O
de mestre é oficio de serodio recoñecemento. Primeiro porque o obxecto do
maxisterio carece do desenvolvemento vital preciso, segundo porque a colleita é
tardía. Só o tempo nos alerta e nos
permite intuír a sombra esvaecida daquel mestre ou daquela profesora nas nosas
decisións, actitudes ou valores. O matinar acudíame cando me falaban de don
Eladio persoas que xa reviraran a vida, polo que estaban lonxe de entusiasmos
excesivos.
Procuraremos
seguirlle o rastro ao mestre de Borreiros (Gondomar), que exerceu nesta
parroquia ata a súa xubilación en 1946. Ficou unido a esta escola, mais tamén a
unha das de fundación de máis farturento percorrido, a promovida pola
emigración miñorá dende as beiras do Plata a través da Unión Hispano Americana
pro Valle Miñor (UHAP-VM), da que foi director dende o momento auroral, maio de
1909, ata o seu cese fulminante, setembro de 1923.
Breves notas biográficas.-
Nado, en 1885, en
Ourense. O relato familiar fálanos de estudos de Farmacia que mudou polos de Maxisterio,
dos que se titulou na Normal de Valladolid. Exerceu como interino en
Montederramo e en San Cibrao de Viñas. Na altura do seu matrimonio con Mª del Carmen
Tizón Aguiar, de abastada familia fidalga, procedente do pazo dos Tizón, ou de
Eiras, nesta parroquia do San Amaro, o “ilustrado profesor de instrucción
primaria” estaba empregado no goberno civil. Concorreu, en 1907, ás oposicións e
exerceu en Salceda de Caselas. En 1909, o ano no que se incorporou á escola
miñorá, realizou as probas para escolas dotadas.
 |
Pazo dos Tizón ou Casa de Eiras, no San Amaro |
O matrimonio tivo nove
fillos. Ambos faleceron no pazo. Ela, en 1961; el, en 1965. Deixaba don Eladio unha
manchea de amizades no Val que facían intuír “una nutrida asistencia” ao
funeral en San Bieito de Gondomar.
A carreira profesional.-
Despois dos anos
iniciais que sinalamos, seica lle andou a furar o caletre a aventura americana;
mesmo tiña a pasaxe adquirida. Coutouno unha oferta de traballo: dirixir a
escola da UHAP-VM. Estableceuse no Val, e aquí exerceu 37 dos 44 anos de
profesión. Catorce na escola «Pro Valle Miñor»; o resto na de Borreiros, á que
se incorporou en febreiro de 1924.
Cesado na «Pro Valle», durante a ditadura de
Primo, desenvolveu unha intensa actividade política e mesmo, transitoriamente, a
función de secretario municipal de Gondomar, e os cargos de concelleiro e
tenente de alcalde. Polas mañás, atendía a escola; polas tardes, na casa, na
procura de ingresos extra para manter a extensa prole, preparaba a cativada para
se examinaren Vigo, nos xesuítas, en Artes e Oficios ou, máis tarde, no Santa
Irene.
A República non afastou a don Eladio
da intervención sociopolítica, agora vinculado ao Partido Radical de Lerroux, dende
o que influíu no devir miñorán, en especial de Gondomar, onde Nieto Virostra,
do mesmo partido, exerceu a alcaldía.
Os sublevados en 1936
non molestaron a Ferreiro; ben ao contrario, demandaron o seu apoio, pero soubo
rexeitar os cargos que lle ofreceron con boas palabras e lóxicas desculpas e mantívose
afastado da intervención política.
Unha aproximación ideolóxica.-
O desprestixio da
Restauración, o carácter transitorio, en principio, da ditadura e a súa fraseoloxía“rexeneracionista”,
achegáronlle apoios diversos, non só os da gran burguesía, senón tamén doutros
sectores, como os vellos agraristas ou franxas das clases medias cultas, entre
os que poderíamos incluír a don Eladio,e mesmo, temporalmente, de galeguistas e
obreiristas. Todos ollaban no xeneral o pai severo pero comprensivo que podería
tirar a España do trauma melancólico de 1898.
