Como non todo pode ir a papel, deixovolo aqui, a pesar da súa exrtensión, como constancia dun traballo e para quen lle poida interesar.
A recuperación cívica da
memoria no Val de Miñor. As fosas de San Xián:algunhas consideracións e unha
addenda.
1.- Os inicios.-
Quizais
houbese que comezar afirmando que a recuperación da memoria da persecución
franquista principia no mesmo momento en que esta se produce, cando menos no
noso estrito ámbito de estudo e acción memorialística, unha pequena comarca do
sur de Galicia, o Val de Miñor. Entendo que a afirmación é valida para moitas
outras áreas. Dicímolo non só pola permanente resistencia á ditadura senón
tamén porque, dende o primeiro intre, houbo reivindicación da memoria das
vítimas.
Explícome. A
nosa comarca ficou conmovida polo múltiple crime cometido na madrugada do 16 de
outubro de 1936 nunha reviravolta da estrada, a uns dous km. de Baiona, en
dirección á Guarda. Nas primeiras horas daquel día asasinaron nove persoas. Cinco
delas da parroquia mariñeira de Panxón, no concello de Nigrán; as outras catro residentes
no termo de Baiona. Dende aquel momento
o lugar ficou denominado como “A Curva dos Nove” ou a “Volta dos Nove”. Nacía
un novo topónimo nun evidente exercicio de memoria do trauma e reivindicación dos
asasinados.
Relato en
síntese. Uns días antes, os represores sospeitaron que nunha casa de Sabarís, no
concello de Baiona, estaban agochados dous irmáns coñecidos como “Os Ineses” por seren fillos de Inés. Entraron na vivenda; ao subiren pola escaleira de acceso ao primeiro e
único andar, un dos irmáns disparou sobre o grupo de falanxistas e gardas civís
comandado polo cabo Manuel González Pena[1], resultando ferido de
gravidade o falanxista e garda xurado Luís Refojo Mariño. Os irmáns chimpáronse
pola fiestra. A un matárono no viñedo
posterior á casa; o outro contra a tapia do cemiterio parroquial.
Ambos eran
destacados dirixentes dos movementos sociais, culturais e políticos de
esquerda. Un, Pepe, tamén coñecido como “Saluto”
pois con este alcume asinaba as súas colaboracións na Soli[2],
cenetista, faísta, activista agrario e
cultural. O outro, Luís, ugetista, militante do PSOE, concelleiro en Baiona.
Ambos estiveran na Arxentina de onde, cando menos Pepe, regresaran deportados e
instaláranse na súa parroquia natal. Naturistas e ecoloxistas gañaban a vida
cos produtos que vendían na feira de Sabarís e obtiñan nunha moderna explotación
agraria chamada “El Esperanto”. Nunha
casa desta vila, da súa propiedade, estaba a sede da UGT, a da CNT así como o
local da Sociedade Cultural “Francisco Ferrer i Guardia”.
Tras o
golpe militar e a entrada das tropas no Val de Miñor agocháronse en varios
lugares ata que se refuxiaron na casa dun home maior que tamén emigrara á
Arxentina, culto e cego, e non crego como apareceu por descoido en varias
publicacións, que estaba ao coidado dunha
señora maior e iletrada. Dise que o feito de que a anciá mercase o xornal e
moito pan provocou as sospeitas dos perseguidores. A Sra. Perfecta, ese era o
seu alcuño, aínda que o nome fose Dolores, tamén a mataron e para máis escarnio
soterrárona na fosa común cos dous irmáns: primeiro un, despois a anciá e por
enriba o segundo dos irmáns.
Ao
falecemento do falanxista responderon cun horríbel acto vingativo. Ao coñecer a
nova, un grupo de falanxistas e gardas civís, comandados polo cabo Pena, dirixiuse
ao cárcere de Vigo. De alí seica non lle deixaron “sacar” ninguén. Achegáronse entón
ao centro de detención do Frontón da rúa María Berdiales, controlado pola
Falanxe e algúns mandos da Garda Civil. Sacaron nove presos. Leváronos ao
centro de detención de Baiona, torturáronos e, na amañecida do mesmo día no que
se publicaba na prensa o recordatorio do falanxista morto, asasináronos.
Soterráronos nunha fosa común no cemiterio municipal de Baiona, no medio de
chanzas e burlas.
Aos poucos
días, no lugar do crime, na beira da estrada, mesmo enriba do mar, apareceron
nove cruces riscadas coa urxencia do terror. Un
trazo rápido, nove raias verticais cruzando unha liña horizontal. Para
desesperación dos criminais e dos xerarcas franquistas, durante anos as cruces rememoraban
o crime e a persecución das ideas. As marcas chegaron a ser tan fondas que nin
era necesario refacelas. Que saibamos nunca detiveron a ninguén. Uns dicían que
as facían os familiares ás agachadas; outros que era “María das cruces”, unha
mulleriña un pouco ida; para os máis era
cousa da veciñanza de Baredo cando ían, pola mañanciña, camiño de Baiona, para
o traballo ou repartir o leite.
As cruces
seguían alí, no lugar de memoria e de conciencia. Lembra Méndez Ferrín (2012:147)
que, nos primeiros anos setenta, uns
amigos o levaron ver as cruces fronte á Bombardeira. A comezos dos noventa, a estrada
ancheouse e o lugar ficou baixo o asfalto. Na rocha fendida por mor da
ampliación, os alumnos e alumnas do Instituto de Baiona perseveraron na
memoria, pintando nove cruces, agora individualizadas, perdendo o unificador
trazo horizontal.
Ao longo de
catro décadas de memoria os Ineses convertéronse en heroes xenerosos,
solidarios, cultos, boas persoas, que agasallaban os nenos con chocolate. Os
nove asasinados lembráronse como vítimas propiciatorias dunha inxusta vinganza.
O cabo Pena concentrou a suma de todas as maldades e perversións dos
sublevados.
Perseverar na Memoria. 1.a. Generoso Valverde, fillo dun dos asasinados do mesmo nome, sinala as cruces a mediados da década dos cincuenta (Arquivo familiar). 1.b. As cruces que transmitiu o alumnado do Instituto de Baiona (Carlos Pereira). 1.c A placa da lembranza deseñada por Fernando Casás (Arquivo IEM)
En 2004
dende o Instituto de Estudos Miñoranos, que non é unha asociación memorialista
senón un centro de estudos locais, propuxémonos, como era a nosa obriga, dar un paso máis na recuperación cívica de
memoria dos asasinados na Volta dos Nove. Sabiamos que non poderiamos facer aboiar
na sociedade miñorá aquela persecución,
non esquecida mais si agochada por corenta anos de ditadura, nunha transición
pilotada dende o cerne do franquismo, coutada por un amago de golpe de estado e
dúas décadas de gobernativo esquecemento, se non contabamos co unánime apoio
das familias. Eran elas as primeiras que tiñan que reivindicar a memoria dos
seus e considerarse promotores das
iniciativas, aínda que logo, por un ou outro motivo, non fosen os seus
executores inmediatos; nunca deberían
sentirse dirixidos por alguén que, con maior ou menor xenerosidade, pretendese “devolverlles”
a memoria dos seus pais ou avós, que
tiñan moi presente e viva en moitos casos; noutros, os menos, só se trataba de
descubrirlles a memoria oculta polo dramático silencio.
O primeiro
paso foi constituír unha comisión na que
participaran todas as familias. Lográmolo. Dende aquela contamos coa súa
presenza e apoio tanto nos actos relacionados coa Volta dos Nove como nos
cabodanos que, dende a inauguración do memorial, se veñen celebrando sen
interrupción.[3]
A Comisión, integrada por
familiares e membros do IEM, contando co apoio do goberno municipal,[4] matinou ao longo de 2004 no
xeito de salientar aquel “lugar de memoria” cun elemento coa potencia simbólica,
estética e monumental adecuada.
Iniciouse
unha campaña de recadación dos fondos para afrontar o custo do proxecto
escultórico de Fernando Casás, unha árbore de bronce decepada, cortada, como a
vida dos nove veciños do Miñor asasinados, rodeada de 45 loureiros, a árbore dos heroes[5]. O proxecto púidose realizar
aos poucos meses da toma de posesión do
goberno galego resultante das eleccións de 2005, que axudou no impulso final.
Era o 69 aniversario dos feitos.
 |
| Memorial de Fernando Casás na Volta dos Nove (Arquivo IEM) |
Algúns dos familiares o día da inauguración do memorial (Arquivo do IEM)
A potencia
simbólica da Volta dos Nove segue a determinar o espazo memorialista no Val de
Miñor. Cando o goberno galego declarou o ano 2006 como Ano da Memoria e arribou
a Baiona o “Barco da Memoria”, a lembranza dos “Nove” foi protagonista, entre
outras actividades, a través dun recital de nove poetas, a exposición de nove
obras pictóricas e nove visións fotográficas da peza escultórica de Fernando
Casás. Dous anos mais tarde recuperouse parte dese material para conformar un
novo proxecto que denominamos “Arte e Memoria. Arte é Memoria”; algúns dos textos poéticos deron pé a unha
suite musical composta por Antón Seoane que acompañaba o libro que recolle os
materiais presentados no Barco da Memoria, un documental e as reflexións das diversas
persoas que colaboraron nos proxectos sobre a Volta dos Nove (VV. AA. 2007).
2.- A continuidade da
recuperación cívica da memoria e unha primeira divagación.-
Fun arrastrado
ao activismo da memoria. Quero dicir, non foi o meu un proceso racional, nin
resultado dun trauma familiar, nin sequera de rememoracións de relatos da
persecución, senón consecuencia dunha serie de encontros que foron provocando
novos encontros como se fósemos guiados polo fío dunha Ariadna da memoria.
Gustaríanos
achegar unha serie de consideracións, ou se queren divagacións, que foron abrollando ao longo
destes anos de actividade memorialista que nos foi levando dende o vasto
baleirado dos rexistros municipais ata a precisión da identificación xenética.
Como
dixen, desenvolviamos un activismo
cultural de vocación comarcal, carácter nacional e espírito universal a través do
Instituto de Estudos Miñoráns. Semellábanos
evidente que un centro de estudos comarcal debe preocuparse non só dos acontecementos
máis recuados no tempo, xa que logo menos conflitivos, senón tamén dos máis
contemporáneos como os que na altura na que iniciamos os traballos de
documentación seguían velados con intensidade. Tiñamos fotografías deformadas
tanto pola deficiente calidade da imaxe como polo paso do tempo. Os rostros
borrosos, os xestos diluídos, os nomes ocultos...
Mais ficaba,
esvaecida pola fraxilidade da memoria e o paso dos anos, a potencia simbólica,
case mítica, das nove cruces reiteradamente gravadas, de maneira urxente, na
beira da estrada. Había anos que as cruces desapareceran baixo o asfalto pero
seguían presentes na memoria das xentes do Miñor. Foron as cruces as que
tiraron de nós cara á memoria. Primeiro a través do traballo de Juan González
Pérez (1998), no que, con reiteración, as testemuñas, se referían aos Nove, aos
Nove de Baredo, á Volta dos Nove…, logo, en 2004, cando nos propuxemos, como
obriga ética, dar un paso adiante na recuperación da memoria dos asasinados.
Primeira
divagación.-
Aínda co risco dunha virada no relato, permítanme
unha primeira consideración ou se prefiren unha divagación que pode ser de
interese. Os que, no remate da ditadura, nos formamos no activismo cultural
nacionalista, de esquerda, tiñamos un imaxinario da represión franquista
reducido (Casal, Bóveda, Alonso Ríos...); intuíamos unha maior dimensión polo
impacto dos albumes de guerra de Castelao[6], leramos a crónica de
urxencia atribuída, entre incertezas varias, a Luís Seoane[7]. Pero non sería ata esta
última década e media cando fomos quen de esnaquizar a visión imposta pola
ditadura de que na “leal” Galicia non houbera nin guerra nin persecución, pois
o apoio ao golpe fora case unánime. Podiamos presentir a extraordinaria
dimensión da represión, pero ata que non tivemos nas mans os primeiros datos
numéricos achegados polos estudos de historiadores e investigadores locais e non
se rematou a sistematización por parte do proxecto “Nomes e voces”[8] non puidemos mudar de raíz
o pre-concepto no que nos moviamos. Coido que por dúas razóns.
A primeira porque na tradición nacionalista houbera
unha fenda xeracional, empatada só por algunha que outra persoa illada. Unha
ruptura entre os que viviran a República e a guerra e a xeración que conformou
o nacionalismo galego de esquerdas con certa presenza social nos primeiriños
anos setenta.
Mais tamén, segunda razón, porque o que nos chegaba
do nacionalismo republicano era a represión sobre os dirixentes políticos
(alcaldes, gobernadores...), determinadas xentes da cultura ou sobre os
sectores sociais que conformaban o Partido Galeguista en inicial fase de
expansión, mais de escasa presenza no movemento obreiro e mariñeiro, o máis
castigado pola persecución fascista, como se podía intuír nas estampas de
Castelao; non deixa de ser significativo
que o segundo dos álbums o editase a CNT.
Obreiros e mariñeiros estaban, no sindical,
vinculados á UGT, de presenza no mundo fabril, e á CNT, predominante no sector
do mar. No político ao PSOE, ás organizacións anarquistas (faístas ou
pestañistas) ou a un incipiente PCE. Pola súa banda, o agrarismo, máis diverso ideolóxica
e politicamente, perdera parte da presenza social das primeiras décadas do
século e os sectores máis dinámicos, aínda que minoritarios, estaban tamén
vinculados ao anarquismo, o socialismo ou o incipiente galeguismo político. E
todo cunha permeabilidade que dende a limitada óptica de estructuras políticas
consolidadas non resulta doado de entender. Quizais poidamos exemplificar esta
porosidade na zona do Baixo Miño onde os irmáns Noya eran activos obreiristas
da Federación Obrera da Guarda, adscrita
á CNT, ao tempo que afiliados, ou cando menos activistas, do galeguismo,
impulsores do estatuto e colaboradores do agrarismo dirixido polo galeguista
Antón Alonso Ríos que se dera de baixa no partido para concorrer ás eleccións e
ser electo deputado en representación da Federación Provincial Agraria (FPA).
Para nós o engarce do nacionalismo coa cultura frontepopulista era moi feble.
Emporiso, os familiares dos represaliados
identificábanse, na súa maioría, co PSOE, co anarquismo ou co PCE, que
representaban esa tradición maioritaria entre os perseguidos con máis saña, e
sobre todo co gran símbolo da República: a súa bandeira. Esa identificación
explica tamén, en parte, a relativa sorpresa, entre sectores do activismo
antifranquista, do importante apoio electoral do Partido Socialista,
inexistente na loita contra a ditadura, nas primeiras eleccións da transición.
