 |
Aínda Dylan non
balbucira o de “The Times They Are a-Changin'”,
a canción e o álbum homónimo non se publicarían ata sete anos máis
tarde, pero no “franquismo” comezábanse a
farfallar consignas e aparentar xestos
de mudanza. Fóranse alá case vinte anos
dende o triunfo definitivo “de la espada y la cruz” sobre as “hordas
marxistas”, sobre “los extranjeros y extranjerizantes” que quixeran destruír
España, e máis de dez dende que aquela “alianza insólita e temporal entre o
capitalismo liberal e o comunismo” (Hobsbawm, dixit) derrotara o fascismo nos
campos europeos estrados de cadáveres. Cumpría adaptarse.
Aqueles mozotes de 1936,
de clase media ou acomodada e formación académica, que “junto a mis compañeros” fixeran “guardia
sobre los luceros”, eran xa homes maduros que iniciaban a súa escalada cara ás máis
altas “magistraturas del Estado”. Ademais das similitudes na orixe social e
formativa, compartían estereotipos xeracionais, todas as xeracións os teñen. Decididos
e fortes, enérxicos e falangueiros, paternalmente comprensivos coas masas e
axitada presenza de executivos con moitas ordes que impartir ao servizo de
España. Cabelos peiteados cara atrás, enchoupados en “fijador”, e procurando
certas ondulacións; elegancia no vestir, dentro da austeridade falanxista e
tipoloxía militarista; barbas rasuradas ou con coidados bigotiños; poses “holivudienses” propias de quen se
decatara de que a bendición washingtoniana ía acompañada de certas
dependencias, non só estéticas, ademais do cheiro elegante a “Chesterfield”. Eran
os cachorros do franquismo apancados nas fileiras reservadas do teatro,
dispostos a prolongar a función mentres a “cuestión biolóxica” non fose motivo
de preocupación.
Un destes cachorros, en pleno ascenso, era
Rafael Fernández Martínez (1916-1979). En abril de 1956 nomeárono gobernador
civil de Pontevedra, o cargo levaba aparellado un enorme poder, pois ao tempo
convertíase en xefe provincial do “Movimiento”, é dicir, no “mandamais” do
partido único do réxime, que na realidade denominábase, dende o decreto de
unificación do 20 de abril de 1937, ideado por Serrano Suñer, “Falange Española
Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista” ou “FET y de
las JONS”; pero a Franco gustáballe máis o de “Movimiento” que se axeitaba á súa ídea cesarista do poder e disimulaba orixes
incómodas no ambiente posterior a 1945.
O novo gobernador nacera en Pontevedra, onde
o pai, Domingo, era profesor na Normal. Nesta cidade estudou o bacharelato. Un
traslado familiar levouno a Oviedo que foi onde se achegou ás JONS que
argallaran entre Ramiro Ledesma Ramos (1905-1936), “brusco, taciturno y poco sociable” (Payne,
1965:10), e Onésimo Redondo (1905-1936), “joven, vigoroso, guapo y apasionado,
(...) clerical y conservador, (...) agitador nacionalista (...) por cuenta de
los remolacheros de Valladolid” (Payne, 1965: 13). Descoñecemos datos da
intervención do mozo fascista na resistencia de Oviedo dirixida polo “raposeiro”
Aranda, pero en todo caso alí fixo a súa carreira de dereito e accedeu á
fiscalía da audiencia.
Pegou o chimpo a
Pontevedra, consciente de que na Nova España tamén os tempos estaban a mudar. Exerceu
o cargo dende abril de 1956 ata o marzo de 1961. Dende esta data ata 1968 gobernou
Tarragona. Regresou á Audiencia ovetense como xefe da fiscalía. Nos seus anos
como gobernador, tanto no extremo noroeste como no nordeste, desenvolveu unha
intensa actividade que, seica, lle xeraron serios problemas de saúde que o
levaron con 62 anos.
Aquel seu case inicial
ano gobernativo de 1957 foi un “sen parar”. Non deixou recanto da provincia sen
visitar, nin ficou actividade corporativa na que non estivese presente; extensas
listas de recepcións, os actos públicos, inauguracións, procesións, conferencias,
festas locais..., tiñan asegurada a súa augusta presenza. A esa intensa actividade
non deixaban de referirse os xornais, en especial de El pueblo gallego, que para algo pertencía á cadea de prensa do
partido.