Que saibamos, con
anterioridade á ditadura, don Eladio, non participara na vida política. Debeuse
formar na lectura de Joaquín Costa, quen participara activamente na Institución
Libre de Enseñanza (ILE) e estaba moi unido a Giner de los Ríos. Neste ambiente
temos que situar a Eladio Ferreiro, bambeándose entre as propostas renovadoras
da ILE, o rexeneracionismo de Costa, o paternalismo de Primo,e o republicanismo
conservador de Lerroux. En Ferreiro produciuse ademais unha conxunción estelar,
en setembro de 1923, mes e ano do golpe de estado e do seu cese como director.
As Escolas da UHAVM.-
Ferreiro foi o artífice
da escola que abriu as portas o 4 de maio de 1909 nun edificio alugado situado na
estrada Ramallosa-Gondomar. Ao iniciarse o curso de 1910 a matricula tivo que se
suspender nos 250 matriculados.Non había sitio. Cumpría un novo edificio. Tamén
desas xestións se encargou Ferreiro, fachendoso dos “altruístas fines de
protección a la infancia, de caridad, de progreso y de patriotismo” da UHAP-VM e
dos apoios acadados por Ángel Urzaiz e das achegas de Nigrán e Gondomar e das agardadas de Baiona. As reticencias
baionesas tiñan a súa orixe na pretensión de que o novo edificio se localizase
en Sabarís.
O director imprimiulle á
escola unha liña xeneralista e, en especial, de carácter comercial. Tratábase,
en concordancia coa directiva americana, de formar a rapazada para chegar a
América coas destrezas básicas que lle permitisen integrarse axiña sen sufrir
os desamparos dos pioneiros. De imprimirlle esta dirección arrepentiuse toda a
vida segundo o relato oral familiar que a nós nos chegou.
A posta en marcha da escola
de nenas en 1919 iniciará unha espiral de enfrontamentos que rematarán co cese
de Ferreiro en 1923. Por unha banda, Ferreiro coidaba que había outras
prioridades, e pola outra que a directora, Julia Sola, con fortes apoios dentro
da Comisión Directiva (CD) alén-mar, se excedera na matricula. Era unha disputa
pola dirección das escolas. Ferreiro contaba co apoio do Consello no Val (CV).
O enfrontamento, en inicio persoal, tomou dimensión grupal e confrontáronse
intereses e desavinzas ideolóxicas. O de América, encabezado por Lemos; e o de
aquí encabezado polo abastado gondomarés, valedor do mestre, Manuel Losada
Carrera. A dimisión deste último como delegado da CD precipita a confrontación. A chegada ao Val, en 1920, de
Lemos, non minguou as tensións. En febreiro de 1921, a CD pratense envía unha nota
ao CV miñorán queixándose do autoritarismo de Ferreiro e do mal efecto que
causa enviando as súas fillas á escola pública de Mañufe. Cesárono, cun mes de
soldo.
 |
| As Escolas en construción |
Visto con ollos de
hoxe, pode sorprender a aparente contradición entre o Ferreiro renovador
pedagóxico e o Ferreiro politicamente conservador, mesmo proto-fascista da Unión
Patriótica, ao que lle chiscan o ollo os mozos falanxistas. Mais temos que
situar a súa acción e pensamento no Miñor
do arrinque do pasado século, nunha sociedade, a galega, que pretendía
modernizarse pero tiña enormes limitacións e a escola precisaba de medios que,
ausente o Estado, só os emigrantes podían achegar. Neste contexto temos que
entender as anovadoras ideas pedagóxicas de Ferreiro influídas decisivamente
pola ILE e o pedagogo Ignacio Ares de Parga, inspirador do modelo educativo da UHAP-VM.
Esa aparente contradición pode tamén entenderse con chaves da súa propia “ego
historia”, de familia fidalga en declive, que ten que adaptarse a novos
destinos profesionais, agoniada polas alteracións
da orde social nun momento de fortes convulsións como o período interbélico.
Despois das Escolas da UHAP-VM.-
Tras o cese ficou nunha
situación económica complicada e coa sensación dun trato vexatorio. A iso referirase
en varias ocasións; tamén Losada.Terá que agardar ata febreiro de 1924 para
reincorporarse ao seu posto escolar.
A conxunción estelar de
setembro de 1923 (golpe de estado e cese) afastaron a don Eladio das aulas. O
trinta de setembro ás 9 da noite o comandante do posto da garda civil de
Gondomar reuniu os 12 concelleiros saíntes, co seu alcalde á fronte, e os 13
entrantes. Destituíu a uns e nomeou os outros. O labor rexenerador ficaba
reducido a un golpe de efecto: a detención do secretario e a destitución do
oficial primeiro; o funcionario que tería que suplilos, Nieto Virostra, non
quixo asumir o posto. O pleno, por unanimidade, acordou nomear, con carácter
provisional, a Ferreiro “atendiendo a las excepcionales condiciones de
honradez, capacidad y trabajo (...) demostradas durante el largo tiempo que,
con general aplauso, estuvo al frente de la dirección de las Escuelas Americanas
de este Valle”.