Dicíanos un perseguido que botara doce anos agochado nun tobo: “cando foi das
eleccións puxen a garabata vermella e fun votar polos meus, polos socialistas”.
Os trazos que vimos de salientar explican, ao noso
entender, que tanto a visualización da persecución como a reivindicación da
memoria das vítimas e a súa incorporación ao relatorio do nacionalismo
político, fose adiada ata que o movemento social rematou forzando a súa
incorporación. Aínda que o aspecto antifascista da restauración da memoria da
represión tiña un valor recoñecido en si mesmo, as reticencias políticas non deixaron
de estar presentes ata os anos finais do pasado século.
3.-A
memoria séguese a destecer.-
Ariadna axudaba a desanobelar, tiraba con forza do
nobelo para que se fose desenleando. Despois de rematar de armar, atar ou
sulfatar as viñas, botaba co meu veciño Álvaro, que era quen facía os labores,
longas parrafeadas. Entremedias das demoradas conversas, aos poucos, souben que
mataran o seu pai; no 36. A memoria foi emerxendo co paso das xornadas.
Informoume de que ademais de a seu pai, Abilio Araújo Barbosa, mataran outro
veciño da nosa parroquia, Chaín (Gondomar), coñecido como Manuel de Lucinda.
Pouco máis sabía..., que os mataran para un lado de Oia..., polos primeiros de
febreiro, e que tamén mataran un mozo de Gondomar, aínda que non era natural do
concello, que traballaba como “palero”, isto é, metía o pan no forno nunha
coñecida panadería.
Nas
conversas Álvaro narraba con precisión que eran as dez ou once da mañá cando
el, un cativo de nove anos, acompañaba o seu pai no atado das viñas no mesmo
lugar onde transcorrían as nosas parrafeadas. Achegouse un home cunha escopeta
e díxolle ao seu proxenitor que tiña que baixar a Gondomar pois o cabo da garda
civil quería falar con el. Xa non volveu!, remataba Álvaro ao tempo que
insistía no moito que lle gustaría saber do lugar no que fora asasinado e
soterrado o seu pai e xa, como un soño, poder traer os restos para Chaín.
Ao longo de 2007 andei polos rexistros civís dos
concellos do sur da provincia de Pontevedra na procura de datos sobre miñoráns
asasinados e tamén do pai de Álvaro. Non foi no de Oia, senón no do Rosal onde
batemos coas actas de defunción de Abilio e Manuel de Lucinda. Ámbolos dous de
orixe portuguesa. Non atopamos, pola contra, dato ningún referido ao “palero”.
Coa copia das actas na man procuramos a memoria de Álvaro e fomos quen de
profundar na recomposición dos feitos e confirmar documentalmente que os restos
de Abilio e Manuel estaban soterrado “en el cementerio del anejo de Sanjián”.[9]
Mais
Ariadna termaba do nobelo para que o fío non partise.
Meses mais
tarde, recibín a chamada dun amigo, Manuel Rial, que, ata había pouco, fora
alcalde de Nigrán. Díxome que un seu veciño, Ulpiano Iglesias, quería falar
comigo pois non sabía onde mataran o seu
pai durante a “guerra”. Na conversa
Ulpiano informoume de que a Joaquín de la Iglesia Portela, seu pai, o mataran,
non sabía ben cando, a finais de agosto ou principios de setembro e non sabía
ben onde, seica para un lado de Oia.
Procuramos
nos rexistros. Non apareceu dato ningún.
Polo libro de actas do concello de Nigrán soubemos que fora electo xestor ou
concelleiro en 1931. Ulpiano, o fillo serodio de Joaquín, non deixaba de
dicirme, entre bágoas, que o seu maior desexo era saber onde estaba enterrado o
seu pai e, xa, de ser posíbel, darlle sepultura honrosa. Despois podería morrer
tranquilo.
Segundo
referencias familiares soterraran o cadáver de Joaquín nun cativo cemiterio á
beira dunha pequena capela, baixo unha figueira que estaba fóra do adro.
Ulpiano, un cativo de catro meses cando ficou sen pai, non reclamaba nada. Só
mantivo, en silencio, a memoria do pai e o permanente recordo dunha familia
indefensa á que deixaron na miseria. Só pedía axuda para acadar o seu maior
desexo, recuperar os restos paternos, darlle digna sepultura e gardalos
humildemente xunto aos da súa maltratada familia. Alguén se atrevía a negarllo?
Días despois daquela primeira conversa con Ulpiano
achegámonos ata San Xián na compaña da súa filla Mariña, entusiasmada coa
posibilidade de ver cumprido o desexo paterno e o seu propio. Preguntamos ás
veciñas. Polas indicacións fomos reconstruíndo a localización non dunha, senón
de dúas fosas. As informacións ían cadrando e as hipóteses consolidándose. Na
fosa da dereita estarían soterrados o cadáver de Joaquín e o doutra persoa
descoñecida. Na da esquerda, intuíamos, enterraran
os restos de Abilio e Manuel e, de ser atinadas as testemuñas orais, un
terceiro cadáver que ben podería ser o do “palero”.
Segunda
digresión.-
Outra consideración, ou se queren unha nova
digresión. Moitos non percibiamos con claridade o valor emotivo e importancia
simbólica das exhumacións. Mesmo nos provocaba un certo arrepío un hipotético
exhibicionismo non exento dun certo toque macabro. Lembro algunha conversa con
responsábeis políticos e culturais nas que se deitaron verbas que poñían
distancia coas exhumacións e coa ARMH de Silva que iniciaba o seu impulso. Mais
quen se resistía ás emotivas e desconsoladas peticións de Ulpiano e as máis
contidas e racionais de Álvaro que expresaban a vontade de achegar recursos
económicos dentro das súas limitadas posibilidades para poder levar os restos
paternos ao nicho familiar.
Tempo atrás consideraramos a posibilidade de abrir
a fosa dos Nove que tiñamos ben localizada no cemiterio municipal de Baiona. O
lugar de soterramento estaba sinalado e a vontade dos familiares era exhumalos.
Mais sabiamos das dificultades de acadar resultados positivos xa que o
camposanto fora ampliado na década dos cincuenta do pasado século e tamén
sabiamos que daquela, por suxestión do enterrador, levaran parte dos cadáveres
para darlles sepultura. As dificultades anunciábanolas Vicente Valverde, fillo
de Generoso, un dos asasinados na Volta dos Nove, cando nos relataba que sendo un
mozote, unha tardiña ao escurecer, vogara nunha gamela dende Panxón, na compaña
da nai, e levaran uns restos que ela recoñecera pola fibela do cinto.
Despois da inauguración da árbore de bronce en
memoria dos Nove puxerámonos en contacto coa ARMH para abrir a fosa, pero a
carencia de medios económicos, as dificultades anunciadas e a intuición de que
as cousas non se poden facer ás presas fixérannos abandonar unha posibilidade
que regresaba, unha e outra vez, ante a insistencia do destecer do nobelo da
memoria.
Agora temos outra percepción do proceso encetado
por Emilio Silva[10]
no ano 2000 que rematou en 2003 co soterramento da primeira vítima identificada
mediante a proba de ADN. As verbas de Helen Graham (2006), parécennos ben
axeitadas para rematar esta segunda digresión:
A devolución dos mortos ao seu fogar conserva unha
potente carga simbólica porque os anciáns lembran como o efecto máis devastador
da rebelión militar que desencadeou a guerra foi, precisamente, a aniquilación
do “fogar” como un espazo seguro.
4.- Seguimos
destecendo
As
ilusións de Álvaro e Ulpiano de recuperar os restos dos seus respectivos pais
andaban a furarnos no caletre. Os familiares dos asasinados na Volta dos Nove
eran, con razón, moito máis escépticos.
Como dixen, entramos en contacto coa ARMH e
presentamos as nosas inquedanzas a diversos investigadores relacionados co
proxecto “Nomes e voces”. Consultamos co profesor Carracedo. As xestións
ficarían no ar e o proxecto adiado ata que a Conselleira de Cultura, na altura,
Ánxela Bugallo, como veremos máis adiante, nos convocou a unha reunión para
estudar as posibilidades de realizar as exhumacións cun equipo multidisciplinar
que garantise o máximo rigor científico. Sería a primeira vez, e coido que segue a ser a
única, que dende unha institución do Estado, a Xunta de Galicia, se impulsaba,
coordinaba e sufragaba un proceso de exhumación e identificación de vítimas do
franquismo. Isto é, que unha institución pública tomaba a iniciativa e non
actuaba como mero apoio.
Terceira
consideración.-
Escúsenme agora unha última digresión aínda que
sexa adiantándonos ao relato. En ningún momento a autoridade xudicial se
interesou polo tema. Aínda que semelle asombroso nun estado democrático,
estabamos a procurar cadáveres para levantalos, trasladalos dun lugar a outro e
soterralos e o aparato xudicial e o policial do estado democrático ignorouno en
absoluto.
O Estado, autoreferenciado como democrático dende a
constitución de 1978, nunca asumiu que tivese a obriga de facer posible o
acceso das vítimas ao aparato xudicial; nin de tomar medidas para reparar os
danos causados ás vítimas indirectas; nin de anular as sentenzas de tribunais ilexítimos;
nin de atender as peticións de restitución das propiedades; nin de vixiar o cumprimento
das leis que rexen o exercicio da xurisdición universal; nin dos programas de
avaliación, nin dos recursos, nin de coordinar as iniciativas, nin de vixiar o
cumprimento da Lei da Memoria Histórica... O estado autoproclamado como
democrático deixou abandonadas as vítimas da persecución e da represión
franquista durante a guerra e durante a ditadura. Mirou para outro lado e delegou
nas asociacións memorialistas e nos particulares a responsabilidade das exhumacións
e da restauración da memoria democrática das vítimas da persecución das ideas.
Teño a impresión de que este mirar para outro lado,
este desleixo de décadas, esta inmoralidade, ese discurso egoísta dunha
reconciliación resultado da xenerosidade (real por parte dos vencidos, egoísta
pola dos vencedores) que, segundo o discurso oficial, “nos” permitiu dotarnos
dun sistema democrático e aprobar a constitución, é un dos piares sobre os que
se está a erguer e a agudizar a crítica do “réxime do 78”. É esta absoluta falta
de sensibilidade do aparato de estado “democrático” cos milleiros de vítimas
directas e os moitos milleiros de indirectas, xa na súa terceira ou cuarta
xeración, da persecución franquista a que está a cuestionar a lexitimidade
democrática da monarquía post-franquista.
Teño tamén a impresión de que a sociedade estase a cuestionar o acordo entre
partidos e forzas sociais e económicas que se outorgaron a representación de
vencedores e vencidos a través dunha Lei de Amnistía que se perverteu para
convertela nunha Lei de punto final para os crimes do franquismo. E teño esta
impresión porque unha e outra vez a ferida cicatrizada pola historia volve
supurar.
5.- Abilio e Manuel. Os
portugueses de Chaín
Na páxina
343 do tomo 30 da sección 3ª do Rexistro Civil do Rosal aparecía, inscrita, o
14 de marzo de 1937, a defunción de
Manuel Prudencio del Rosario, de 33 anos, natural de Santa Aré (coidamos
daquela e confirmamos posteriormente que se trataba de Santarém), provincia de
Lisboa, Portugal. Indica que estaba domiciliado en Chaín, Gondomar, e que era
xornaleiro de profesión. A redacción do apartado sobre o estado civil non deixa
de ser curioso, a el referirémonos máis adiante, di: “casado con Lucinda Penedo
en mil novecientos treinta y seis” e a acta continúa “y que según los datos
facilitados por la fuerza de la G. Civil”, faleceu, non indica o lugar, “el día
11 de febrero último” e engade que a morte foi a consecuencia de “heridas de
armas de fuego por disparos de la Guardia Civil según resulta de los informes
adquiridos”. Estes datos leváronnos a pensar nun primeiro momento que ou ben
pretendían facelos pasar por escapados da xustiza (“fuxidos”) e “xustificar” a
súa morte en virtude da “lei de fugas” ou ben se tratase dun escribán pouco
hábil que implicou directamente á Garda Civil nas mortes. Como veremos,
tratábase da segunda das opcións. O relato documental non coincide coa
información oral que nos di que do grupo de asasinos formaba parte algún Garda Civil
pero tamén varios falanxistas da vila de Gondomar. Como veremos, temos
documentada a intervención dun “cívico”. Sinala tamén a acta que foi soterrado
no cemiterio “anejo a Sanjián” e que a inscrición se practica en virtude de
“mandato judicial”.
Na páxina
seguinte, 343, recóllese a defunción de Abilio Araújo Barbosa, de 36 anos,
natural de Coura, Portugal, fillo de Casimiro e de Rosa, domiciliado en Chaín,
Gondomar, de profesión xornaleiro e casado con Esperanza Losada, natural de
Chaín. O resto da acta é similar, engadindo, como no caso anterior “que no
pudieron obtenerse otros datos”.
Tivemos que
esperar varios anos para completar a información sobre Manuel. Como dixemos os
dous eran cidadáns portugueses; ambos residentes no concello de Gondomar; os dous
tiñan relacións de parella con dúas mulleres da parroquia de Chaín. Mais os
datos sobre as súas orixes portuguesas ficaban nunha nebulosa, nomeadamente no
caso de Manuel, xa que a súa familia non
era quen de indicar nin cando, nin como se establecera entre nós, nin coñecían
o nome dos pais nin o lugar de nacemento. Foi grazas ás xestións do xornalista
Carlos Pessoa, na altura redactor do Público
de Lisboa, que dedicou unha excelente reportaxe[11] ao caso de Manuel e
Abilio, quen nos forneceu a información que precisabamos. As súas eficaces
xestións nos arquivos do Exército Portugués permitiron localizar a “folhas de matricula” de Manuel Prudêncio do Rosario. Puidemos confirmar así que era,
efectivamente, natural de Santarem, en concreto de Pernes, na freguesía do
mesmo nome. Nacera o 20 de abril de 1905, fillo de Joaquin Prudêncio e Maria do
Rosario. Foi alistado o 21 de xullo de 1925, incorporouse ao exército en
febreiro de 1926 e ficou licenciado en setembro de 1927. No apartado de “ocupação” figura “proprietario”, o que non semella nos poida facer pensar nunha
“certa” posición económica. Inscrito como analfabeto.
O seu paso
polo exército non foi nada doado. Entre abril e xuño de 1927 estivo destinado
nunha unidade disciplinar e o seu “registo
criminal e disciplinar” está inzado de anotacións comezando coas de
setembro de 1926 cando foi sucesivamente condenado a 10 días de “detenção” por ter “em péssimo estado de asseio o arreio cuja limpeza
está a seu cargo” e “por ter saido do quartel sem licença” e a outros
tantos días porque “a pesar de prevenido por
varias vezes pelo oficial encarregado do material de guerra de que não podía usar no cinturão um
botão grande (…) não cumpriu esta ordem (…) alterando assim o plano de
uniforme e danificando o cinturão que no sítio do botão apresenta um buraco”.
