Dende a primeira vez que o ollei, emerxendo
entre as follas amarelentas e reviritadas dun atado militar, ordenadamente
gardado, disciplinadamente conservado, os ollos e o rostro de Míguez Ledo
cativáronme. Co seu aquel romántico, o seu peiteado cara atrás, o seu medio
sorriso, o ancho nó da garabata, a camisa alistada, os ollos fervedoiros e o
seu rostro xuvenil, case adolescente. Non é frecuente, cando menos na miña
experiencia, bater con fotos desta traza entre o amoreamento de folios
mecanografados ou manuscritos, inzados de literatura retórica, das causas
militares. No caso de habelas son case sempre de documentos oficiais que, por
outra banda, na altura, case nunca ían acompañados de foto. Seméllame máis unha
foto roubada, ao mellor da casopiña familiar que compartía con Esperanza e a
súa familia. Secuestrada de enriba dunha cómoda, grande de máis para a escasa
roupa dunha parella nova, onde lucía en sinal de prenda amorosa, ou quizais non
estaba sobre unha cómoda senón sobre un simple baúl de viaxe. Calquera que fose
o moble, o seu contido ficou no desorde no que o deixaron os números da garda
civil na procura dos libros; do libro de afiliados ao sindicato da construción
e oficios varios de Gondomar, adscrito á UGT, e mais o da hipotética, e tamén
real, célula comunista que actuaba neste concello e que se convertera nunha
obsesión para o cabo Florencio Márquez Parra, comandante do posto de Gondomar
dende había un ano. O libro dos comunistas nunca apareceu; o do sindicato si,
pero faltábanlle unha parte das follas na que figuraban os afiliados.
Os paseos, en especial cando eran numerosos,
quedaron fixados con intensidade no imaxinario popular e a transmisión oral reproduciunos
co dramatismo dos crimes masivos. A ausencia absoluta de calquera formalismo
legalista engadíalle unha dose de arbitrariedade e de xenreira persoal que os
facía perdurar na memoria colectiva. Non pasou o mesmo cos asasinatos cometidos
baixo o paraugas da verborrea xurídica e da teatralidade banal dos consellos de
guerra. En moitos casos, a non ser que as víctimas fosen personaxes socialmente
relevantes, a lembranza destes crimes quedou reducida ao ámbito familiar.
Fiscais, presidentes de tribunais militares e integrantes dos mesmos actúan
cunha aparencia de normalidade, de cousa de todos os días, de algo que cómpre
facer, de inevitábel, dunha aparente frivolidade burocrática en que cada quen
desempeña o seu rol, representa o seu papel: o fiscal, lograr a máxima pena, o
tribunal, que as formalidades se cumpran, e os defensores, reducir o que se
poida a pena. Todo nos lembra a idea da “banalidade do mal” que empregou H.
Arendt. Esa “aparencia burocrática”, esa terminoloxía xurídica do terror,
produciu un efecto xeneralizador da culpabilidade e favoreceu o esquecemento, a
traizón da memoria.
Estas
divagacións ocórrenseme ante os ollos grandes e quizais un chisco
atristurados daquel mozo. Tiña 29 anos
cando os disparos lexitimados pola forza das armas cobraban a súa cota de
sangue para poñer fin á farsa dun consello de guerra que resolvía a causa
805/36 contra varios veciños de Gondomar, entre eles o alcalde José Pequeño
Rodríguez. Foi o 24 de outubro de 1936, ás catro da tarde, contra as tapias do
cemiterio de Pereiró.
Miguez Ledo non era orixinario do Val de Miñor,
nin debía levar aquí asentado moitos anos; seguramente esta circunstancia
explica que apenas fose recordado polas
testemuñas orais. Nacera en Vilasobroso, no concello de Mondariz, e era fillo de Jesusa e de “incógnito”, como
figura nos papeis. Aínda así, tiña que estar ben integrado na vida social e
laboral de Gondomar, pois na altura de xullo de 1936, aínda que dende había
poucos meses, presidía o sindicato obreiro de Gondomar, e as “persoas de orde”
interrogadas polo cabo Márquez Parra, a versión gondomaresa do cabo Pena, o tenente
Rabioso ou tantos e tantos outros executores dos designios de Mola e os
sublevados, ben que sabían quen era.