Unha desas xiras maratonianas anunciounas o xefe provincial para
conmemorar o “alzamiento” do 18 de xullo. Baixo a advocación da Divina Pastora,
iniciaría unha xira por 62 concellos da provincia tanto para que moitos
sentisen o que nunca tiveran oportunidade de experimentar, a presenza da
“primeira autoridad y jerarquía provincial”, como para inaugurar obras por valor de 50
millóns de pesetas. O 29 de xullo foi a quenda do Baixo Miño. Non todos os
concellos da comarca tiñan que inaugurar, pero si A Guarda e O Rosal e, en
especial, Tomiño. Oia e Tui ficaban sen bendición á que asistir.
Unha das súas angueiras
foi a promoción turística. Aí o temos, un ano despois, en 1958,
agardando na ponte internacional a chegada das autoridades portuguesas convidadas,
probabelmente de Viana ou de Braga, cidades que visitou con frecuencia para
difundir aquel “turismo sacramental” que
ficaba apampado ante as ringleiras de
chanzos ascendentes cara ao Bom Jesus, ou mareados entre as reviravoltas da subida a Santa Luzía. Tamén
para amosar tanto que España non estaba illada como babeaban os inimigos, como
para que as escasas clases medias puidesen facer turismo e, de paso, constatar que, para
pobreza, a do país veciño. Outros turistas, os excursionistas en autobús
parroquial, regresaban ledos cun quilo de café Sical, “o mellor de Portugal”,
por cabeza, algún que outro quilo de toallas ou algunha cubertería de alpaca. En
contrapartida promovíase, para uns, os balnearios da Toxa e Mondariz e os
hoteis de Vigo; para outros, as ladeiras do Castro vigués ou os piñeirais de
Marín, onde os excursionistas altomiñotos estendían mantel e roncaban sestas.
 |
| Imaxe 1.- O gobernador civil, Rafael Fernández Martínez xunto ao alcalde tudense, Luis Álvarez, na ponte internacional sobre o río Miño, nunha visita oficial do primeiro a Tui o día 29 de xullo de 1958. |
Cando andou por
Tarragona, insistiu no turismo e argallou o fenómeno masificado de Salou e deixou pegada co complexo petroquímico
e o monumento de Tortosa á batalla do Ebro, en correspondencia coa modernidade
dos “25 anos de paz”, deseñados por
outro cachorro empoleirado nas retortas cimas do poder, Manuel Fraga (1922-
2012).
Mais regresemos ao
activo verán do cincuenta e sete. Un 10 de xullo, acudiu en compaña de
destacados camaradas da xefatura provincial e sentou na presidencia do salón de
plenos tudense, tendo á dereita o alcalde
cesante, José Jurado Romero, e á outra man ao substituto, Gonzalo Álvarez Besada. Ata ese día, dende 1951,
o médico Jurado (?-1971) exercera a alcaldía, dándolle o relevo a Rosendo
Bugarín Martínez (1909-1989), outro dos nomes soados, xunto ao seu irmán Pablo,
na “limpeza da retagarda”. O médico Jurado casara na Guarda e alí residía cando
estourou o trebón e formou parte da inicial xestora insurrecta de Paco Moreno.
Sobre a participación do alcalde cesante, por vontade propia, segundo os
xornais, nas carneiradas daqueles días hai múltiples referencias, pero ningunha
tan explícita como a que deixou escrita Josefina Segret (1982:185): “hizo
puntería el médico, Jurado, allí presente en aquella bacanal, apretó el gatillo y le aplicó el tiro de gracia”. Refírese á tortura e morte de Manuel Noia, na
Angoeira, en Oia.
