O cabo Lores no ollo do furacán

     

O cabo de asalto Francisco Lores López

Cando, o 18 de xullo, o cabo Lores acudiu ao cuartel de Santa Clara,atendendo á chamada dos seus superiores, pouco podía imaxinar que nunca regresaría ao seu fogar[1]. Estábase a desencadear un furacán que arrasaría vidas, facendas eproxectos de futuro de milleiros de persoas, novas coma el, e non tan novas. Aquel deus maia do lume, o vento, as tormentas e unha soa perna (hunracán, hun, unha; racan, perna)inzaría de cadáveres os campos de batalla, asbeiras das estradas e os paredóns, e arrastraría á miseria económica varias xeracións. O cabo Lores non chegaría a poder comprobar como aquel ciclón que o levou por diante era o primeiro dos ventos furacanados que arrasarían Europa e o mundo.

Porque, e cómpre dicilo unha e outra vez, aquilo comezou cun golpe de estado que uns pouco militares conxurados, insubordinados contra os seus mandos, insubmisos ante a xerarquía militar e sublevados contra o poder político lexitimamente constituído, iniciaron,no norte de África, a tarde anterior e, nalgunhas, poucas, capitais peninsulares, aquela mesma mañá na que o cabo Lores se dirixía a cumprir co seu deber.

Aproveitamos as verbas escritas para relembralo unha vez máis (Fernández Prieto e Míguez Macho [2018]):

Contra a crenza común, é no golpe e non na guerra onde debe atoparse o sentido das matanzas. En realidade, todo está dito e escrito nos plans do golpe e no recoñecemento que os conspiradores fan neles sobre as dificultades obxectivas que esperan atopar para triunfar. (...) O golpe, non a República, é a orixe da guerra civil, e inaugura/desata as matanzas (...) moitos dos debates sobre as causas profundas da guerra e as súas raíces saltan por riba da historicidade do golpe e obvian a súa materialidade.

1.- A viaxe de Paco Lores.-

O vigués de nacenza e cabo do corpo de asalto destinado en Oviedo, Francisco Lores López, prestou declaración, con escasa diferenza de días, en cada unha das causas militares nas que se viu imputado. O primeiro dos seus testemuños, realizado o 11 de decembro, forma parte da instrución da causa nº 178 que seguiremos de preto. O segundo, recollido na causa 887/1937, efectuouno sete días máis tarde. Entre ambas declaracións non hai diferenzas substanciais, agás unha mellor redacción por parte do secretario da primeira das causas citadas.

1.1.-A “caravana”  en defensa a legalidade republicana.-

O relato de Lores comeza o día no que se coñece a sublevación militar. Ao ter coñecemento do mesmo, os mandos do corpo de asalto ordenaron concentrarse no cuartel. Sobre as seis da tarde a súa compañía, a 18, recibiu a orde de trasladarse ao goberno civil, co capitán Curiel, o tenente Yush[2] (sic)e os sarxentos Peñarredonda e Navarro á fronte. Ao cabo ordenáronlle que, coa súa escuadra,vixiase a porta principal. A este fin empregou catro dos cinco gardas dos que dispoñía.

Ao pouco o tenente Lluch ordenoulle que lle fixese escolta con tres gardas para ir a Madrid. Ao comunicarlle que só contabacun libre, respondeulle que non importaba, que co que tiña e outro máis era suficiente. Acompañou pois ao tenente xunto cos gardas Serafín González Enriquez e Antonio Alonso Alvariño, e mais, a proposta do cabo, o tamén garda Antonio Sánchez Rodríguez, por ser este de Madrid. Os cinco figuran imputados na causa 887/1937 polo delito de rebelión militar.

Rematada a cea,trasladouse ao cuartel de Santa Clara para recoller o equipo. Alí atopousede novo co tenente, quen lleordenoulle achegarse ata o goberno civil onde se estaban arrexuntando autocares, camións da Campsa e outros particulares para formar a columna motorizada que se ía desprazar a Madrid en defensa do goberno, para comprobar que tivesen aceite e gasolina. Ao comunicarlle, telefonicamente, que o ordenado estaba cumprimentado, o tenente dispuxo que baixase ata o cuartel cun dos autocares. No propio cuartel e dende uns camións escoltados por soldados, en presenza de mandos do exército, transportaron armas, uns 80 e pico mosquetóns, e subíronos ao autocar, ao tempo que, comprobaban e vixiaban a operación. Rematado o labor, incorporáronse á caravana formada diante do goberno civil en presenza das autoridades civís e militares, incluíndo o coronel Aranda co seu estado maior, o gobernador civil[3], o coronel da garda civil e o comandante de asalto Ros.