A dez días
de prisión disciplinar agravada foi condenado, na mesma data que nos casos
anteriores, 4 de setembro de 1926, por “responder
inconvenientemente ao Sr. Major” e “pôr-se em fuga na carroça (...) na que levara
a ração para os solípedes dos oficiais”; o feito polo que é
condenado tivera lugar o 26 de agosto. Ao día seguinte fora beber a unha fonte
e demorouse máis tempo do necesario, conducido “de má vontade” ante o oficial,
resultou condenado a quince días de prisión disciplinaria agravada. En marzo de
1927 foi condenado en dúas ocasións; a seis días de prisión, o 28 de marzo, e a
20 días o 30 do mesmo mes. A primeira condena foi “por não cumprir prontamente unha ordem que lhe foi dada pelo cabo de día ao
grupo (…) se permitiu insultar aquele seu superior dirigindo-lhe uma
obscenidade impropia dun militar brioso, ofendendo e dando un pessimo ejemplo
ás praças ultimamente alistadas”. A segunda porque estando na prisión
militar “se permitiu insultar o 1º cabo”.
Foi aínda condenado a outro día de prisión, o 17 de xullo, “por não cumprir prontamente a ordem que lhe foi dada”.
No mes de agosto volvería ser condenado a 10 días de prisión: “por sair do
quartel (…) iludindo a vigilancia da sentinela”.
O “registo” continúa anotando as multas por “ter faltado á revista de inspecção” dende
1929, ano no que supoñemos se estableceu entre nós. Tería pois 24 anos,
mataríano con 32 anos, aínda que na acta de defunción figura con 33. Foron
tamén as xestións da Carlos Pessoa as que nos permitiron poñerlle rostro ao
nome, achegándonos o retrato de Manuel Prudêncio.
 |
| Manuel Prudêncio do Rosario. Foto tirada da “folha de matrícula” do exército portugués. |
Sabemos,
por información familiar, que andou de criado na casa do pai da que despois
sería a súa muller. Atendeu as terras herdadas pola muller, andou ao xornal,
traballou nas obras públicas (estrada de Tui, camiños, pantano de Chaín).
Tamén, como bo galego, colleu camiño de América e, como gondomarés, procurou a vida no Uruguai, aínda
que por pouco tempo. Regresou coa proclamación da II República. A pesar da
extensa familia de Abilio residente en Gondomar non se conservou ningunha foto
súa.
Un feito
que nos chamou, en inicio, a atención foi a orixe portuguesa de ambos os dous, así como do “Tio Juan, O Sombriso”, quen logrou fuxir
o día que prenderon a Manuel de Lucinda. Do mesmo municipio que Abilio,
do val tallado polo río Coura, eran os
irmáns Freitas Lima, Telmo e José. O primeiro veciño de Panxón dirixente do
Sindicato de San Pedro da Ramallosa (UGT) que presidira con anterioridade á
sublevación militar e fusilado en Pereiró (29/12/1936); o segundo, veciño de
Bouzas, procesado en causa militar.
O estudo da
persecución franquista sobre os cidadáns portugueses está ben avanzado, como en
tantas ocasións, polo traballo de Dionisio Pereira (2008, 2013). Nos datos que
nos achega, entre fusilados, paseados, mortos en prisión e por outras causas
sen determinar, eleva a un total de 62 as vítimas mortais, naturais do país
veciño. Delas, 39 fórono na provincia de Pontevedra. A cifra de imputados,
presos e deportados elévase a 289; neste caso a maioría na provincia de Ourense
(172) e en Pontevedra, 89.
Nos tres
concellos do Val de Miñor e máis en concreto no de Gondomar é ben abondoso o
número de cidadáns portugueses ou de orixe portuguesa vítimas da persecución en
distintos graos e formas.
6.- A información oral sobre
os tres asasinados
Como
dixemos a media mañá do 10 de febreiro de 1937, un garda cívico da parroquia
avisou a Abilio de que o comandante do posto da GC de Gondomar quería facerlle
unhas preguntas polo que tiña que baixar ata o cuartel. Detivérono e metérono
no calabozo que estaba nos baixos da daquela, e actual, casa do concello. A
noitiña daquel día dous homes armados foron prender, na súa casa do Castelo, a
Manuel de Lucinda, para que fose declarar a Gondomar. Levaron outro compañeiro
canda el, pero este logrou fuxir. Era “Tío Juan O Sombriso”. Esa mesma noite
paseáronos.
Ao día
seguinte pola mañá cedo, Lucinda, a muller de Manuel, baixou dende o barrio do
Castelo para xuntarse con Esperanza, a muller de Abilio, no barrio da
Mourisca, e levarlles o almorzo aos
homes presos. Camiño de Gondomar, ao pouco de chegaren ao Picoto, bateron co garda
cívico, veciño de Chaín, Antonio Misa, que viña cunha escopeta ao lombo.
Botándose a rir, díxolles: “Non vaiades que xa almorzaron!”.
Na vila a
triste nova era xa coñecida. As dúas mulleres souberon dos feitos acaecidos
“para un lado de Oia” na fonda dunha familiar de Esperanza. Pasado un tempo, un
irmán de Esperanza, canteiro, fixo unha marca nunha pedra, cunha picaraña, mais
Álvaro, o noso informante, non era quen
de lembrar se fora para indicar o lugar onde apareceron os corpos sen vida ou o
sitio onde os soterraron. En todo caso esta marca non fomos quen de localizala.
Na acta de
defunción non figura o nome dos fillos de Abilio, pero deixou cinco: Álvaro,
Herminia, Sergio, Eduardo e Dolores, que nacería dous meses despois do
asasinato.
Manuel
Prudêncio do Rosario, como o seu compañeiro de infortunio e amigo, traballaba de xornaleiro e, cando o chamaban,
picando pedra nas estradas. Namorouse de Lucinda que tiña tres fillos dunha
anterior relación (Pura, a maior, Ángel e Amelia). Da relación entre Manuel e
Lucinda naceron catro fillos (Manolo, Lola, Álvaro e Angelina). Viviron en
Paraboa, despois no Castelo, na parroquia de Chaín. Cando mataron a Manuel, a
filla maior de Lucinda non chegaba aos 10 anos, a máis cativa tiña apenas uns
meses.
Cando Lucinda regresou á
casa só soubo abrazar a roupa de Manuel e chorar. A súa filla maior, Pura, é
quen nos relata a dor da súa nai e as penurias que sufriu para sacar adiante os
sete fillos; dous deles morreron de cativos. Pura fálanos con cariño do seu
padrasto que coidaba de todos os fillos de Lucinda “como a galiña dos pitos” e
tamén de que a súa nai morreu sen saber onde estaba enterrado, só sabía que o
mataran “para un lado de Baiona”.
Na acta de
defunción de Manuel Prudêncio, similar á de Abilio, só chama a atención que no
apartado de estado, indícase que casara con Lucinda en 1936. Resaltábase así o
estado de “pecado” no que vivía a namorada parella. Despois do golpe militar
moitas parellas casaron nun intento de evitar as penosas consecuencias, baixo
un réxime fascista e nacional-católico, do seu amor libre. A propia Lucinda
sufrira xa no seu corpo o fanatismo. Algún tempo antes de matar a Manuel, a ela
e mais a unha compañeira rapáranlle o pelo ao cero, un dos castigos que os
falanxistas aplicaban ás mulleres que vivían en “pecado”.
A memoria
de Álvaro movíase entre a minuciosidade do relato reiteradamente repetido,
aínda que puidese non ser absolutamente exacto. Contábanos que na parroquia de
Chaín (Gondomar) fixeran unha listaxe de persoas que ían matar. Eran sete,
contando a Abilio e Manuel. Figuraban na mesma: o sogro de Álvaro; Tío Santiago,
que era pedáneo da parroquia; Ramón “O Bombeiro”, que tocaba o bombo na banda
de Chaín; Tío Vicente "O
Mariano" e Tío Juan “O Sombriso” ao que xa nos temos referido. Dos sete
mataron dous.
Segundo a
información de Álvaro non mataron máis porque un veciño da parroquia, que era
sarxento do exército e despois foi Garda Civil, Pepito Sorxano, alcumado como
“O Guardia”, cando veu de permiso e soubo que os mataran, foi ata a casa do “cívico”
Antonio Misa, púxolle unha pistola na testa e díxolle que se se mataba a outro
home na parroquia, voáballe os miolos. Non houbo máis mortes en Chaín.
Non fomos
quen de atopar documento ningún referido ao “palero” do forno de Laureana. Segundo testemuñas orais, era máis novo que
os anteriores, sobre os 20 anos, e procedía da zona de Noia, probablemente do
concello de Lousame ou de Serra de Outes. Seica, naqueles anos, un pequeno
grupo de mozos procedentes destas terras se estableceran en Gondomar, algúns
deles como zapateiros. Outras fontes, pola contra, indican que viña da zona de
Pontevedra. Pouco máis sabemos del. Mesmo o seu nome non está claro, para a
maioría dos informantes chamábase Jesús, pero non deixa de haber quen reitera
que Manuel era o seu nome[12]. Por informacións máis
próximas parece que era o primeiro e mesmo que tiña moza en Gondomar. Non
sabemos tampouco se o prenderon o mesmo día que a Manuel e Abilio que foi o
mesmo en que os mataron.
Na altura,
a importancia económica das panaderías en Gondomar era salientábel. En xullo
de1936 estábase a dirimir un conflito laboral no sector que se debería resolver
nunha reunión convocada para o día 20 dese mes. A xuntanza non tivo lugar ao
declarase o estado de guerra en Vigo. Sabémolo a través da causa 644/1936
aberta por “supuesto delito de rebelión”
contra tres panadeiros: Salustiniano Cortegoso Iglesias, de 33 anos, que traballaba na panadería de Couso; Santos
Pérez González de 26 anos, presidente da “Sociedade de Panadeiros” da UGT e
empregado na panadería “Hijos de Ángel Valverde” (a de Laureana), onde
traballaba o desaparecido “palero”, e Manuel Rodríguez Amorín, de 26 anos. Para
os tres a causa ficou sobresida. Este último declara na causa que na mañá do
día 21 soubo que “los revoltosos” requisaran unha camioneta dunha tía súa,
Encarnación Amorín, e que empregaron para conducila un individuo, panadeiro na
de Ángel Valverde (a de Laureana), pero que tamén é chofer. Esta información é
ratificada pola mesma Laureana a requirimento do instrutor. A panadeira expresa
a súa boa opinión de Manuel Rodríguez Amorín do que di que traballou na súa
panadería o 21 de xullo en “sustitución de otro que tenía la declarante y que
se lo habían llevado los revoltosos para conducir una camioneta”. Trátase do
“palero”? Polo de agora non fomos quen
de identificalo. Estamos non ante un desaparecido, senón ante os restos dun
corpo sen nome. Agardamos que novos datos poidan aclarar de quen se trata.
7. O Sindicato da
Construción e oficios varios de Gondomar
Era a gran organización
sindical do concello, adherido á UGT. En
xullo de 1936 presidíao Joaquín Míguez Ledo, un xornaleiro de 29 anos que non
era natural do Val de Miñor. Iso pode explicar que apenas sexa recordado polas
testemuñas orais. Nado en Vilasobroso,
no concello de Mondariz, fillo de Jesusa e de “incógnito”, como figura
nos papeis. Sería o chibo expiatorio, a imprescindíbel dose de sangue que os
sublevados esixían. Detido, procesárono na causa 805/36 contra varios veciños
de Gondomar, entre os que figuraba o alcalde José Pequeño Rodríguez, un labrego
de 52 anos, natural de San Pedro da Ramallosa (Nigrán) e veciño de Borreiros
(Gondomar), ademais do mestre de Donas José Cribeiro González e de Manuel Domínguez,
Antonio Iglesias, Rogelio Lorenzo González, Manuel Rodríguez Gómez e Feliciano
Vargas.
Aos principais
dirixentes do Sindicato imputáronos na causa 718/36. A directiva estaba
formada, ademais de polo presidente, Míguez Ledo por: Marcelino Súarez Iglesias,
Marcial Mariño García, Marcial Alonso Álvarez, Manuel Franco González, Evaristo
González (non imputado) e Manuel Domínguez Sanromán Nesta mesma causa por “rebelión militar”
foron tamén procesados: Ascasio Jorge, José Cavaco Durán, José Pereira Costas,
Felipe Méndez Núñez, Marcial Alonso, Manuel González Pérez, e Manuel Rodríguez
Gómez (incurso nas dúas causas) “O albardeiro”, de 39 anos, natural de
Ribadavia e veciño de Gondomar.
Coidamos
que Míguez Ledo pagou coa vida tanto por
defender o réxime constitucional, democrático e republicano como pola rabia dos
represores ao non poder condenar o mestre de Donas, José Cribeiro González, que
se converteu nun dos obxectivos primordiais dos perseguidores.
Como intuímos
no caso do panadeiro tamén é máis que probábel que Abilio Araújo e Manuel de
Lucinda estivesen afiliados ao Sindicato da Construción e Oficios varios de
Gondomar, non só por unha máis que probable afinidade ideolóxica senón tamén
porque era o sindicato o que distribuía as xornadas de traballo nas obras
públicas entre os seus afiliados, nas que como xa vimos traballaban os dous. Aínda
así non demos con ningunha referencia aos dous de Chaín nas causas militares
que consultamos.
8.- Joaquín, o carpinteiro
de San Pedro da Ramallosa
Joaquín de
la Iglesia Portela foi unha das primeiras vítimas da persecución. Aquel crime
deixou dolor e miseria para un cativo de catro meses chamado Ulpiano Iglesias
Portela, o seu fillo serodio. Nin el, nin nós, podemos precisar a data do
crime. Coida Ulpiano que foi polos primeiros de setembro, ou quizais xa en agosto.
Procuramos datos no RC do Rosal, mais non demos con eles, se os houber.
Joaquín nacera o 18 de xullo, ironías da vida!, de
1872. Cumpriu 64 anos o día no que o horror asolou a terra. Enviuvara e casara
en segundas nupcias con Dolores Portela. Residía en San Pedro da Ramallosa.
Tivo, neste segundo matrimonio, sete fillos: Eduardo, Generosa, Constantina,
Pepa, Antonia, Basilisa e Ulpiano. Ao maior, Eduardo, o único en idade de
traballar e gañar o pan para os seus, obrigárono a ir á guerra. No “servicio”
maltratárono, regresou enfermo e morreu ao pouco tempo. Trouxo a tuberculose da
guerra. Entre esta e a fame roubáronlle a vida ás súas irmás Generosa, Antonia
e Basilisa.