Na porta da casa do concello que con brevidade republicana presidira o sacrificado nos cons da Angoeira, o flamante gobernador, adobiado coa branca chaquetiña do “Movimiento”, que non de camareiro, procede aos saúdos de rigor. Estreita a man do patrón maior da confraría, Manuel de la Peña Pacheco, mentres que, agardando a súa quenda, o párroco, Francisco Sáa Aldir, comeza a erguer a “tella”. Á esquerda do gobernador, garbosos, de camisa falanxista e garabata, o risoño Hermelindo Portela Gómez (1918-2003), alcalde, e Rafael Salcidos Sobrino (1912-1997), que o precedera como primeiro edil, xefe local da Falanxe, dirixente/funcionario de asuntos de obreiros e labradores.
 |
| Imaxe 2.- O gobernador civil Rafael Fernández Martínez, na porta do Concello da Guarda, saudando ao patrón maior da confraría, Manuel de la Peña Pacheco, Ao lado deste, de sombreiro, o párroco Francisco Sáa Aldir. Á esquerda do gobernador vemos a Ermelindo Portela Gómez, alcalde naquel xullo de 1957, e ao seu predecesor no cargo, Rafael Salcidos, xefe local da Falange. |
No salón de plenos, santificado coa presenza do coadxutor,
enérxico o ademán, o home da chaquetiña branca, diríxese aos asistentes, á súa
dereita o alcalde Portela, á esquerda, coidamos, o delegado da “Hermandad de
Labradores”, e á beira deste, coa camisa azul e lentes sinistras, a delegada
provincial do SEM, Carmen Mir Sans.
 |
| Imaxe 3.- Visita do gobernador civil Rafael Fernández Martínez na casa do concello da Guarda; aparece á súa dereita o alcalde, Ermelindo Portela Melón, e entre as autoridades, Carmen Mir, delegada provincial de Maxisterio. DEPO00100397342 |
A presenza desta última debía ter a súa razón de ser na inauguración da reforma do grupo escolar da Portela, dúas aulas (nenos e nenas), e sendas vivendas-escola. O portalón con arrecendo a “cortijo” xa non existe. No edifico, hogano, está instalada a asociación “Avelaíña”, de discapacitados. O xefe provincial, en dialogo co alcalde que foi durante once anos (1949-1960), acaparan o foco. O cura de Salcidos, Francisco Villa Martínez, contempla a escena desde unha salvífica distancia, e o que vira a cabeza, cun aquel de desconfianza, á beira dunha señora cuberta cun pano de lunares, é Aristides Moreira Portela, encargado das obras. Fronte ás autoridades, co pelo recollido como en moño, a mestra Aurora de la Torre Parada, segundo nos informa o prof. Malheiro, castigada, en 1936, co traslado dende unha escola da bisbarra do Carballiño para esta da Portela; o terceiro interlocutor, intuído na imaxe, é o mestre Francisco Valderrama Fernández, ao que podemos ollar con nitidez na foto 5; quen se fixa na cámara é o construtor José Ricardo Riego.
 |
| Imaxe 4.- O gobernador civil Rafael Fernández Martínez falando co alcalde da Guarda, Ermelindo Portela, durante a inauguración da reforma do grupo escolar da Portela, en xullo de 1957. Na imaxe aparece tamén o cura de Salcidos, Francisco Villa e o encargado das obras, Arístides Moreira, tras a señora co pano de lunares. Na imaxe aparece tamén, peiteada cun moño, a mestra Aurora de la Torre, que chegara a esta escola tras ser sancionada no 36 co traslado desde o Carballiño. |
 |
| Imaxe 5.- O gobernador civil fala co mestre do grupo escolar da Portela, Francisco Valderrama Fernández. Á esquerda da foto, mirando á cámara, o construtor José Ricardo Riego. Á dereita, de gafas, Carmen Mir, delegada provincial de Maxisterio, e de costas, con moño, a mestra Aurora de la Torre. |
Nalgún momento chegoulle a hora da bendición ao Centro de
Alimentación Infantil ou “Gota de Leche” do Auxilio Social. O modelo
asistencial (alimentos e roupa para aqueles tan necesitados que eran quen
de arrombar o sentimento de vergoña) creárase
en 1937, a iniciativa de Mercedes Sanz Bachiller, viúva de Onésimo Redondo, inspirándose
na “Winterhilfe”, a axuda de inverno nazi. Á altura do mandatario, as
autoridades; en fronte, o pobo feminino armado de bulsos semiplásticos
decorados en dameiro, ben populares na altura, que, de momento, protexían do
sol agardando poderse encher dos alimentos precisos no fogar. O edificio foi
derruído para ampliar o Centro Sanitario de Hixiene Rural, que dirixiu o
alcalde Hermelindo Portela, médico de profesión. Na actualidade é o Centro
Cultural.
