 |
| Dona Mariquiña, a banqueira de Pepa A Loba |
Álvaro das Casas, nun artigo sobre a casa de Banga
do que xa demos conta nestes Avieiros[1], achegábanos algúns perfís
da nai de Eduardo e Pepe Quiroga, dona Mariquiña Pérez de Deza. Entre outras anécdotas
refírese ás relacións de amizade con Pepa A Loba.
Das Casas ten unha visión contemporánea da Loba;
para el, era como un deses “gánsteres que utilizan como reclamo los diarios de
norteamerica” e non un “raterillo de Mercado” que puidese roubar a calquera
“señorito cursí”, pois todos os fidalgos dos dez mil pazos galegos contábanse “ufanos”
como vítimas dos seus roubos; o que é unha evidente esaxeración, afirma. A Loba
tiña como “campo de acción” as terras ribeirás e despois de cada traballo
gustaba catar un vaso de bo viño ou unha copiña de tostado como se dunha
abadesa reumática se tratase. De nova deu algún que outro susto nunhas cantas
reitorais e gañou fama de matona, sona que puido explotar ata a vellez. Como se
dun Vito Corleone se tratase, cada casa grande do Ribeiro pagaba o seu tanto
mensual e todos tranquilos; tanto era así que cando a Loba se presentaba
nalgunha casa era só para fartarse de melindres, cabelo de anxo ou pavías do Barón
en augardente.
A relación de dona Mariquiña coa Loba era moito máis que de amizade, xa que a admiración que tiña pola bandoleira converteuna na súa banqueira. Cando a Loba precisaba liquidez recorría á señora de Banga, esta nunca foi enganada pola contra compensábaa cun par de galiñas polos intereses, segundo afirma Das Casas. O que non di, porque forma parte do segredo bancario, é que dona Mariquiña debía detraer algunha substanciosa comisión polo branqueo dos cartos que con amplo sorriso, segundo Das Casas, lle pagaban os fidalgos ribeirás e algúns curas de reitorais abastadas, ou os que arrieiros e tratantes tiñan que soltar tras os seus asaltos aos camiños ou como os daquel usureiro e gabanciosos carniceiro de Ribadavia ao que tivo que “visitar” e, véndoo tremer como vara verde, contentouse con pegarlle un par de labazadas, levarlle os cartos e o seu pretensioso “bombín”. O sombreiro vendeuse, para mofa do matachín, na feira de Maside.
 |
| Juan Armada Losada, marqués de Figueroa. |
Desta visión da Loba en compango coa fidalguía ou
mesmo coa nobreza baixa, participa o marqués de Figueroa, Juan Armada Losada
(1861-1932)[2], nunha novela crepuscular
do século XIX e da fidalguía que leva por título Gondar y Forteza[3],
asinada en outubro de 1899 e publicada no ano seguinte. Nestes recordos de
rapaz que medra entre un val de fartura, Gondar, e unha cidade de poder,
Forteza, situada, no seu maxín, nas terras por riba do Ulla ou quizais nas do
Umia, ou en ambas, e no contexto revolucionario de 1868, escribe: “!Cuanto dio
que decir el ver entrar muchas veces en la casa del Conde a la Lobezna, ladrona
famosa, mujer machucha y desenvuelta, de singular disposición e ingenio.!”
O marqués de Figueroa foi un dos primeiros en deixar
referencia escrita desta muller, ese é o feito diferencial, xefe da gavela ladroíza,
vinculándoa coa fidalguía e con tan bos oficios que, segundo as maliciosas
linguas, foi ela a que afastou as partidas, fosen de facciosos ou de bandidos,
do pazo condal. As funcións mediadoras que realizaba “La Lobezna” indícannos que
posuía un poder negociador cos grupos locais para os que realizaba funcións de
“corredera”, levando recados, traendo novas, dirixindo e dando consellos. Dela
gardábase “fresca memoria y vivo el espanto” e tíñanlle tanto medo que non
había quen a delatase, actitude á que ela correspondía evitando as violencias
que acompañaban a póstuma desamortización das “peluconas”[4] agachadas no fondo das
huchas ou nas trabes dalgún artesoado de vellas reitorais ou antigas casas
grandes.