Joaquín
gañaba a vida como carpinteiro. O seu fillo Ulpiano cita, con fachenda, algún
dos seus traballos, a porta da casa do médico Fariña ou a carpintería da casa
dos Lemos coñecida, daquela como hoxe, por Altamira, no barrio de Cotros, en
San Pedro. Conta tamén, con orgullo de fillo, que o único mal que fixera o seu
pai fora pertencer á Sociedade de Obreiros de San Pedro.
Como
dixemos, era xestor municipal de Nigrán, electo polos votos nas eleccións
municipais de 1931[13]. Destituído, como toda a
corporación de Nigrán, por un decreto do goberno radical-cedista. A Joaquín e aos
demais compañeiros de corporación restituíronos nos seus cargos tras o triunfo
electoral da Fronte Popular en febreiro de 1936. Pouco máis sabemos de Joaquín
agás algunha referencia recollida por Juan González (1998).
Lembra
Ulpiano que escoitara que o viñeran avisar dous mozos, veciños da parroquia, daqueles,
di, “aos que lle deron unha camisa azul”, para que se presentase no cuartel da
GC de Baiona. Cando saíu da casa e virou o camiño, botáronse sobre el e
levárono preso. Nunca máis regresou. Oíu tamén que no cuartel o torturaran
salvaxemente e nese labor destacou un falanxista relacionado cunha ferraxería
que aínda hoxe está aberta en Sabarís. A dureza destes castigos puideran
explicar que Carmen Cabreira, informante de J. González (1998), declare “… e a
Joaquín o “Barriga Verde”, que era carpinteiro da Cabreira, este padecía do
corazón e cando ía na camioneta para darlle o tiro, antes de matalo, xa morreu,
polo medo, do corazón…”.
 |
| Joaquín de la Iglesia Portela. Arquivo familiar |
9.- Na procura das fosas: a
figueira e os feixóns
Localizadas
as actas. Recollida a información oral e documental comezou a procura de
testemuñas no mesmo lugar de San Xián.
As primeiras informacións remitíronnos a que os restos dos asasinados estarían
asombrados baixo a ramaxe dunha figueira chantada na finca que linda co valado
da capela, ao lado dereito. Había varias árbores froiteiras pero non unha
figueira, nin cativa, nin de grandes dimensións, polo que o reiterado indicador
non se puido confirmar, quizais polo simple paso do tempo.Tiñamos a referencia
da figueira e da fosa que estaba debaixo. Novos informantes achegaron datos
sobre unha segunda fosa, situada á esquerda da fachada da capela. Unha nova revisión
do libro de defuncións do Rosal non achegou ningún outro dato.
Confirmamos, por información
da veciñanza, a existencia de dúas fosas. Unha, á dereita da pequena capela
onde podían estar os restos de Joaquín de la Iglesia e o seu compañeiro de
infortunio. A outra, á esquerda, onde seica estarían soterrados Abilio e Manuel
Prudêncio e pode que tamén o mozo panadeiro.
As
referencias orais insistían en que todos foron asasinados nas proximidades da
estrada de Baiona á Guarda e que os veciños de San Xián subiron os cadáveres,
polas empinadas costas, ata o camposanto, bastante distante, nunhas escadas.
Alí sotérranos. A uns, os da banda dereita, baixo a desaparecida figueira.
Na outra
fosa, na da esquerda, brotaron, meses despois, uns feixóns que seica un dos
asasinados levaba nos petos. Os feixóns,
de fermosa flor e intenso colorido, brotaron durante anos, renovando a
memoria dos crimes. As nosas informantes, unhas nenas na altura, lembraban con
intensidade os corpos transportados nas esqueiras, a figueira de ampla sombra e
a beleza intensa das flores dos feixóns que mantiveron viva na súa memoria, e
na dos veciños de San Xián, aqueles días de terror.
A esqueira,
a figueira e os feixóns transmítennos, setenta e dous anos despois, aquela
tráxica páxina da historia universal da infamia. As veciñas de San Xián nada
sabían dos mortos, nin de onde eran, mesmo dubidan do número de cadáveres e mesturábanos
con outros tres asasinados que pretenderon soterrar tamén en San Xián.
Por aquelas
encostadas terras andaron moitos fuxidos do Baixo Miño, entre eles Antón Alonso
Ríos antes de mutar no Siñor Afranio do Amaral (Alonso Ríos, 1979) e foron o
Gólgota de Manuel Noia, cazado como se dunha animalia se tratara, torturado con
saña e asasinado como ben coñecemos polo relato do seu irmán Juan Noia (1996).
Naquela altura só tiñamos documentado por escrito o asasinato de Manuel Noia. Non
foi esta a única brutalidade que tiveron que contemplar as súas xentes nos
tráxicos meses posteriores a xullo de 1936.
A
información oral situaba varios tráxicos acontecementos nas proximidades da
aldea, en concreto, na parte máis baixa da mesma, paralela á liña de costa por
onde transcorre a estrada C-550 que comunica Baiona e A Guarda, a uns 40m.
sobre o nivel do mar. Entre 1936 e 1937 temos imprecisas noticias de catro
asasinatos múltiples, na dos Trigos, no Carrascal, no Alto do Curto e na das
Miguelas.
A tradición
oral dos familiares, pero sobre todo da xente da aldea, informaban da aparición
de corpos no Carrascal e no Alto do Curto e que foron trasladados polos propios
veciños ao cemiterio da aldea. Aos poucos a información foise debullando. Os
dous asasinados no Carrascal foron trasladados xuntos sobre unha escada
empregada a xeito de padiola e sepultados no lado sur da igrexa, debaixo da
figueira. No Alto do Curto as informacións dubidaban entre se eran dous ou tres
os asasinados e afirmaban que eran de Gondomar, un deles panadeiro que seica
tivera amoríos cunha moza que tamén pretendía un garda civil e que por iso o
mataran. Debíanse referir ao "palero" de Laureana.
Outras
informantes de San Xián contáronnos que no lugar da morte, ao pouco, naceron
uns feixóns que tiñan unha flor moi fermosa pois un dos cadáveres traíaos no
peto xa que cando o foran prender estaba a mallar neles. Seica, durante anos,
os feixóns brotaron coas súas fermosas flores. Como vimos, outras persoas
sitúan o brote dos feixóns na mesma fosa. Unha terceira versión di que non se trataba de feixóns senón dunhas fermosas flores que uns
familiares pousaron enriba da fosa, prenderon ao ano seguinte e brotaron
durante moito tempo.
É preciso
indicar que despois do 11 de febreiro de 1937 mataron un número indeterminado
de persoas (entre tres e cinco) nas Miguelas, tamén na estrada xeral C-550, e
que deron orde de enterralas no cemiterio de San Xián, pero diante das protestas
do pedáneo Rafael Pérez “O Calán”, argüíndo a cativeza do camposanto, foron soterrados
noutro lugar que non sabían precisar se fora na Guarda ou no Rosal. O cemiterio
de San Xián deixou de ser empregado como
tal en 1971.
10.- O impulso ás
exhumacións
Como
dixemos, os desexos dos familiares cos que estabamos en contacto máis
frecuente, Álvaro Araújo e Ulpiano Iglesias, de recuperar, de ser posible, os
restos dos seus respectivos pais non deixaba de desacougarnos. Puxerámonos en
contacto coa ARMH, unha asociación que xa levaba realizadas moitas exhumacións,
pero non nos ofrecían máis cá posibilidade de escavar a fosa, traballo que por
outra banda podiamos realizar cos medios propios do IEM, pero nada nos
aseguraban sobre a correcta identificación dos restos, ademais de darnos uns
prazos moi dilatados.
Como tamén
xa comentamos, presentamos as nosas inquedanzas a diversos investigadores
relacionados co proxecto interuniversitario “Nomes e voces” e, nomeadamente,
consultamos con Anxo Carracedo que estivera con nós, uns meses antes, nunha das
“Tertulias” mensuais do IEM. O profesor Carracedo dicíanos nun correo que
estarían encantados en axudar en todo o que puidesen e indicábanos os pasos a
seguir:
O primeiro
sería involucrar un antropólogo forense no caso. Temos un bo especialista en
Galicia que é Fernando Serrulla, forense de Verín. Estou seguro de que
aceptaría.O segundo sería facer unha oficina de información de familiares para
consentimentos informados, elaboración de árbores familiares, etc. Isto é esencial porque
segundo a información dispoñible a estratexia analítica é diferente. Mal será
que non existan descendentes, pero se non,
non é motivo para non abrilos e non facer as análises de ADN para
futuras identificacións que deberán permanecer custodiadas durante un tempo que
se determine. Hai que seguir en todo as recomendacións da ISFG.
Brindaba a
súa colaboración dicíndonos: "Nós podemos poñer unha persoa e mais un
técnico a traballar, pero o custe das analíticas non o podemos pagar".
Polo que teriamos que procurar a forma de cubrir tanto os gastos da escavación
como as analíticas. Postos en contacto co doutor Fernando Serrulla este
brindouse a colaborar no proxecto sempre que se realizase contemplando todos os
procesos técnicos e científicos precisos.
Pero o proxecto non botou a
andar ata que a daquela Conselleira de Cultura, Ánxela Bugallo, nos convocou a
unha reunión para estudar as posibilidades de realizar as exhumacións cun
equipo multidisciplinar que garantise o máximo rigor científico. Naquela
reunión, presidida pola Conselleira, acompañada polo secretario xeral da
Consellería de Cultura, Xosé Carlos Sierra e por Carme Vidal, responsable das
iniciativas pola Memoria Histórica deste departamento, participaron tamén o
catedrático de Medicina Legal da USC e director do Instituto de Medicina Legal,
Anxo Carracedo; o doutor Fernando Serrulla, da Unidade de Antropoloxía Forense
do Instituto de Medicina Legal de Galicia; o catedrático da Historia
Contemporánea da USC e director do proxecto interuniversitario “Nomes e voces”,
Lourenzo Fernández Prieto; e, en representación do Instituto de Estudos Miñoráns,
o arqueólogo Xosé Lois Vilar e o autor destas liñas.
11.- As escavacións
A igrexa de
San Xián, aldea da xuradía de Marzán,
pertence á parroquia do Rosal no
concello do mesmo nome. Aínda que as terras rosaleiras se identifican
nomeadamente coas beiras do Miño, este concello ten unha breve franxa na
beiramar atlántica, unha zona de intensas pendentes que baixan dende os altos
de San Xián, na serra da Groba, ata o océano; esta pequena cuña entre os
concellos de Oia e A Guarda ten como referencia a praia de Portocelo. A media
ladeira está o lugar de San Xián.
Durante a Semana Santa de 2009, un grupo de arqueólogos e
arqueólogas voluntarios coa colaboración doutras persoas, tamén voluntarias,
dirixidas todas elas por Xosé Lois Vilar, procedemos á apertura das dúas fosas
de San Xián.
 |
| Emprazamento xeral do lugar onde se atoparon as fosas (E. Méndez/IEM) |
 |
| Fotografía aérea coa situación da igrexa de San Xián. (E. Méndez/IEM) |
Tras as
pertinentes autorizacións da Dirección Xeral de Patrimonio e do Bispado de Tui,
as escavacións en San Xián iniciáronse o luns seis de abril. Antes de encetalas
reunimos os familiares, explicámoslles as hipóteses das que partiamos, evitando
crear falsas expectativas que xerasen frustración, as características do espazo
físico onde se achaban as fosas así como o proceso de exhumación, no caso de
dar cos restos.
As
primeiras sondaxes realizáronse na parte norte da igrexa seguindo unha primeira
información que situaba a fosa á altura da nave da igrexa. Foron sondaxes
amplas tratando de atopar os corpos que segundo as informacións estaban deitados
en posición leste-oeste, paralelos aos muros da igrexa.
 |
| Situación das sondaxes e das fosas identificadas (E. Méndez/IEM) |
O
resultado desta primeira sondaxe foi negativo. Se ben a partir dos 15/20cm.
aparecían ósos soltos, lóxico nun espazo de enterramento centenario, emerxía
tamén entullo, ata os 90cm. de profundidade, que interpretamos como resultado
das exhumacións dos restos para trasladalos ao cemiterio novo, en 1971. As
dúbidas comezaron a roernos os miolos. Procuráronse novas testemuñas, que situaron
o punto de deposición á altura do altar. Realizáronse dúas sondaxes máis
pequenas, ambas con resultado positivo. Pola contra na fosa do sur, arrimada
contra o valado, acertouse xa na primeira cata. Alí estaban, aínda que non
sabiamos quen. Tiñamos cinco cadáveres e procurabamos a identificación de tres.
Localizados
os corpos procedeuse a retirar a terra que os ocultaba para chegar á
identificación dos cadáveres. A orde de deposición parece que se iniciou polo
individuo 3, logo continuouse polo individuo 2 e rematouse co individuo 1, a
xulgar polas superposicións anatómicas.
 |
| Proceso de escavación co Individuo 1 practicamente definido (E. Méndez/IEM) |
 |
| Planimetría da escavación coaposición orixinal dos inhumados (E. Méndez/IEM, a partir de F. Serrulla) |
A
segunda das fosas, temporalmente a primeira, pois como dixemos os feitos
deberon acontecer a finais de agosto ou nos primeiros días de setembro,
apareceu ben arrimada ao valo que delimita o camposanto. Os dous corpos
superpostos, depositados, sen ningún coidado, nunha fosa moito máis cativa que
a da esquerda. Mesmo riba dela había un arbusto de profundas raíces que
dificultou o traballo en exceso e deteriorou os restos. Unha vez identificados
os dous cadáveres, sen caixa mortuoria, orientados leste-oeste, coa cabeza cara
ao oeste, ambos calzados e con evidencias de violencia nas varias perforacións
craniais, procedeuse a deixalos libres de terra. A orde de deposición era
primeiro o individuo número 2 e por debaixo o individuo número 1.
 |
| Detalle das botas en conexión con outros elementos esqueléticos (E. Méndez/IEM) |
 |
| A fosa nº 2 presentou moitas dificultades para a súa escavación. (Foto: JDaniel/IEM) |
Baixo
a dirección do antropólogo-forense, doutor Serrulla, o equipo de traballo
arqueolóxico procedeu ao levantamento dos restos coas debidas precaucións. Unha
vez rematadas as exhumacións, o nove de abril, procedeuse á reposición do
espazo sobre o que se realizou a intervención arqueolóxica.
 |
| O antropólogo forense Fernado Serrulla (dereita) e o arqueólogo X.L. Vilar. (Foto: JDaniel/IEM) |
Ao
rematar a escavación en San Xián comezamos coa de Baiona na procura dos restos
dos Nove. Como xa comentei, as informacións previas indicábannos que algúns familiares levaran
restos cando foran as obras de ampliación do cemiterio, non tiñamos moitas
esperanzas de atopalos. Mais as familias seguían ilusionadas, e animadas polos
positivos resultados de San Xián, coa posibilidade de regreso dos seus ao
“fogar” como espazo seguro. Sabiamos ben que alí estiveron e ao mellor estaban.