 |
| Imaxe 6.- O gobernador civil Rafael Fernández Martínez diante do ao Centro de Alimentación Infantil ou “Gota de Leche” do Auxilio Social, na Guarda, logo derruído para ampliar o centro sanitario e que hoxe é centro cultural. Varias das mulleres cóbrense con bolsos “damero”, moi populares na época. DEPO00100397348 |
Portela, o xefe
provincial Rafael Fernández, así como o alcalde do veciño Rosal, Manuel Suárez
Marquier, non só se coñecían e trataban, como era evidente -eran camaradas “que
traían prendidas cinco rosas”-, senón que había pouco que viviran xuntos unha
emotiva xornada, desas que nunca se esquecen, pois levaríana pendurada do
peito, á beira do corazón, en forma de medalla. Os falanxistas, a imitación dos
militares, devecían polas medallas. Polo significado e o contexto, debeu ser unha
das máis emotivas das que recibiu o gobernador, e tamén debeu ser así para os
dous alcaldes miñotos. Quen lle espetou a condecoración na camisa azul, na
vilagarciá praza da Ravella, ante corenta mil camaradas, foi o ministro-secretario
xeral do “Movimiento” José Solís Ruíz (1913-1990). O ministro, noviño do
trinque, era outro cachorro, ao que
chegaron a alcumar “la sonrisa del régimen”, e precedera
a Rafael Fernández na xefatura de Pontevedra. Tivo prolongada vida política;
volveu recuncar como secretario do “Movimiento” no último goberno de Franco;
cedeulle o posto a Adolfo Suárez, outro sorriso do réxime, para, despois da
resolución “cuestión biolóxica”, portar a carteira de Traballo cando acaeceran
os “sucesos de Victoria”, o 3 de marzo de 1976; a policía desaloxou, con fogo
real, unha asemblea de traballadores celebrada nunha igrexa. Matou a cinco.
Regresando á Ravella, o
motivo da concentración de tanta fascistada era a conmemoración do acto
fundacional da Falange galega, un 17 de marzo de 1935. Vinte e dous anos
despois, o teatro onde discursara José Antonio xa non existía, pero o partido
controlaba unha parte substancial do poder e devecía por demostralo. Ao
garuleiro Solís recibírono na Cañiza e fixo un percorrido provincial como se
dun Mister Marshall se tratase. Antes do discurso e da imposición da medalla da
“Vieja Guardia”, Rafael Fernández disertou sobre as mudanzas precisas. Lembrou
que era un dos que escoitara dos beizos de José Antonio as primeiras consignas,
pero que non se podían quedar en 1933 ou 1936, pois, aínda que as ideas
permanezan, a forma de expresalas ten que mudar para non caer na rutina, “en palabras
de olor cadavérico”, xa que non se podía vivir de costas da realidade e debíase
acoller na Falange a todos os que veñan de boa fe, como fixeran os seguidores
de Cristo cos que non estaban circuncidados. Había que mudar. Ese mesmo día, os
xornais recollían con entusiastas gabanzas as declaracións do Caudillo ao New York Times, en certo xeito
inusitadas por disertar sobre a apreciación da peseta e outros asuntos
económicos; temas pouco frecuentes nos discursos e entrevistas do Generalisimo.