A esas “cordiales relaciones con oidores, fiscales y
procuradores, y con la aristocracia rural” da Loba tamén se refire a Bazán nun
conto breve, “La capitana”, publicado en 1902, no que resalta as habilidades
diplomáticas da “Pepona”, así lle chama, que nunca intentou “golpe contra los
castillos y pazos”.[5]
A narradora omnisciente, isto é, dona Emilia, di que a coñeceu, non sabemos si
na casa da súa sogra, a banqueira.
Deixaremos para outra ocasión os relatos da Loba que elaboraron, con detalle, Antonio Rey Soto e Aurelio Miras Azor nas súas respectivas novelas[6]. Mais quixeramos rematar con outra breve achega que nos debuxa unha bandoleira ben diferente á que podemos intuír a partir das referencias de Das Casas e do marqués de Figueroa.
 |
| Xosé Fernández Ferreiro |
Trátase dunha versión recollida, case como traballo antropolóxico polo finado escritor e xornalista Xosé Fernández Ferreiro, nun suplemento de La noche[7], sobre as festas do San Cibrao. Ferreiro dinos que, nas terras de Nogueira de Ramuín, contábanse mil historias da Loba, pero que a que a el lle pareceu máis verosímil foi a que lle contou unha muller moi maior que a describiu como filla do pecado e orfa de nai. Díxolle que era natural de Barra ou de Xunqueira e que ficou baixo a tutela dun tío, carniceiro e ladrón, que lle ensinou os dous oficios, o de roubar e o de matachín. Como se alimentaba de sangue, non sabemos se da dos animais que sacrificaba o tío ou das vítimas do seus latrocinios, medrou tanto e tan rápido que aos dezaseis anos tivo un fillo. Púxolle un pé no pescozo e guindouno aos cans; por iso os mesmos bandoleiros a alcumaron de Loba.
A avoa da informante de Ferreiro seica a coñecera na
feira de Maceda e dicía que era tan boa
moza como desvergonzada, pois, nas feiras, púñase a bailar para que os homes a
mirasen como parvirocos; momento no que os seus compañeiros de falcatruadas aproveitaban
para roubarlles. A gavela agochábase nos montes de Valdaporca onde fican varios
tesouros agochados e dúas penas; a unha chámanlle “a mesa”, por alí reunirse os bandoleiros para facer os
repartimentos, e á outra “o pilón”, onde sangraban os que mataban e íanos a
enterrar no lugar chamado “A tapada do cemiterio”, no camiño de Cabeza da Meda.
Pero a Loba non só era mala, senón que tamén era boa.
Non roubaba aos pobres, pola contra mesmo lle daba. O que non quería era ser dominada e tíñalles
moita zuna aos homes, por ser filla de solteira. Seica dicía “Nunca quixen, nin
quererei, e cando queira, morrerei”. E así foi. A Loba namorou dun rapaz novo e
o tío carniceiro, que a quería só para el, matouna a traizón, pois de fronte
poucos lle podían, vindo de Monforte, nas fragas do Sil.
Mito?, personaxe real?, mestura de mito e
realidade?, elaboración literaria como aquel Juan Quinto de “barba de cobre, y
pupilas verdes como dos esmeraldas, audaces y exaltadas” que imaxinou Valle
Inclán?[8]. Na procura de Xan Quinto,
aquel homazo, alto, flexíbel coma un vimbio e forte como un carballo, andou o
tamén finado José Antonio Durán[9]. O
bandoleiro limitou a súa presenza ás terras do Salnés e do Barbanza, andaba en
cuadrilla, acompañado dos salteadores máis famosos da comarca, que eran os que
facían as carneiradas violentas, pero tamén actuaba só, de xeito enxeñoso, o que non impedía que
ás veces tivese que saír coas mans baleiras e burlado, como lle aconteceu co
“frailuco” do conto de Valle. Para este era de Bealo, para outros de Araño,
para uns terceiros era do lado de Palmeira, aínda que había quen afirmaba con
rotundidade que era do mesmo Cambados.