As xentes de Baiona gardaran aquel “lugar de memoria” e tras a ampliación
deixaran ben sinalado aquel rectángulo verde. Mais as obras provocaran tal
revolto que nos fixo desbotar calquera posibilidade de atopar ningún elemento
significativo para a identificación dos restos tras uns traballos pesados pero
infrutuosos.
Con todo,
cómpre dicir que durante décadas respectouse aquel lugar de memoria e cómpre
dicir tamén que o goberno municipal da altura negoulles aos familiares o
permiso para colocar unha placa na súa lembranza, argüíndo, con absoluto
cinismo, que os resultados da nosa escavación indicaban que alí non estaban
soterrados.
O equipo de traballo que realizou as escavacións das
dúas fosas de San Xián e a dos “Nove”,
dirixido polo arqueólogo Xosé
Lois Vilar e coordinado por Eduardo Méndez Quintas, estaba composto polos
arqueólogos Roberto Rodríguez Álvarez, Herminia Rodríguez, Andrea Serodio, a
estudante de arqueoloxía Arantxa Getino e contaron coa colaboración de Xilberte
Manso De la Torre, Xosé María Bouzó Fernández, Urbano Rodríguez Leirós, Pilar
Barreiro Vilas e Carlos Méixome Quinteiro, así como de Anxo Rodríguez Lemos, Ana
Rodríguez, Roberto Valverde Sabín, Sergio Alonso Alli, Cristian Alonso Paz e
Manuel González “O Tourón”.
12 .- O
proceso de identificación
O proceso de investigación
antropolóxico-forense e de identificación realizouse ao abeiro do convenio
asinado o 18 de decembro de 2008 entre a conselleira de Cultura e Deporte,
naquela altura, Ánxela Bugallo, e o, daquela, reitor da Universidade de
Santiago, Senén Barro, no que esta última comprometíase a:
executar as análises de material xenético
mediante as técnicas e protocolos axeitados ás recomendacións e documentos
internacionais de boas prácticas para a identificación de vítimas de desastres
naturais ou conflitos armados. Así mesmo, comprometíase a realizar o estudo
antropolóxico forense e solicitar, de ser o caso, a colaboración dos organismos
oficiais de medicina legal de Galicia.
O
proceso comezou cunha entrevista, celebrada o 18 de abril de 2009, entre o
doutor Serrulla e os familiares de Abilio Araújo, Manuel Prudêncio do Rosario e
Joaquín de la Iglesia Portela. Na conversa o doutor Serrulla inquiriu aos
familiares sobre as características físicas e outros trazos útiles para a
investigación forense de Abilio, Manuel e Joaquín. Esta información só puido
ser fornecida por Álvaro Araújo Losada que contaba nove anos, pero non por
Angelina Prudêncio nin por Ulpiano
Iglesias que apenas tiñan uns meses cando o seu pai foi asasinado.
Posteriormente o doutor Serrulla procedeu á obtención de mostras de cuspe de
Álvaro, Ángelina e Ulpiano para a identificación dos restos.
 |
| Os restos dun dos atopados no laboratorio do doutor Serrulla en Verín (JDanielIEM) |
Pola súa
banda dos resultados do estudo xenético segundo Informe 48/09 do Instituto de
Medicina Legal da USC, enviado ao laboratorio do doutor Serrulla o 14/6/2010, conclúese o seguinte:
En termos
porcentuais, o valor de probabilidade para a hipótese de que o doante de M1:
dentes pertencentes ao esqueleto chamado FOSA 1-ESQUELETO 1 sexa o pai
biolóxico do doante de M2: torunda de mucosa oral rotulado con nome de ÁLVARO
ARAÚJO LOSADA, é de 99,999999% ( a priori de 0,5).
Ambos
estudos permítenlle ao doutor Serrulla afirmar que os restos óseos
correspóndense cos do pai de Álvaro Araújo Losada, é dicir, con Abilio Araújo
Barboza, que presentan signos de violencia, que a orixe médico legal máis
probable da morte é a “homicida”, que os restos óseos presentan signos de ter
sufrido disparos de arma de fogo algúns
días antes da morte[14] e que a causa da mesma
é posíbel que estea en relación cun
traumatismo cranio-encefálico severo.
O estudo
antropolóxico dos restos do individuo 2, que se corresponderían hipoteticamente
con Jesús "O palero de
Laureana", permítenlle ao doutor Serrulla descartar a posibilidade de que
se trate de Joaquín de la Iglesia Portela,
pai biolóxico de Ulpiano Iglesias Portela que, segundo a información
oral, atoparíase na fosa 2. E tamén concluír que os restos óseos presentan
signos de violencia, que a orixe médico legal máis probable da morte é a “homicida”,
e a causa da mesma está relacionada cun traumatismo cranio-encefálico severo
producido por “disparos de arma de fogo” e que a vítima recibiu o impacto na
cabeza de dous tipos distintos de proxectís (de 9 e 7 mm.) o que suxire o uso
de dúas armas distintas.
O estudo
antropolóxico do individuo 3 confirman que os restos pertencen a un varón
adulto novo (25-40 anos de idade), de talla
arredor de 167 cm. e que presenta traumatismo cranio-encefálico severo
perimortal con disparo de arma de fogo que entra polo parietal esquerdo e sae
polo dereito e lesión antemortem producida por perdigón nunha perna.
Mentres que
dos resultados do estudo xenético segundo informe 47/09 do IML da USC conclúese
que:
En termos
porcentuais, o valor de probabilidade para a hipótese de que o doante de M3:
dentes pertencentes ao esqueleto chamado FOSA 1-ESQUELETO 3 sexa o pai
biolóxico do doante de M1: torunda de algodón de mucosa oral rotulado co nome de ANGELINA
PRUDENCIO PENEDO é de 99, 999999% (a priori de 0,5).
En función
destes estudos o doutor Serrulla chega ás seguintes conclusión médico legais:
1.- Os
restos óseos estudados como “fosa 1-esqueleto 3” correspóndense cos do pai de Angelina Prudêncio
Penedo, é dicir, con Manuel Prudêncio do Rosario.
2.- Os
restos óseos presentan signos de violencia
3.- A orixe
médico legal máis probable da morte é a “homicida”.
4.- Os
restos óseos presentan un signo de ter recibido disparo de perdigóns algúns
días antes da morte
5.- A causa
da morte máis probable está en relación cun “traumatismo cranio-encefálico
severo” producido por “disparo de arma
de fogo”.
No que
respecta aos dous individuos da fosa 2, o IML da USC, que dirixe o profesor
Carracedo, a pesar dos sucesivos intentos que se prolongaron durante meses, non
foi quen de realizar unha identificación xenética dado o estado de deterioro
dos restos.
Pola súa
banda o doutor Serrulla, tras o estudo
antropolóxico e xenético forense dos restos denominados “fosa 2-esqueleto 2”,
conclúe que se trata dun individuo “non identificado”, pero compatible con
tratarse dos restos de Joaquín de la Iglesia Portela, que presentan signos de
violencia e a orixe médica e legal da morte é a “homicida” e a causa “traumatismo
cranioencefalico severo” producido por “tres disparos de arma de fogo” que a
vítima recibiu na cabeza e procedentes de dúas armas distintas, e a época da
morte é superior a 20 anos e compatible con que se producise en 1936.
13.- A entrega dos restos
A entrega
dos restos exhumados na fosa 1 de San Xián ás familias tivo lugar o sábado 31
de xullo de 2010 ás 12h. na sede do IEM, en Gondomar. Na mesma estivo presente,
ademais da ampla familia de Abilio Araújo Barboza, de Manuel Prudêncio do
Rosario e de Ulpiano, o fillo de Joaquín de la Iglesia, o equipo de traballo
multidisciplinar que realizou o proceso de investigación histórica,
exhumacións, estudo anatómico-forense e de
identificación xenética.
No emotivo
acto conducido pola escritora Rexina Vega tomaron a palabra o arqueólogo Xosé
Lois Vilar que dirixiu as escavacións; o doutor Fernando Serrulla que realizou
o estudo anatómico-forense; o catedrático da Universidade de Santiago e
director do proxecto “Nomes e voces”, Lourenzo Fernández Prieto, e a, na
altura, conselleira de Cultura e Deporte Ánxela Bugallo que impulsou o proceso de exhumacións. O profesor
Anxo Carracedo non puido achegarse ata Gondomar por motivos de traballo.
Tomei a
palabra como director, na altura, do IEM e como recompilador de documentación histórica para dirixirme aos
familiares e amigos e lembrar que neste día as xentes de Gondomar recuperaban
un chisco da dignidade que lle arrincaran na anoitecida daquel infausto 10 de
febreiro de 1937 e recordáballe a Álvaro Araújo, quen infelizmente xa non está
con nós máis que no recordo, que cando botabamos aquelas longas parrafeadas nin
el nin eu podiamos pensar que algún día Abilio puidese regresar a Chaín, ao seu
fogar, como diría Helen Graham (2006), e
ser enterrado no seu cemiterio.
Tomaron tamén
a palabra Álvaro Araújo Losada e Angelina Prudêncio Penedo que recolleron os
restos dos seus pais para soterralos nos cemiterios de Chaín e Santo Tomé de
Freixeiro (Vigo) respectivamente. Cómpre salientar que os restos que coidamos
son de Jesús, o "palero" do forno de Laureana, foron soterrados no
mesmo nicho que os de Abilio Araújo. "Xuntos morreron e xuntos van descansar"
dixo Álvaro Araújo, cando nos pediu que
os restos do "palero" repousasen xunto aos do seu pai. Alí ficaron
agardando que nalgún momento as nosas pescudas nos permitan localizar algún
familiar e a identificación se poida realizar plenamente.
Con motivo
da fusión e reelaboración destes traballos, repasando vellas notas manuscritas
atopo a indicación de que cando Angelina, a filla de Manuel de Lucinda, andou a
facer as xestións para o enterramento dos restos, falou, non lembramos por que
motivo, directamente co enterrador. Este díxolle que non avisase ao cura porque
“estes foran os peores” e que mataran tamén a un seu irmán de 19 anos. En
efecto, o soterramento de Manuel de Lucinda no cemiterio parroquial de Santo
Tomé de Freixeiro realizouse sen cura. Mentres que tras os actos civís de
entrega dos seus restos, Abilio e Joaquín foron soterrados coa presenza do cura
e o ritual católico.
Os restos
de Joaquín foron entregados ao seu fillo Ulpiano e á súa numerosa familia nun acto celebrado no salón de Plenos do
Concello de Nigrán o 27 de novembro de 2010, coa presenza de representantes dos
tres grupos municipais presentes na corporación. As primeiras palabras foron as
do concelleiro de cultura e investigador da persecución franquista en Nigrán,
Juan A. González Pérez, e do director da
escavación arqueolóxica, Xosé Lois Vilar Pedreira. Por parte dos familiares
falou a filla de Ulpiano, Marina Iglesias, e pechou o emotivo acto o, na
altura, alcalde de Nigrán Efrén Juanes.
Intervín
tamén como director do IEM, tras ler un escrito do doutor Fernando Serrulla que non puido achegarse ata
Nigrán por compromisos laborais urxentes. No texto que conservo, Fernando Serrulla
relata as dificultades da identificación dos restos de Joaquín:
El trabajo forense de identificación en el caso de la Fosa 2 de San Xián ha
sido enormemente complejo. Por esto hemos tardado tanto. El laboratorio de
Genética Forense que dirige el profesor Ángel Carracedo lo ha intentado todo.
Se han empleado técnicas para la obtención de ADN que solo se utilizan en muy
pocos laboratorios del mundo. Desafortunadamente en los tres intentos
realizados no se han obtenido resultados. El motivo ha sido que los huesos –
como ocurre en ocasiones- debido a su estado de degradación no han permitido obtener
ADN ni en cantidad ni con calidad suficiente para hacer el análisis. Hemos
podido saber que el padre de Ulpiano no estaba en la Fosa 1 y por tanto solo
podía ser uno de los dos de la Fosa 2. Sin embargo al no poder utilizar la
Genética Forense para identificar a Ulpiano nos hemos visto obligados a hacerlo
antropológicamente, técnica que no tiene ni de lejos la misma fiabilidad que el
ADN. Poniendo en relación los datos obtenidos del estudio antropológico-forense
con los obtenidos del estudio histórico consideramos que hay fundamento para
pensar que el Individuo 2 de la Fosa es Joaquín de la Iglesia Portela.
Describía:
Los restos de Joaquín de la Iglesia Portela presentaban evidentes signos de
violencia. Hemos demostrado que Joaquín recibió tres disparos de arma de fuego
en la cabeza, producidos por dos armas distintas. Dos de los disparos desde la
nuca y uno desde la zona frontal. Posiblemente también dos personas distintas
utilizaron éstas armas que además muy probablemente eran armas cortas. Hallamos
dos proyectiles en el interior del cráneo lo que sugiere que estas armas cortas
o la munición usada no estaban en buen estado. Por todo ello no tenemos duda
que estamos técnicamente y cuando menos, ante un homicidio.
Dirixíase a
Ulpiano dicíndolle que era unha enorme satisfacción, e unha honra, ter
contribuído a identificar o seu pai e que el e a súa familia poidan agora saber
o que pasou e onde estivo todos estes anos. Incluía o forense este importante
apunte:
Deseo comentar que el trabajo de investigación en el que hemos participado
puede enmarcarse tanto en el Derecho Civil como en el Penal, pero sobre todo es
parte del llamado Derecho Internacional de los Derechos Humanos y del Derecho
Internacional Humanitario. Por esto es más necesario que nunca trabajar en la
investigación de los crímenes de la Guerra Civil y el franquismo desde el punto
de vista que proporcionan las Ciencias Forenses. Creemos que otros modos de
actuar solo contribuyen a perjudicar a
las víctimas.
E remataba:
Por ultimo quiero deciros que con esta investigación termina el convenio de
colaboración entre Xunta de Galicia y la Universidad de Santiago, lo que
significa que de momento no podemos seguir haciendo ni exhumaciones, ni
estudios antropológicos ni genéticos. Apelo desde aquí al sentido humanitario
de nuestros representantes políticos para que atiendan las peticiones de
personas que lo único que quieren saber es -como Ulpiano- donde está o qué le
pasó a su padre o a su abuelo.