A praza tiña que
cubrirse dun xeito definitivo. O pleno anunciou a vacante. Parecía matinada a
medida para Ferreiro. Pero non foi así. Coidamos que a vocación polo maxisterio,
a pesar da humilde retribución, estivo por riba de todo, pero tamén, pensamos,
o afastarse do rebumbio municipal, e sen dúbida, o novo “estatuto municipal” de
Calvo Sotelo, que lle imposibilitaba acceder ao posto.
Reincorporado a
Borreiros, continuou sendo un referente do upetismo, exerceu como cabo do
“somatén”, concelleiro e tenente de alcalde, dende onde atendeu, en especial,
os asuntos escolares, ademais de ser orador imprescindíbel nos actos sociais. A
desaparición das actas dende setembro de 1925 ata o mesmo mes de 1927,
impídenos coñecer detalles.Nesta altura Ferreiro xa non formaba parte da
corporación.
Sabemos que tenteou as posibilidades
de retornar a unha escola de fundación. O
prestixio acadado nas «Pro-Valle» permitiulle colaborar, como inspector
técnico, coa tomiñesa «La Aurora del Porvenir» e, por algunhas
cartas dirixidas a Alejandro Lustres Carrera, testamenteiro do filántropo corcubionés
José Carreras Fábregas, promotor dunha escola de artes e oficios, sabemos que
mantiña a ilusión de acceder á dirección
desta escola, pois o ensino “es una vocación” dille, e cre “que había de satisfacerles” pola súa “larga experiencia” que “son las que aún sin serme
indispensable, me tienen aquí trabajando desde las 8 de la mañana a las once de
la noche, y siempre a gusto”.
En outubro de 1926, o
diario bonaerense La Prensa convocou
un premio para pescudas sobre as achegas dos «indianos» á renovación
pedagóxica. Fallouse, ao ano seguinte, por un xurado formado por catedráticos
da U. de Oviedo. O traballo presentado baixo o lema “Dad lo mejor para la
educación de la juventud” resultou o gañador. Era o de don Eladio. O premio substancioso:1.500
pesetas. Na prensa non deixan de sinalar o seu éxito e reclamar a merecida
homenaxe de “todos los hijos del Valle”. Eladio acadaba a cima da súa
popularidade. Argallouse a entrega do premio para o 1º de maio de 1927 na sala
Miramar de Sabarís; dalgún xeito, acochábase un galano polo conflitivo cese. Púxolle
o ramo o homenaxeado, amosou gratitude, brindou polo Val e ofertou os cartos do
premio para poñer en marcha un periódico miñorán.
A República recibiuse no
Val, segundo a prensa, con “enorme alegría”, pero non supuxo a retirada de Ferreiro
do espazo público, nin unha remuda absoluta dos cargos nas administracións e, dende
logo, nada que tivese que ver coa brutalidade da sublevación de xullo de 1936.
O “lerruxismo” tivo unha
determinante presenza na provincia. Tamén no Miñor, onde os «radicais» ostentaban
a alcaldía de Gondomar e estaban presentes nos outros concellos. Don Eladio
preside o partido en Gondomar e participa do mesmo, pero sen a intensidade do
período da ditadura, exercendo a súa «autoritas» sobre os vellos upetistas conservadores
que se ían adaptando aos novos tempos.
 |
| Eladio Ferreiro, no centro á dereita, na escola de Borreiros cos seus alumnos. Arquivo IEM. |
Sete anos despois da
súa xubilación, en 1953, argalláronlle outra homenaxe. Reuníronse case dous
centos de persoas. Á fronte da comisión organizadora, en representación dos
antigos alumnos, o avogado e conselleiro de Tranvías, José Ramón Fontán.
Presidírono os tres alcaldes, pero tamén estaban presentes vellos republicanos
represaliados, como Sebastián Pena ou Máximino Misa.
Vives, mentres alguén
te recorda.
Publicado en Cousas, outono
2022
Ningún comentario:
Publicar un comentario