xuntaron unha boa chea deles na feira de Cebre todos ficaron a durmir
na pousada, agás un curiña “boquirrubio” que se atreveu a emprender o camiño de
regreso á súa reitoral. Saíulle ao paso a Loba que ficara soa por considerar
que non ía ter traballo. Pero o curiña “barbilindo” armou unha das súas
pistolas mentres que no rostro de Pepona adiviñouse o espanto do animal collido
na trampa convencida como estaba de que non había cura que se lle arrepuxese, mentres
daba un chimpo para fuxir da bala. Desencadeouse a pelexa. A Loba descabalgou o
curiña, tiroulle as pistolas e botoulle as dúas mans ao pescozo mentres entre
estridentes gargalladas ollaba como a lingua do curiña abaneaba por fóra. Mais
este tirou o coitelo agochado baixo a sotana e espetoullo no peito á capitá dos
ladróns. “Carne de perro tienen los bandidos” di dona Emilia. A Loba curou,
pero o seu ánimo ficou quebrado e xa non volveu ser a mesma. A súa lenda
esvaeceuse.
Unha
“madamita de cura mozo” restableceu a orde. O catolicismo renovado gañoulle o
pulso á vella tradición; tan armado como o creguiño lampo chegou o novo capitán
xeral, aplicou violencia de alta intensidade e rematou coa gavela da Loba. Os
abades puideron regresar, aínda que fose de noite, ás súas reitorais. Dona
Emilia prefería antes a vitoria da orde monárquica e católica que a da admirada
e valorosa muller con dotes de mando.
[1] López Morán, B. (1984): El bandolerismo gallego. Vigo: Xerais.
[2] Asinada o 20 de febreiro, El centinela de Galicia, nº 50, 24 febreiro de 1844.
[3] De inspiración liberal moderada, publicouse os dous primeiros anos da
denominada “década moderada” (1843-1845) na que o partido liberal-moderado
liderado polo xeneral Narváez ocupou o poder.
[4] Asinado o 26 de marzo, El centinela de Galicia, nº 66, 1 de abril
de 1844.
Ningún comentario:
Publicar un comentario