Na miña
intervención empataba con esta última consideración de Fernando Serrulla e
quixen Lembrar que:
foi esta a
primeira e única ocasión na que unha institución do estado impulsou
directamente a exhumación de asasinados tras o golpe militar-fascista de 1936.
Así pois, infortunadamente os únicos traballos que se puideron realizar ao
abeiro do convenio asinado pola conselleira Bugallo, foron os que fixemos no
Val de Miñor. Por certo a actual administración autonómica negouse a sufragar
os mínimos gastos da escavación, realizada grazas á xenerosidade de veciños e
veciñas do Miñor, baixo a dirección técnica do Instituto de Estudos Miñoranos[15]
Na miña
intervención non deixei de sinalar o triplo acto[16] fúnebre que naquel día se
estaba a celebrar en Nigrán:
Semella que
a casualidade como dicimos no noso pensamento ilustrado e racional ou o
destino, o fatuum, como dirían as xentes da antigüidade clásica axuntou no día
de hoxe, en Nigrán, no cemiterio de San Pedro da Ramallosa, a dúas persoas de
ben, a dúas persoas que ergueron durante toda a súa vida a bandeira da xustiza,
da dignidade e do compromiso coas xentes do súa terra e do seu tempo. E ámbolos
dous vítimas da violencia irracional, como é sempre a violencia, dos que nunca
queren perder nin o máis mínimo dos privilexios políticos, económicos e
ideolóxicos que ostentan, e para o que están dispostos a cometer as máis
grandes barbaridades, por un calculado egoísmo de defensa do que consideran que
é seu, naturalmente seu, divinamente seu, o predominio sobre os demais.
Hoxe en San
Pedro van ser soterrados dous homes de ben. Joaquín de la Iglesia Portela e
Paco de Riego. O primeiro, republicano, concelleiro de Nigrán electo pola
vontade popular expresada nas urnas electorais, en maio de 1931, destituído
polo ovo da serpe fascista, o goberno radical-cedista de Lerroux e Gil Robles,
e restituído no seu posto de concelleiro representante dos cidadáns polo
goberno da Fronte Popular en febreiro de 1936. Traxicamente devorado pola besta
amamantada nos cuarteis, nas sancristías e nos despachos do capital e do poder.
Máis a besta só está durmida pola vontade democrática, pero algúns, que poden
sentir ameazadas as súas posicións de privilexio poden, de novo, sentir a
tentación de revivila.
En 1936,
Joaquín era un home feito e dereito, pai de oito fillos, carpinteiro. Don Paco
del Riego un mozo universitario que viña de rematar a carreira comezaba a dar
algunhas clases na Universidade. A Joaquín roubáronlle a vida e deixaron aos
seus fillos e fillas na miseria. A don Paco roubáronlle a mocidade, tivo que
refuxiarse en Vigo, despois alistarse no exército e durante anos recibir, de
cando en vez, a visita da policía política por que algún xerifalte franquista
se achegaba a Vigo ou por que o réxime preparaba calquera acto de propaganda
política. Agora, os dous, dende o alto de San Pedro, ollarán para sempre no mar
a liberdade pola que loitaron toda a súa vida.
Anos
despois repaso estes escritos, notas e papeis e decátome de como nos deixamos
levar pola desmemoria irremediábel. Agora alértome a min mesmo e recordo que
apenas fixen referencia ao corpo descoñecido, ensarillado ao de Joaquín,
amazocado contra o fondo do valado, comesto por un envurullo inmenso de finas e
longuísimas raíces, do que seguimos sen ter noticia. Un cadáver sen nome que
adquire unha facilidade especial para o esquecemento. Ao incerto compañeiro do
carpinteiro de San Pedro soterrámolo no municipal de San Fiz de Nigrán, baixo
unha simple lápida que di DESCOÑECIDO, na agarda, non menos incerta, de que
algún día haberá nova que contar del. A memoria veciñal e de Álvaro, o fillo de
Abilio, salvou a lembranza de Jesús “o palero de Laureana” e a xenerosidade da
familia Araújo acochouno xunto ao restos do camarada no infortunio. Cando
refago estas liñas ocorréseme ir tirarlle unha foto ao recanto do descoñecido e atópome coa agradábel sorpresa de que
abundantes e humildes flores frescas o acompañan.
 |
| Repouso do “descoñecido” en San Fiz de Nigrán. Foto marzo 2019. |
Non é o
único “desaparecido”, empregando o termo tristemente popularizado tras a
ditadura militar arxentina, que temos en Nigrán. No seu RC están as cinco actas
levantadas o 29 de novembro de 1936, entre os folios 57 e 61 e entre os número
108 e 112. Os cinco cadáveres, catro homes e unha muller, apareceron na Praia
de Lourido. Faleceran o día anterior, “a primeras horas”, por “lesiones
producidas por arma de fuego” , inscribíronse
no rexistro por orde do Sr. Xuíz, despois de practicarlle a autopsia. A
primeira en ser inscrita foi a muller[17] que, con posterioridade,
sería identificada como Carmen Gómez
Domínguez, de 38 anos, veciña de Lavadores, do barrio da Bagunda, casada e con
dous fillos. Os seus catro compañeiros de infortunio seguen a ser uns descoñecidos.
Do primeiro dos inscritos temos algún indicador, ademais da súa idade
aproximada, trinta anos, pois padecía anquilose no anular da man esquerda e
portaba no peto un pano coas iniciais JA. Dos demais a descrición das roupas e
unha aproximación da idade: 30, 45 e 65 anos sucesivamente. Outro descoñecido
abriu a listaxe de asasinados no termo municipal de Nigrán, nas Minas das
Santinas, o 26 de agosto de 1936, tiña sesenta anos; os investigadores do
proxecto Nomes e Voces[18] téñeno identificado como
Jesús Fernández Barreiro, pero ningún xuíz, nin autoridade, ordenou realizar a
dilixencia necesaria coa súa identificación ao pé da acta de defunción.
14.-
Unha addenda
Entre o publico asistente a unha
presentación sobre o proceso da exhumacións á que vimos de nos referir[19] atopábase o profesor e
investigador Bernando Máiz Vázquez, autor, entre outras moitas publicacións,
dunha obra case iniciática (Máiz,1988). No
xantar posterior indicoume que atopara no AMIRN a causa 771 de 1937 “para a depuración de varios
extremos relacionados con la muerte de dos súbditos portugueses llamados Manuel
Prudencio y Abilio Araújo Barbosa…”. Coa xenerosidade que o caracteriza o
profesor Máiz fíxonos chegar, aos poucos días, unha copia da causa.
A
breve instrución ordenada pola Comandancia da GC da provincia de Pontevedra
ante as reiteradas peticións do Goberno Militar da mesma provincia, vén
referendar documentalmente as informacións orais tanto sobre os asasinos como
sobre determinadas circunstancias que rodearon o crime ao tempo que poñen de
manifesto as complicidades tecidas entre as elites políticas locais
empoleiradas ao poder tras a sublevación, que, por outra banda, nunca deixaran
de exercelo, e os executores físicos da persecución.
Segundo
informacións, que non tiñamos documentadas, a familia de Manuel Prudêncio do Rosario tomou algunha caste de iniciativa
ante o goberno portugués e algunha xestión desta, segundo a nosa interpretación,
sería o motivo da apertura da instrución, ou mellor do “paripé” burocrático e
mesmo de certas anomalías sobre o caso. Este feito confírmao Dionisio Pereira
(2013:156):
tão-só
(...), o assassinato conjunto de Manuel Prudêncio do Rosário e Abílio Araújo Barbosa
(...), figura na documentaçao consular depositada en Lisboa
no Arquivo Histórico-Diplomático dependente do Ministerio dos Negócios
Estrangeiros luso.
As
fontes orais sitúan a data do crime na noite do 10 de febreiro de 1937. Mais na
declaración tanto do garda civil Eduardo Gutiérrez Peón como do “cívico”
Domingo Alonso Vila explicítase que aconteceu na mañá do 11. Non hai
contradición importante. Na noite foi cando os sacaron do calabozo municipal
entre forte resistencia, pancadas e berros que se escoitaron en toda a vila, e
os meteron nos coches nos que os trasladaron ata o lugar en que os mataron. A
viaxe dende Gondomar ata San Xián temporalízaa o google en 35´, así que cos
vehículos e estradas da altura levaría, como mínimo, o duplo[20].
E recordamos que o Garda Cívico Antonio Misa díxolle, na mañá do 11, ás dúas
esposas que os seus homes “xa almorzaran”. Foi pois unha noite moi atarefada
para os verdugos.
Como
comentamos, a recolleita de información ten como fin dar “carpetazo”. Diso se
trata e non da apertura dunha causa. A instrución iníciase por orde do
Comandante da GC da provincia de Pontevedra, Tomás Rogina, quen ao facerse
cargo da mesma atopa dous escritos, do 24 de febreiro e o 24 de marzo de 1937,
nos que o Goberno Militar demanda información sobre o que lle aconteceu a
Manuel Prudêncio. A ambos escritos a Comandancia do Benemérito Corpo non
respondera. Unha nova demanda de información, do 15 de abril, fai que o xefe
provincial ordene a reunión de información sobre se Manuel Prudêncio participara na política local, se se rexistrou
o seu domicilio, se se lle atopou algunha arma e se se presentou o atestado
correspondente. Pregunta tamén polas razóns polas que Manuel Prudêncio non foi pasado polas armas en Gondomar e que
se lle confirme que se é certo que inicialmente o Comandante do Posto da GC de
Gondomar, Eduardo Gutiérrez Peón, negou o fusilamento e cal é a razón pola que
o seu cadáver apareceu tan lonxe de Gondomar.
O
23 de abril está en Gondomar o instrutor Capitán accidental da 1ª Cia da GC de
Vigo, Gumersindo Salinas Fernández, quen toma declaración ao garda civil
Eduardo Gutiérrez Peón e ao civil, membro da garda cívica, Domingo Alonso Vila.
Loxicamente coinciden no seu relato. Segundo a súa declaración, as armas que se
lle ocuparon a Manuel (unha pistola) e a Abilio (unha escopeta agochada no
galiñeiro) non coincidían coas que levaban cando andaron patrullando pola rúas
da vila nos días do “movimiento” (lembremos que os feitos acontecen sete meses
despois da sublevación militar) e como os detidos dixeron que as outras as
tiñan agochadas no monte, dirixíronse cos presos nun coche pola estrada de
Pontevedra- Camposancos ata un punto que estes indicaron. Ao deter o automóbil
pretenderon fuxir; déronlles o alto; non obedeceron; abriron fogo e resultaron
mortos no acto. Alí deixaron os cadáveres. Informan que os acompañantes dos dous
portugueses foron eles e mais Ángel Rúa Cabanas quen non pode prestar
declaración por atoparse na fronte de Asturias,que fora o que quen reclamara a presenza de Abilio na
comandancia da GC de Gondomar.
Tratábase
de dar “carpetazo”. Así se desprende tanto da lectura da instrución como das
declaración recollidas coincidentes na súa literalidade, en especial as de
carácter máis xenérico referidas á participación política dos asasinados. Os
dous portugueses eran comunistas; afiliados á UGT de Gondomar; propagandistas
marxistas; contrarios á orde; tiñan pouco amor polo traballo; excitaban os
ánimos nos conatos de folga; todas as súas actividades estaban relacionadas co
seu ideario político; acudían a mitins ou manifestacións; eran rebeldes, de
acción e indesexábeis; coaccionaron con violencia ás persoas de dereitas para
que votasen á Fronte Popular polo que fixeron propaganda; ao declararse o
“Movimiento Nacional” capitanearon grupos para a requisa de armas e patrullaban
pola poboación; asaltaron casas de persoas significadas da dereita ás que lle sacaron
armas e comestíbeis e non fixeron cousas peores porque a veciñanza estaba tan
amedrentada que lles daban todo o que pedían. Mesmo no caso de Manuel Prudêncio
o informe da GC comeza indicando que
“vive del hurto de frutos del campo y monte”.
Para
confirmar o “paripé” prestan declaración Latino Salgueiro Pereira e José
Quintas Santiago. Ambos coinciden en que saben “por rumor popular” que as
“fuerzas” tiveron que facer uso das armas ao darse os portugueses á fuga así
como que teñen un gran concepto do destacamento da GC de Gondomar que sempre
actuou con “espírito justiciero e imparcial”.
O
auditor de guerra insiste en que cómpre acreditar as defuncións así como se se instruíu
por parte dalgunha autoridade as actuacións necesarias. Lembramos que a inscrición
no RC do Rosal non se realizou ata máis dun mes despois do asasinato, o 14 de
marzo de 1937, e quince días despois de que o mando da GC recibise o primeiro
escrito do Goberno Militar, ao que non respondeu.
Nas actas de defunción
especifícase que a causa da morte, de Abilio e Manuel de Prudêncio , foi por
disparos da “Guardia Civil”; afirmación sorprendente nas actas de defunción que
coñecemos, só explicable á luz da información solicitada polos mandos
provinciais ante unha hipotética demanda das autoridades portuguesas.
Como
sabemos, na fosa da que exhumamos os restos de Abilio Araújo e de Manuel Prudêncio
había un terceiro corpo que coidamos se trataba do “palero” do forno de
Laureana, que non só nunca foi inscrito no rexistro senón que nin se cita en
ningún momento da instrución. É alguén que nunca existiu; só o seu cadáver.
Na
farsa colabora o xuíz municipal do Rosal, o médico Juan Pérez Pérez, que achega
tres certificacións asinadas o 21 de maio. Dúas fan referencia ás actas de
defunción dos dous portugueses, levantadas o 14 de marzo; a terceira alude a
unha acta do once de febreiro segundo a cal o xuíz, o alguacil e o secretario
do xulgado “constituíronse” en Portocelo, observaron dous cadáveres e ordenaron
que os soterrasen no cemiterio de San Xián. Xa que logo o xuíz ordenou o
levantamento dos cadáveres o 11 de febreiro pero non tivo tempo ata o 14 de
marzo de asentalos no libro de defuncións nin se lle ocorreu instruír ningunha
caste de dilixencia como se deduce da incorporada polo capitán instrutor.