Antes de visitar A Guarda e O Rosal, o riseiro home da chaqueta branca detívose, intuímos, en Oia. Non debeu ter moito que inaugurar. Daquela a Oia nada lle tocara no reparto de millóns, pero alí, como correspondía, estaba para acompañalo na recepción popular o alcalde Luís Domínguez Fernández, que era de Mougás, e, á súa dereita, José Andura, que era da Portela de Burgueira, mentres que o terceiro pola dereita era Manuel Álvarez Rodríguez, e, en lugar preferente, os dous delegados provinciais, a de educación da que xa falamos, e mais, coidamos, o da “Hermandad de Labradores”, todos acochados por arremangados homes de camisa azul. Noutra ocasión daquel mesmo ano visitara Oia, daquela con elegante traxe e fina boquilla, ao mellor houbo inauguración, dicímolo porque por detrás da autoridade aparece don Claudio, o cura de Oia, Rodal Fandiño de apelidos, como, ao mellor, fixera un ano antes, onde se ve saudando un xerifalte provincial baixo a ollada atenta, con traxe de verán e garabata branca, de Manolo, o encargado das obras; o protocolo é observado con atención por José García Ferradás, mentres que, á súa beira, o vello e abastado patrucio Daniel Bouso Arias, ben cuberto de elegante chapeu, anda na procura do chisqueiro; o irmán do avogado e prelado domestico do Papa, Gabriel Bouso Arias, herdou unha parte das terras do mosteiro de Santa María, que este último adquirira, chamada “El Bosque”. Don Claudio era xa cura de Oia cando no convento se instalou un campo de concentración e seica tivo actuacións humanitarias con algún dos presos alí almacenados; sobre uns catro mil entre febreiro e agosto de 1939.
 |
| Imaxe 7.- Visita do gobernador civil e xefe provincial do “Movimiento”, Rafael Fernández Martínez, ao concello de Oia. Tras el, o cura da localidade, Claudio Rodal Fandiño. |
 |
| Imaxe 8.- O cura don Claudio saúda a un dirixente provincial baixo a ollada de Manolo, o encargado de obras, que leva traxe de verán e garabata branca, e de José García Ferradás, de escuro. Á súa beira con sombreiro, o abastado Daniel Bouso Arias. |
 |
| Imaxe 9.- En xullo de 1957, o gobernador civil, Rafael Fernández Martínez, visitou a casa do concello de Oia. Con el na imaxe o alcalde Luís Domínguez Fernández e a súa dereita, José Andura e Manuel Álvarez Rodríguez. Do outro lado, na esquina, a delegada provincial de Maxisterio, Carmen Mir .DEPO00100397486 |
Quen debeu ficar máis
contento, agasallado cunha restra de inauguracións, foi o alcalde e xefe local
do Rosal, Suárez Marquier (1913-1988). El tamén estivera na praza vilagarciá e
fora recoñecido, ao igual que Hermelindo Portela e o xefe de Tomiño, Pío Troncoso,
cunha condecoración, aínda que máis humilde, pero á fin e ao cabo, e tras subir
ao estrado ante 40.000 camaradas, inseriulla, no peito azul, o secretario xeral
do movemento-partido. Os tres recibiron a Cruz de Cisneros de ángulo verde e
dúas barras.
Marquier estaba nun
momento ascendente, á xefatura local do Rosal engadíalle a xefatura do partido,
valla a redundancia, no partido de Tui. Polo tanto, formaba parte da xunta de
mando provincial, o centro do poder. Así que preparou o recibimento mobilizando
as xentes rosaleiras para que o xefe provincial sentise de preto o alento
popular entretecido co abafo suorento e poeirento daquel caloroso agosto. Aí os
teñen, case como xenerais romanos ascendendo á gloria pola Vía Apia entre o
“populus” de brazos ergueitos e obrigadas fes patrióticas. O que
camiña á súa beira, grande, forte, masculino, arremangada camisa azul,
despoxado da chaqueta pouco viril, é o xefe local, Suárez Marquier, orgulloso
do evidente referendo popular que lle permitiría manterse na alcaldía nada máis
e nada menos que 26 anos (1951-1975), case ata a resolución da “cuestión
biolóxica”. No recibimento todo foran
parabéns; os da elegante mestra rodeada de níveas e anxelicais alumnas máis sorprendidas
e medrosas que interesadas en axitar bandeiriñas, o cura arremangando saias
impropias de día tan solleiro, o garda civil espreitando, sempre a medida
distancia, tras lentes escuros; os políticos funcionarios de camisa azul e
Ray-ban elegantes, botafumeiros eternos do poder. E alá, ao fondo, a ollada espreitadora,
abesulladora, escudriñadora e divertida das xentes por un día de folganza e
novidade na rutina do traballo.