As xentes populares admiran a Xan Quinto por
arriscado, valente e porque, di o
refrán, para quen rouba a un rico hai cen anos de perdón, mentres que refugan e
desprezan os ladróns de papeis e
enganos, tan abundantes nos nosos días que ata procuran a sombra da coroa; vilipendian
e menosprezan os rateadores raspuñeiros;
os politiqueiros aproveitados e os caciques que prometen para non
cumprir.
Cabanillas xuntou os dous mitos ou realidades
realistas nun poema de 1920, Camiños no
tempo: “E dende alí ollaban as veredas/e os camiños travesos/coa carabina
ao lombo/do paso dos civiles ao axexo/os espías da Loba e Xan Quinto/ladrós e
cabaleiros”[10].
[1] Das Casas, A. (1935): “La casa de Banga” en El pueblo gallego 12/9/1935
[2] O titulo nobiliario tiña a súa orixe na Torre de Figueroa de Abegondo,
pero a familia emparentou cos Armada de Santa Cruz de Ribadulla, os Pardo, e
foi propietaria do pazo de Fefiñáns. Deputado
case permanente, presidiu e vicepresidiu a cámara; foi ministro de varias
carteiras, entre elas da de Graza e Xustiza, nos gobernos de Maura,
representando a ala máis conservadora. Membro da Real Academia Española; presidiu
o Ateneo de Madrid. Familiar de dona Emilia, é autor de catro novelas en
castelán e dous poemarios en galego e castelán: Del solar galaico (1917) e Libro
de cantigas. En tierras galaico-lusitanas. Impresiones. Reminiscencias del
vagar (1928). Pódese consultar Ramírez Jerez, P. (2015): “Juan Armada
Losada, marqués de Figueroa: político, literato y académico gallego. Apuntes
bio-bibliográficos” en Lucensia.
Lugo: Biblioteca Seminario Diocesano, nº51.
[3] Armada Losada, J. (1900): Gondar
y Forteza. Madrid:Viuda e Hijos de Tello. Pax. 126-127
[4] Chamábaselle así ás moedas de 8 escudos co gravado do rei cunha
perruca á moda francesa que iniciou Filipe V e durou ata Carlos IV. Fernando
VII xa non empregou ese peiteado postizo, e coa “Gloriosa”, sexenio democrático
(1868-1874), introduciuse a peseta.
[5] Pardo Bazán, E. (1902): “La
capitana”; recollido en Pardo Bazán E. (1990): Cuentos completos. A Coruña: Fundación Barrié.
[6] Rey Soto, A. (1918): La Loba.
Madrid: Librería de la viuda de Pueyo; Miras Azor, A. (1968): Juventud de Pepa Loba. Vigo: Faro de
Vigo.
[7] Fernández Ferreiro, X.: “La historia de Pepa a Loba” en La noche 18/9/1954.
[8] Valle Inclán, R. [1920] (1969): Jardín umbrío. Historia de santos, almas en pena, de duendes y ladrones. Madrid: Aguilar.
[9] Durán, J. A. (1974): Crónicas 1.
Agitadores, poetas, caciques, bandoleros, reformadores en Galicia.
Madrid:Akal.
[10] O vello poema non se publicou en libro ata moito despois, Cabanillas
R. [1947]:
Camiños no tempo. Santiago Bibliofilos Galegos ou Cabanillas, R. (1974): Obra Completa. Vol 2. Madrid: Akal.
Ningún comentario:
Publicar un comentario