As nosas conclusións ata o
momento:
a.- Foi a insistencia da
familia de Manuel Prudêncio ante as
autoridades portuguesas a que fixo poñer sobre o papel un crime que ía rematar
como un “paseo” máis.
b.- Foi esa insistencia a
que obrigou a levantar a acta da defunción, case un mes máis tarde. Non se
podía ocultar a morte de Abilio Araújo, portugués e veciño da mesma parroquia
que Manuel, e incorporado ás reclamacións ante as autoridades portuguesas, como
nos informa Dionisio Pereira, pero si a do “palero”, máis novo e sen familia en
Gondomar.
c.- Descuberto o crime
aplicouse a legalidade da “lei de fugas” para arquivar o asunto aínda que se
tivese que recoñecer que foron os membros da GC, Ángel Rúa Cabanas e Eduardo
Gutiérrez Peón e o garda cívico Domingo Alonso Vila, os que realizaron os
disparos. Lémbrese que dous dos cadáveres exhumados tiñan feridas “antemortem”
de perdigóns, entendemos que da escopeta de Alonso Vila.
d.- A mesma táctica de
acompañar o detido na procura dun agocho de armas e despois dispararlle fora
empregada polos gardas civís de Gondomar, Claudio Martínez González e José Vázquez
Teijeiro, e o mesmo “cívico Domingo Alonso Vila, cando, o 10 de agosto de 1936, acompañaban a José
Pereira Costas[21] na procura das escopetas agochadas nun monte
de San Miguel de Oia (Vigo) e ao chegar ás Roteas seica foron agredidos por
disparos que non se soubo de onde procedían. Ao responder aos mesmos resultou
morto aquel mozo, tamén portugués de 18 anos e veciño de Mañufe (Gondomar). O
disparo foi a queimarroupa segundo a acta de defunción.
e.- Do mozo que metía o
pan no forno temos reiteradas e constantes informacións orais que nos din que
estaba detido con Abilio e Manuel e que o levaron con eles. Temos a información
de que os tres soterrados eran de Gondomar e un panadeiro; temos os relatos da
veciñanza de San Xián que nos fala dunha rivalidade amorosa cun GC. Temos un
cadáver acompañando os de Abilio e Manuel identificados por método científico
indubidábel; pero esfúmase a súa existencia na documentación.
f.- Sabemos, por diversas
testemuñas, que tanto Manuel como Abilio fixeron, despois do golpe militar,
unha vida normal nas súas casas e traballos. Non andaron fuxidos, como tampouco
o “Tío Juan, O Sombriso”, tamén portugués, a quen foron deter o mesmo día que a
Manuel pero conseguiu fuxir. Mesmo sabemos que o día da detención, Abilio
andaba a podar nas viñas e baixou de propia vontade á chamada da garda civil.
g.- Os feitos graves que
se insinúan contra Abilio e Manuel: patrullar armados nos días seguintes á
sublevación, requisar armas ou participar nos momentos de tensión ante a casa
de Latino Salgueiro, foran xulgados meses antes e resoltos con amplas condenas
e mesmo co fusilamento, en Pereiró, do presidente do Sindicato de Gondomar,
Joaquín Míguez Ledo, como xa vimos. Nas causas militares consultadas en ningún
momento aparecen reflectidos os nomes de Abilio Araújo Barboza nin de Manuel
Prudêncio do Rosario, aínda que é moi posíbel que este sexa o Manuel Prudencio
Núñez, de Chaín, citado por un encartado na causa 138/1936
En síntese, o instrutor
considera, por suposto, que “no existe responsabilidad alguna que exigir”. O
auditor reconverte a instrución elevando as actuacións a causa por delito de
rebelión contra os dous asasinados e sobreséndoa definitivamente. O caso ficaba
resolto.
O
agasallo do amigo Bernardo Maiz e a revisión e ordenación actual destes
escritos permítenme, case unha década despois, non responder, que non é do
caso, senón relembrar unha carta ao director publicada no Faro de Vigo[22],
dúas semanas despois de iniciadas as escavacións, por José Núñez López,
secretario para Galicia da R.E.G.U. A.C.I., que entendo responde as siglas da
“Asociación de Retirados, Viudas y Huérfanos de la Guardia Civil”.
Na
misiva amosaba o seu estupor porque se dixese con todas as letras que tres cadáveres dunha das fosas foran asasinados
por disparos da Garda Civil e preguntábase, anoxado:
¿Existen esos datos, debidamente
comprobados mediante examen de balística y demás circunstancias que los hagan
realmente verídicos, para poder hacer tan grande acusación contra miembros de
la Guardia Civil, aunque ya hayan transcurrido 72 años?.
O señor Núñez
López demostraba a súa fe:
Si no tuviera cierto convencimiento de que (incluso
dentro del confusionismo y desórdenes producidos en los momentos iniciales de
la guerra del 36) los autores de los “paseos del amanecer” no los realizaban
componentes del Cuerpo de la Guardia Civil, no diría nada y me callaría, pero
como soy muy mayor y aún sin haberlo vivido, sí los recuerdo, creo que un
cuerpo, que pese a quien pese aún sigue mereciendo el calificativo de
benemérita (con mayúscula), no puede esconder la cabeza bajo el ala y deberá
abrir una investigación sobre los datos -si los hay- en el concello de O Rosal,
para aclarar que crédito merecen, así como lo que “explicó Carlos Méixome” o lo
que escribió una periodista.
Non
sei se o que pretendía o señor Núñez López era que o benemérito corpo
investigase os feitos ou me investigase a min e a xornalista? Infortunadamente
nin o benemérito corpo, nin o Estado democrático e os seus xuíces nos fixeron o
máis mínimo caso cando andamos exhumando cadáveres e transportando os seus
restos dun sitio para outro, non querían ver, non querían saber nada tras
trinta anos de réxime democrático.
A
respecto desta carta, dúas anotacións. Primeira, o escrito do señor retirado ou
orfo da GC, publicada na páxina sesenta do xornal vigués, fixo a casualidade
que fose seguida doutra de Antonio Araújo Quintas, sobre o centro de saúde de
Gondomar. O neto de Abilio Araújo Barboza era, na altura, alcalde de Gondomar,
orfo de avó abatido polos disparos dos membros da GC, Ángel Rúa Cabanas e
Eduardo Gutiérrez Peón e do “cívico”, Domingo Alonso Vila. O sistema democrático
tampouco semella gozar de boa saúde cando un alcalde ten que comunicarse cos
seus veciños a través dunha carta ao director porque a súa opinión non é recollida coa
dignidade informativa que merece.
En
segundo lugar, a contundente afirmación do Sr. Núñez López de que “los “paseos
del amanecer” no los realizaban componentes del Cuerpo de la Guardia Civil”, lémbrame algunha das anotacións que realizou
Julio Roade, xefe local da Falanxe da Ramallosa en 1938, ao pé dalgunha das
solicitudes de afiliación ao partido nas que se fai referencia ao que
eufemisticamente denominaban: “limpeza da retaguarda”. Anota Roade: “Respecto a
lo que manifiesta el solicitante de la limpieza de la retaguardia se refiere a
que prestó servicios con la Guardia Civil. Esta Falange no ha cometido delitos
y menos aún crimenes.” Había vítimas pero non vitimarios. Había asasinados pero
non asasinos. Nesta ocultación dos vitimarios seguimos, oito décadas despois cando
xa ninguén dos que participaron nos feitos está vivo porque, ao mellor, certas
herdanzas políticas ou económicas séntense aludidas.
15.- Transmitir na outra beira
O
feito de que dous dos cinco cadáveres exhumados fosen cidadáns portugueses
empurrounos á procura dunha aquelada
difusión na outra beira, facilitada e orientada por Dionisio Pereira. O Jornal de Noticias e o Público de Lisboa fixéronse eco das
exhumacións.
Como actuou o goberno
portugués en defensa dos seus cidadáns? Afirma Pereira (2013:156):
(...)
cumpre dizê-lo com rotundidade: das dúzias de episodios em que quarenta
cidadãos de nacionalidade portuguesa foram executados de maneira extrajudicial
na Galiza entre finais de julho de 1936 e 1940, a que deveríamos acrescentar os
casos doutros oito connacionais presos e falecidos por maus tratos nas cadeias
franquistas, tão-só um, (…) figura na documentaçao consular depositada en
Lisboa no Arquivo Histórico-Diplomático dependente do Ministerio dos Negócios
Estrangeiros luso. Do resto silêncio...
É
a concreción do que o profesor Fernández Prieto denomina no limiar:
“interessada conivência do regime de Oliveira Salazar com o golpe promovido por
militares “africanistas”.
Seguimos
a considerar que as institucións democráticas portuguesas deberían ter algún
xesto, por mínimo que sexa, de recoñecemento dos seus cidadáns vítimas da
persecución franquista. Un pequeno chanzo neste camiño subiuse o 12 de maio de
2012 cando se instalou en Monçao un memorial no que figuran 56 nomes de vítimas
de fusilados tras parodias de consellos de guerra ou “paseos”. Na relación
figuran os cidadáns portugueses-miñoráns asasinados.
No
epilogo incorporado ao libro de Pereira (2013:208) recóllese un fermoso texto,
lido en Monçao, no momento da inauguración do memorial, pola súa autora, a
antropóloga Paula Godinho. Nel congratulábase
por “estar numa homenagem em que são audíveis os falares dos dois lados desta
fronteira que nos une” e anotaba:
Vivemos
um tempo, como recorda Enzo Traverso que glorifica as vítimas, mas esquece os
combatentes. Todos os que aqui homenageamos foram vítimas, embora possam ter
sido também combatentes.
O peche
do acto inaugural do memorial de Monçao correu a cargo do, na altura,
Presidente da Câmara Municipal de Monção, José Emílio Pedreira Moreira, que o
clausurou cun emotivo discurso no que entre outras cousas apuntou:
Foi
criminoso o acto cobarde e intolerante que os abateu. Mas seria também
criminoso continuarem nas penumbras do esquecimento.
Estes
homens e mulheres foram portugueses que procuraram trabalho na Galiza, ou
participaram na luta pela defesa das ideias republicanas ou filiados em
sindicatos ou movimentos cívicos contrários à ideologia fascinante do franquismo. Com
coragem, lutaram pelos seus ideais de liberdade, de democracia, de justiça e
bem estar social. Foram homens e mulheres de valores humanistas, de aguda
consciência cívica, de extrema generosidade: pagaram com a sua própria vida a
aventura num projecto de construção de uma história diferente para os povos da
Península Ibérica.
Essa
semente, porém, esteve longos anos adormecida na terra do tempo. No entanto, os
seus ideais não feneceram, antes porem, germinaram, fermentaram, contaminaram
e, no fim do séc XX, na Península ibérica, triunfou a democracia, a liberdade e
o ideal da igualdade, fraternidade e justiça para todos.
Hoje,
estamos todos a prestar uma homenagem bem merecida, embora póstuma, a estes
concidadãos portugueses.
Monção
orgulha-se por ser aqui levada a cabo a primeira evocação feita em território
nacional para trazer à tona da consciência colectiva a memória das vitimas do
regime ditatorial daquele negro tempo político. Hoje e aqui, queremos também
prestar a nossa homenagem muito especial e muito sentida ao “25 de Abril” de
Portugal, lembrando homens e mulheres com ideais semelhantes que, com a mesma
generosidade e coragem, conseguiram virar uma importante página de opressão da
nossa lusitana história, derrubando uma longa ditadura de 48 anos.”
 |
| Memorial en Monçao aos portugueses mortos en Galicia. Inaugurado en 2012 |
Finalmente
a serie documental “Linha da Frente: A
guerra tambén foi nossa” da Rádio e Televisão de Portugal (RTP) elaborada pola
xornalista Ana Luísa Rodrigues e a camarógrafa Carla Quirino, emitida o 19 de
novembro de 2016, dedicou o seu Episodio 33
sobre a persecución franquista sobre cidadáns portugueses e detívose nos
casos de Abilio Araújo Barboza e Manuel Prudêncio do Rosario.
16.- Persistir na recuperación cívica da memoria
A memoria
por recuperar, aínda que só nos limitemos aos anos máis tráxicos da persecución
franquista, é tanta que a persistencia no labor non fai máis que abrir portas.
Ao abeiro
dunha axuda concedida polo Ministerio de la Presidencia del Gobierno de España,
contra o remate de 2009 realizamos un novo proxecto que consistía en fotografar,
ordenar, dixitalizar, transcribir,
resumir e estudar as causas militares
abertas contra a veciñanza do Val de Miñor que fomos quen de localizar no
Arquivo Militar Intermedio da Rexión Militar Noroeste (AMIRMN), sito no cuartel
do Baluarte de Ferrol. Sospeitamos que o
baleirado non foi completo. En todo caso as que localizamos ocupan uns cantos
milleiros de folios. Sobre as que se traballou, 27 causas, danos un total de
182 persoas encartadas.
Sobre as
vítimas mortais podemos achegar un incompleto resumo numérico pero que non debería
andar moi lonxe dos datos definitivos. Teriamos 48 persoas asasinadas nos
lindes dos tres concellos miñoráns, delas 18 serían naturais dos mesmos e 24 doutros
concellos. Seguimos sen coñecer con exactitude os datos de seis cadáveres.
No RC de
Baiona teriamos 16 asasinados, 12 do Val de Miñor e 4 doutros concellos. No de
Nigrán o número total chega aos 17, dos que 5 serían miñoráns e outros cinco
seguen sen identificarse con exactitude. Mentres que no RC de Gondomar teriamos
15 mortos, un deles do Val, outro descoñecido e 13 de fóra do Miñor.
Mentres, os
miñoráns asasinados fóra dos lindes do Val serían 19 que se repartirían entre
Vigo (12), O Rosal (5), Tomiño (1), Mondariz (2) e Oia (2). Insistimos no
carácter provisorio destes dados e sempre considerados como a cifra máis baixa.
Estamos a falar entón, entre miñoráns e mortos no Miñor, de 70 persoas.
Como ramo
do proxecto incluíase a realización dunhas xornadas de reflexión e posta en
común sobre o estado das investigacións da represión no primeiro franquismo na
provincia de Pontevedra que se celebraron en Gondomar o 22 e 23 de outubro de
2010. Ao remate das mesmas, asociacións da memoria, investigadores,
historiadores e relatores chegaron ás seguintes conclusións que reproducimos non
só polo seu interese documental, senón, sobre todo, pola súa plena vixencia:
1º.- Con carácter xeral considerar que o termo “represión” que se adoita empregar podería
xerar algunha confusión, a pesar do seu uso consolidado socialmente, pois o que
realmente se produciu foi unha “persecución”, decretada polas autoridades
sublevadas, contra os sindicatos obreiros, sociedades labregas e partidos
democráticos, e non dunha represión ante unha acción previa.
Valorouse
que a tensión social que seguen a provocar estes estudos está en relación coa
non asunción por parte dalgúns sectores sociais dun conflito que só
asumirá o carácter de “Historia” cando
se poida investigar non só o que
aconteceu coas vítimas, senón tamén
tanto cos verdugos como cos salvadores.
2º.- Resaltar os avances realizados nos últimos tempos na
investigación, nomeadamente das vítimas, a cargo de investigadores
particulares, asociacións da memoria e do proxecto interuniversitario “Nomes e voces”,
así como, agás en contadas ocasións, reflectir a ausencia de iniciativa por parte das
institucións públicas que se limitan a conceder certas axudas a proxectos
concretos ou a actuar ante demandas externas, pero non asumen a investigación
como responsabilidade propia.