O
eficientísimo cabo, furibundo perseguidor de “rebeldes” contra o “Glorioso
Movimiento Nacional”, non deu descuberto a “célula comunista” nin tirarlle a
vida aos seus dous dirixentes máis destacados, o mestre de Donas José Cribeiro
e mais o albardeiro Manuel Rodríguez Gómez. Ambos escorregáronselle entre as
regañas das coartadas confirmadas. O primeiro, por estar a participar no
tribunal do cursiño de mestres que se estaba a celebrar en Pontevedra; o
segundo, porque, tras unha forte e
tensa discusión cos socialistas, maioritarios no sindicato, que lle reprocharon
que realizase as reunións dos comunistas nun local que era só para os obreiros,
colleu tal rabecha que o señor Pancho “o albardeiro”, así se coñecía, negouse a
volver entrar na “casa do pobo”. Cribeiro puido demostrar que entre o día 20 e
o 24 de xullo non estivera en Gondomar, e o albardeiro que non colaborara na
resistencia pois permanecera sempre no seu traballo. Ambos deron zafado das
causas nas que se viron imputados, o señor Pancho en dúas. O mestre foi
voluntario ao lugar máis seguro, a Lexión, e salvou a vida; dado de baixa na
escala do maxisterio, sobreviviu dando clases particulares ata que o deixaron
reingresar. O albardeiro regresou á súa Ribadavia natal, aínda que algún tempo
despois argallou para que o fillo se establecese en Gondomar para darlle continuidade ao oficio e herdar o apelativo.
O
mozo do retrato estaba solteiro, segundo a legalidade eclesiástica imposta tras
o golpe, e residía en Vilaza coa súa compañeira Esperanza. Esta convivencia é
causa de escándalo para os moralizantes golpistas que non dubidaron en
empregala como descrédito para facilitar a consecución da dose de terror adobiada
con formalidades xurídicas.
O
cabo da garda civil, Florencio Márquez Parra, escribe, no seu informe sobre
Míguez Ledo, o que traducimos: “Vive
maritalmente cunha muller na parroquia de Vilaza, familia que é de dubidosa
conduta, o que dá lugar a dubidar da do informado”. Descoñecemos a que se
refire o cabo co de familia de conduta dubidosa. É probábel que se refira ao
irmán de Esperanza, Eduardo, un albanel de 19 anos, imputado na mesma causa que
Xoaquín Míguez Ledo, que penaría na prisión de San Cristobal, no monte Ezkaba, en
Pamplona, coñecida pola masiva fuga de presos e a carnizaría posterior, a onde
chegou procedente de San Simón e da que saíu en prisión atenuada en 1940, pero
tamén é moi probábel que insinúe que a nai de ambos, Celestina, non tivese
“marido” razón polo que os dous apelidos dos fillos coinciden cos da nai.
O
flamante presidente da xestora de Gondomar, doutor Latino Salgueiro, sempre
habelencioso nos seus escritos de verbas suaves e atinada dirección para
conseguir o maior mal para o informado, escribe: “persoa de mala conduta, pois
vive amancebado na parroquia de Vilaza”.
Cal foi o delito cometido por este
xornaleiro de Vilaza que traballaba de peón na reparación e extensión dos
firmes das estradas? Presidir, na altura de xullo do 36, o sindicato da construción
de Gondomar, unha activa asociación obreira que determinaba a vida da concello
e moito máis naqueles días. Míguez Ledo asumiu o seu papel como dirixente
sindical e organizou a defensa do goberno “lexítimo” de Madrid e unha “ilusionada”
resistencia aos militares. Detido ao entrar as tropas sublevadas no Val de
Miñor, o seu testemuño aparece reflectido na instrución da causa 138/36, pero
puxérono en liberdade, como a tantos outros que despois purgarán con longas
condenas. Regresou a Vilaza ata o día en que recibiu aviso da alcaldía para que
se presentase a prestar declaración. Fíxoo confiado; non se decatara de que o
fracaso do golpe provocara unha guerra. Converteuse na “cabeza de turco”, na
cota sanguenta coa que aterrorizar a retagarda.
Latino Salgueiro, o alcalde sublevado,
consciente do influencia das súas palabras, escribía no seu informe ao xuíz militar
que Míguez Ledo era “quen verdadeiramente daba as ordenes para armar a xente e
para requisa de armas e coches, desempeñando o papel de verdadeiro Xefe”.
Mentres que o cabo Márquez considera que “ nesta campaña extremista, axudou á
propagación da mesma, xa que a pesar de ser obreiro ten bastante discernimento”.
O obreiro e líder sindical pagou coa súa
vida por defender o réxime democrático e republicano e tamén pola rabia dos
represores ao non poder procesar e condenar, en especial, o mestre de Donas, José Cribeiro González, ao
que viu interrogar en persoa o tristemente celebre, na altura, tenente
Francisco González Rodríguez, mías coñecido como “Rabioso”. Pola súa banda, o
cabo Márquez considera a Cribeiro “autor moral da campaña exercida en favor do partido
comunista cuxos froitos son os que hoxe lamentamos”, e considera a Míguez Ledo como
un lugartenente do anterior. Segundo Latino Salgueiro, Cribeiro “foi en
Gondomar o encargado de facer propaganda comunista, sen que se vise actuar á fronte
dos elementos extremistas como dirixente”, cousa que si fixo Xoaquín Míguez
Ledo.
Xoaquín
Míguez Ledo e Esperanza Hermida Pereira contraerían matrimonio “in articulo
mortis”.
Publicado en Nós Diario 17/9/2021
Ningún comentario:
Publicar un comentario