 |
| Imaxe 10.- A veciñanza saúda, brazo en alto, nun momento da visita oficial realizada polo gobernador civil Rafael Fernández Martínez, á parroquia de Tabagón, no concello do Rosal o día 30 de xullo de 1957. Durante a visita inaugurouse un cruceiro e a escola parroquial. |
 |
| Imaxe 11.- Outro momento da visita do gobernador, co xefe local Suárez Maquier, de camisa azul sen chaqueta. |
Aquel home servizal que, baixo a canícula, tantos desvelos
pasaba polo benestar das xentes da súa provincia, co enérxico furabolos ben
teso, adoutrina o infantil exército de abandeirados, rodeado de funcionarios
protexidos con lentes solares, mentres os paisanos erguen a pucha, non por
respectuoso saúdo, senón por airear a testa suorenta; mentres os máis ousados
procuran refuxio ao avesedo da casa de enfronte aínda que iso lles impedise
escoitar o patriótico discurso inaugural da escola do Calvario.
 |
| Imaxe 12.- Discurso de Fernandez Martínez con motivo da inauguración da escola do Calvario o 30 de xullo de 1957. DEPO00100397556 |
Suárez Marquier nacera en
Oia, en Loureza. De pais asturianos que se asentaran no Baixo Miño, para
dedicarse á contratación de obra pública. O inicial contratista rematou por
converterse nunha empresa que acabou por denominarse “Hermanos Suárez”, con
actividades non só relacionadas coa construción. Naquela calorosa xornada houbo
máis obras que bendicir, que para iso a familia do alcalde era contratista de
obra pública. Alí onde a estrada xeral Tui-A Guarda, se apartaba, e aparta, cara
a Eiras, en San Xoán de Tabagón, inaugurouse unha pequena alameda con cruceiro
e parada do autobús. Baixo a pancarta de benvida ao xefe provincial, erguen
todos o brazo en respecto aos himnos, aínda que as mulleres o tomasen máis á
chacota que os fatuos varóns.
 |
| Imaxe 13.- Veciñanza brazo en alto durante a inauguración da alameda de San Xoán de Tabagón, na estrada xeral Tui-A Guarda no desvío cara a Eiras. |
Tras o remate dos actos
chegou o momento de confraternizar coas masas. Unha parte das lexións de
“morrilleiros” dedicados a picar a pedra, os croios do río, dos campos ou da
beiramar, para o firme das estradas, que contrataba a empresa familiar do
alcalde, habían de estar presentes, e entre elas moitas “morrilleiras”, en gran
número portuguesas, as que a xentil
autoridade non deixaría de facerlle algunha chanza.
Como remate daquel día
solleiro e axitado ben viña un pouco de sombra e sosego espiritual, e, dado que
en Tui non había bendición que botar, que mellor que recibila da súa
Ilustrísima. Como ramo da xira estival, fixo unha visita ao pazo bispal para
saudar as elites locais e presentarlle ao bispo os altos funcionarios
provinciais que o acompañaban (foto 15). José López Ortíz (1898-1992) xa levaba
anos na sede tudense, foi bispo dende 1944 ata 1969. A aquel arabista e
historiador do dereito seica lle salvara a vida Wenceslao Roces, un militante
comunista que desempeñou altos cargos no ministerio de Instrución Pública.
Despois de Tui exerceu como arcebispo castrense.
 |
| Imaxe 14.- Un momento da visita feita polo gobernador civil Rafael Fernández Martínez ao Pazo episcopal de Tui onde foi recibido polo obispo, Frei José López Ortiz. |
Mais aquel activo xefe
provincial non tiña acougo, nin para gozar un anaquiño coa fachada gótica da
catedral. Pegando un reviragancho entre toureiro e futboleiro, bríndalle un
sorriso ao excelentísimo e reverendísimo bispo e marcha, porque tiña que
marchar.
 |
| Imaxe 15.- Fernández Martínez despídese do bispo de Tui, Frei José López Ortiz, ante a fachada da Catedral tudense. |
Co meu agradecemento a
José Antonio Urís Guisantes,
Xosé Manuel Malheiro Gutiérrez e
Matilde Salinas (a
carteira de Oia)
Prensa consultada:El
Pueblo Gallego, La Noche.
Bibliografía citada:
Payne (1965): Historia del fascismo español.
París: Ruedo Ibérico
Segret, J: (1982):¡Abajo las dictaduras!. Vigo: Edición
da autora
Ningún comentario:
Publicar un comentario