Aínda así
constatouse que o estudo da persecución franquista adoece de grandes lagoas
entre as que se subliñaron:
ü A
persecución sobre as mulleres, escasamente documentada e, na actualidade, con
limitadas posibilidades de transmisión oral. Acadou unha importancia moito
maior da que ata o momento se ten divulgado, con maltrato físico (rapado de
cabelo, aceite de rícino…), marxinación social e miseria económica.
ü Constatar
a importancia do número de persoas naturais de Portugal vítimas da persecución
franquista en todas as súas manifestacións, nomeadamente nas áreas lindeiras co
país veciño, e demandar o interese das autoridades portuguesas na investigación
do acontecido cos seus cidadáns e cidadás.
ü Se
ben se ten avanzado no estudo dos procesos militares nos que se viron
encartadas milleiros de persoas, pola contra pouco se ten avanzado no
coñecemento dos presos e presas por orde gobernativa por ter desaparecido boa
parte dos rexistros carcerarios así como por terse destruído, no inicio da
transición e por orde do daquela Ministro do Interior, Martín Villa, arquivos
policiais, da Dirección Xeral de Seguridade, da Falanxe e da Secretaría Xeral
do “Movimiento Nacional”. Neste sentido, reclamamos a inmediata dispoñibilidade
da documentación penitenciaria relativa a esta provincia, depositada en malas
condicións na Prisión de A Lama.
ü Outro
ámbito de investigación, apenas esbozado, é o estudo dos que se viron
obrigados, para salvarse, ou forzados a alistarse no exercito franquista, así
como dos desertores do mesmo, fuxindo ou cambiando de bando, proba palpable da
desafección cara o novo réxime dunha parte importante da xuventude galega.
ü Resaltar
a importancia da guerrilla no noso país e a insuficiencia dos estudos
realizados sobre a mesma, nomeadamente nas áreas do Deza, Trasdeza e Tabeirós
nas que tivo un forte impacto.
ü Subliñar
a importancia e descoñecemento da represión económica, non só no referido
á incautación de bens das sociedades
labregas, sindicatos obreiros ou partidos democráticos senón tamén das multas e
do roubo de propiedades de vítimas da persecución, mediante a tramitación dos
Expedientes de Responsabilidades Civís (1937) e dos Expedientes de
Responsabilidades Políticas (1939). O estudo desta represión económica podería
achegar datos de relevo sobre os beneficiarios dos mesmos e polo tanto dos
vitimarios. Neste eido, reclamamos que a documentación existente nos Xulgados
de 1ª Instancia de toda a provincia relativa a esta temática, se deposite de
xeito inmediato no Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra, tal e como é
preceptivo.
ü Constatar
a existencia de puntos negros na investigación en determinados concellos da
provincia, nomeadamente na área do Salnés, dos que só se teñen datos do baleirado dos rexistros civís, libros de
cemiterios e causas militares pero escaso coñecemento de información oral.
ü Reflectir
o descoñecemento do que lle aconteceu a moitos galegos aos que a sublevación
militar colleu fóra de Galicia por motivos laborais (canteiros, cabaqueiros,
mineiros, mariñeiros, seitureiros, afiadores, xornaleiros, etc.), debido á súa
profesión itinerante.
ü Sinalar
como de especial interese a investigación sobre os métodos e sistemas de
represión que permitiría unha achega aos motivos que empurraron a determinadas
persoas a cometer os crimes que realizaron.
ü Propor
a necesidade de considerar a represión nun ciclo histórico máis amplo para
entender mellor a súa brutalidade, a súa engrenaxe, as súas motivacións e tamén
os seus protagonistas (vítimas e vitimarios) do que se deriva a importancia de
ampliar aínda máis os estudos sobre a IIª República e, mesmo, sobre o período
da Restauración, nomeadamente os anos da
ditadura de Primo de Rivera.
3º.-
Seguimos a constatar as dificultades para acceder a moitos arquivos
(municipais, follas de servizo da Garda Civil e outros) mediante dilacións de
toda caste. Demandar do Estado a posta a disposición de todos os/as
investigadores/as destes arquivos e recomendar a demanda xudicial no seu caso.
4º.- Constatar
que máis de sete décadas despois do golpe de Estado o medo segue instalado
entre unha parte considerábel daquelas
persoas, nomeadamente familiares, relacionadas coas vítimas.
5º.-
Reclamar unha vez máis que o Estado asuma as súas responsabilidades e tome
iniciativas no proceso de localización e identificación das vítimas, así como na
investigación dos feitos, no canto de delegar nas asociacións da memoria ou
persoas dedicadas á investigación, en moitas ocasións de xeito particular.
Denunciar a negativa absoluta por parte do actual goberno da Xunta de Galicia a
apoiar calquera caste de iniciativa por parte de familiares, asociacións da
memoria ou persoas investigadoras, chegando mesmo a non aboar actividades
acordadas pola anterior administración e realizadas en tempo e forma.
Por certo,
por fortuna, e coa experiencia fresca do incumprimento da Xunta presidida por
Feijoo, a axuda da Presidencia do Goberno foinos aboada o último día da estancia de Rodríguez Zapatero
na Moncloa. Soubémolo tras a chamada nocturna dunha eficaz funcionaria, da que
non lembro o nome, que nos advertiu de que o goberno entrante tiña pensado
facer o posíbel para non realizar o pago dos compromisos adquiridos que ficasen
pendentes.
Quizais
fose o permanente fío de memoria o que turrase de min para, tantos anos
despois, poñerme a ordenar estas catas cando, unha outra vez, a tensión social sobre a incómoda memoria da guerra de España e
do franquismo volve ocupar un lugar salientábel nas disputas políticas.
[1] Sobre o Cabo Manuel González Pena,
ver: Abad Gallego, X.C., 2008: 313-317. Sobre os feitos: Vilar Pedreira, X. L. e
Méixome, C., 2005:155-168.
[2] Solidaridad Obrera. Hai
varios xornais con esta cabeceira. No que publica “Saluto” é no voceiro da
Confederación Regional Galaica da CNT, na fase na que se edita na Coruña entre
1930 e 1934. Ver: Fernández, E. e Pereira, D. (2004:249-250).
[3] Anos máis tarde
recibimos o emocionado agradecemento dun fillo de Manuel Aballe, un dos
asasinados, que dende a Arxentina, país que acolleu a toda a súa
familia ao pouco do asasinato do pai, viñera coñecer a terra dos seus pais e
atopouse coa insospeitada homenaxe realizada no memorial.
[4] Presidido por
Luís Carlos de la Peña e con Ana María Rodríguez como concelleira de cultura e
responsábel da recuperación da “memoria histórica”. A colaboración dos posteriores gobernos
municipais foi inexistente, mesmo con serias dificultades que chegaron ata a
negar o permiso para colocar unha placa
conmemorativa no cemiterio, na terra baixo a que foron soterrados “os Nove”,
persistindo en ocultar un “lugar de memoria”.
Por fortuna, no cabodano dos crimes, en 2019, foi posíbel, coa
colaboración do novo goberno municipal, sinalar o espazo de soterramento coa
placa conmemorativa deseñada por Fernando Casás.
[5] Infelizmente, tras infrutuosos intentos e o desinterese dos gobernos
municipais posteriores, o proxecto de Fernando Casás continua inacabado. Faltan os 45 loureiros que deberían acoller a árbore de bronce.
[6] Galicia Martir (1937); Atila en Galicia (1937) e Milicianos (1938). Ata 1976 non se
editaron o primeiro e o último; ata 1978
o Atila... Os tres por Akal. Hai unha
edición conxunta en A Nosa Terra (1995).
[7] La Galice sous la botte de
Franco (1938) asinado por Jean Flory; no mesmo ano unha edición en castelán
Lo que han hecho en Galicia. Editouse
tamén na Arxentina baixo o título Galicia
mártir. En galego baixo o rotulo de O
que fixeron en Galicia 1936 en edición de Carlos Pereira Martínez (1998).
Hai unha reedición da de 1938 baixo o título de Galicia bajo la bota de Franco (2005)
[9] RC do Rosal nº 342 e 343. Libro de defuncións 1936. A capela de San
Xián e o seu cemiterio eclesialmente pertencía á parroquia do Rosal. En 1796 os
veciños solicitan que se declare parroquia independente e en 1806 o bispado
erixiuna como vigairía perpetua. Non se estableceu como parroquia e pasou a ser
un anexo da parroquia de Santa María de Oia. Actualmente pertence a esta. Pola
contra, administrativamente, pertence á
parroquia do Rosal. Probablemente isto explique as referencias a Oia nas
fontes orais, xunto coa identificación do concello do Rosal coa beira do Miño e
non do Atlántico.
[10] Silva, E. e Macías, S.: 2003.
[11] Pessoa, C.:
“Repressão franquista. Familias de portugueses mortos já podem fazer o seu
funeral” en Público 12/02/2011.
Fotografia Paulo Pimenta. Tamén pode consultarse en www.minhor.org
[12] Estamos certos de que o seu
nome era Jesús grazas á información fornecida pola amiga Elsa Quintas. A avoa
da nosa informante acompañou á daquela moza do “palero” cando esta foi falar
con el estando preso no depósito municipal. Falaron por un ventanuco que aínda
hoxe se conserva.
[13] A elección do goberno municipal republicano de Nigrán foi un proceso
algo estraño ao pretender o último alcalde da monarquía reconverterse en
monárquico (republicano?), o médico Severino Alonso Gonda, coa aceptación dos
gobernantes republicanos pero co rexeite de parte dos electores. Finalmente
celebráronse eleccións e constituíse a nova corporación o 5 de xuño de 1931
baixo a presidencia de Manuel Alonso González e con Joaquín de la Iglesia
Portela como concelleiro. O 25 de outubro de 1934 a corporación en pleno será
destituída polo goberno radical-cedista. O 21 de febreiro de 1936 o goberno da
Fronte Popular restituirá a anterior corporación con Alonso como alcalde e De
la Iglesia como concelleiro (Adrio Barreiro, 2008:400-404; Mosquera Veleiro;
2019:61-87)
[14] Desta información que achega o estudo forense non temos
información ningunha.
[15] Cómpre salientar que a administración posterior, presidida por Núñez
Feijoo, a pesar de cumprimentar a documentación esixida e co visto e prace da
administración saínte, negouse a sufragar, os, aproximadamente, 4.000 euros dos
traballos arqueolóxicos das fosas de San Xián e de Baiona.
[16] O de Joaquín de la Iglesia Portela que regresaba ao fogar, o de
Francisco Fernández del Riego. Ambos no cemiterio de San Pedro da Ramallosa. E
o do compañeiro descoñecido de Iglesias Portela, soterrado no cemiterio
municipal de San Fiz de Nigrán.
[17] As autopsias foron realizadas polos médicos de Nigrán Severino Alonso
Gonda e Jacobo Martínez Pereiro. Ambos vítimas da persecución dos sublevados.
Ao primeiro, encarcerado en San Simón, retiráronlle a licenza para exercer.
Sobre o segundo encirrouse a Falanxe de San Pedro e concentrou a súa rabia que
mesmo lle puido custar a vida que conservou con fortuna. Sobre Alonso Gonda
pódese consultar Lamela García, L., 2008. Sobre o segundo ver causa 1331/36
contra Fermín Martínez Pereira e Victor Manuel Pérez Pérez por intento de
atraco, AMIRN.
[18] http://vitimas.nomesevoces.net/gl/
[19] A presentación de “Algunhas consideracións ao abeiro das exhumacións
das fosas de San Xián” realizámolas o 30 de novembro de 2012 na Facultade de
Ciencias da Educación da Universidade da Coruña no marco da XIV Semana Galega
de Historia, organizada pola Asociación Galega de Historiadores (AGH) baixo
o rótulo: “Franquismo, investigación
historiográfica e memoria histórica”.
[20] Moito máis se temos en conta que, na altura, a estrada
Pontevedra-Camposancos que tiveron que percorrer estaba só asfaltada ata o Cabo Silleiro (Álvarez Limeses, 1936:39).
Bibliografía citada
Abad Gallego, X.C. (2008): Cen personaxes en torno a una guerra. Vigo: Instituto de Estudios
Vigueses.
Alonso Ríos, A. (1996) O siñor Afranio. Ou como me rispei das gadoupas da morte. Vigo:
Castrelos.
Anónimo (1998): O
que fixeron en Galicia 1936. Edición de Carlos Martínez Pereira. Vigo: A
Nosa Terra.
Flory, J. (2005): Galicia bajo la bota de Franco. La edición clandestina de 1938.
Reedición en castelá a partir da tradución
do orixinal francés de La Galice sous la botte de Franco. Episodes de la terreur
blanche dans les provinces de Galice, rapportés par ceux qui les ont vécus.Santiago:
Alvarellos.
González Pérez, J.A. (1998): Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939. Vigo: Cumio.
Graham, H. (2006): Breve historia de la guerra civil. Madrid: Espasa Calpe.
Lamela García, L.(2008): A represión da masonería viguesa. Vigo: A Nosa Terra.
Máiz, B. (1988): Galicia
na II República e baixo o franquismo (1930-1976). Vigo: Xerais.
Méixome Quinteiro, C. (2008): “Da Tomada dos
Inesesao campo de concentración de Oia. Notas para un estudo da represión
franquista no Val Miñor (1936-1939)” en O
Miño una corrente de memoria. Ponteareas: Alén Miño.
Méndez Ferrín, X.L. (2012) : Nós, Galiñeiro. Gondomar: IEM.
Noya, J.(1996): Fuxidos.
Vigo: Xerais.
Pereira D. (2008): “A represión franquista contra os
cidadáns portugueses naGaliza (1936-1939)” en O Miño una corrente de memoria. Ponteareas: Alén Miño.
Pereira, D. (2013): Emigrantes, exilados e perseguidos. A comunidade portuguesa na Galiza
(1890-1940). Santiago: Através.
R. Castelao, A. (1976): Galicia mártir. Madrid: Akal.
R. Castelao, A. (1976): Milicianos. Madrid: Akal.
R. Castelao, A. (1978): Atila en Galicia. Madrid: Akal.
R. Castelao, A. (1995): Galicia mártir. Atila en Galicia. Milicianos. Vigo: A Nosa Terra.
Silva, E. e Macías, S.(2003): Las fosas de Franco. Madrid:Temas de hoy.
Vilar Pedreira, X. L. e Méixome, C. (2005): “A Volta
dos Nove: notas para un estudo da represión franquista no Val Miñor” en Murguía. Revista Galega de Historia. Nº
7-8.
VV. AA. (2007): Volta
dos 9. Arte e memoria. Arte é memoria. Gondomar: IEM.
Ningún comentario:
Publicar un comentario