Causa 887/1937. AMINOR.

A partir das declaracións que o cabo verteu na instrución do expediente aberto polos mandos militares de Oviedo que rematou converténdose na causa 178/1936, así como das recollidas na 887/1937 contra o tenente Lluch, os gardas citados e propio Lores, e tamén dos atestados da GC de Ponferrada e Vilamartín de Valdeorras; das declaracións do cabo ante o xulgado militar de Ourense e do informe do xuíz instrutor desta ultima cidade, podemos reconstruír a viaxe do cabo Lores dende Oviedo ata Benavente, pasando por Mieres e León, para retroceder ata Ponferrada e, a pé, chegar ata Vilamartín de Valdeorras, co seu posterior traslado a Ourense e o regreso a Oviedo.

1.2.-Comeza a viaxe

A caravana integrada por uns 15 vehículos, entrecamións, autocares e coches máis pequenos, saíu sobre as 12 da noite cara a Madrid ao mando do tenente de Asalto Francisco Lluch. Nalgúns traballos dáse a cifra duns 500 homes.Unha hora máis tarde partiu a columna ferroviaria con dúas locomotoras e 12 vagóns cargados ata os topes. Fálase dun total de 4.000 mineiros armados, sobre todo, de dinamita transportada e dous dos camións da columna motorizada. Debía ser un formigueiro de xente, achegada dende as vilas e aldeas dos arredores da capital,que se foi concentrando á beira dos automóbiles, no antigo campo da lá, hoxe no centro da cidade.

Saída da “caravana”segundo a ilustración de de Carlos Saenz de Tejada[4] para o libro de Arrarás[5].
No pé di: “... La columna ha partido entre estruendosos vivas y “U. H.P.”

En Mieres, sumáronse á expedición máis paisanos eo tenente ordenou o reparto dos mosquetóns aos incorporados de novo. Sobre as dez da mañáchegaron a León, onde fixeron un alto paraagardar pola columna ferroviariae descansar. Puxeron os vehículos diante da deputación provincial. Mentres, oficiais do exército e gardas de asalto repartíronlles aos paisanos entre cento cincuenta e douscentos fusíse algunhas metralladoras que retiraran do cuartel. A partir de entón tomou o mando da expedición un comandante do estado maior do que di o cabo Lores descoñecer o nome[6].

Chegaron coa noite a Benavente, onde lle deron orde de retrocederao terse coñecemento de que varias guarnicións se sublevaran, e non só a de Valladolid que pensaban render de camiño a Madrid[7].Ante o temor de que a guarnición de León tamén se sublevara, como así acontecerá na mañá seguinte,dispúxose o regreso por Ponferrada entre as expresións de ledicia dos mineiros desexosos de regresar a Oviedo para recuperala para a causa republicana[8].

Na capital do Bierzo tívose noticia de que se sublevara a guarnición de Oviedo e que o grupo de asalto fixera causa cos rebeldes, tomando o mando o comandante Caballero[9], polo que, segundo declara o cabo Lores na instrución da causa, “no queriendo luchar contra sus compañeros y aún más, siendo su deseo apoyar al movimiento nacional que el declarante no tiene inconveniente de calificar de movimiento de redención ya que hasta entonces estaban las Fuerzas de Asalto cubiertas de ignominia”, díxolle ao garda Antonio Sánchez Rodríguez que “contra sus compañeros no iba”, polo que acordaron desertar sen poder poñerse en contacto cos outros dous compañeiros que estaba seguro pensaban igual ca eles.

Autoridades alemás e españolas co ministro do interior nazi Heinrich Himmler en San Sebastián. Á dereita de Himmler, con gafas escuras, o comandante Gerardo Caballero Olabézar. Á dereita, con uniforme da Falanxe, José Finat y Escrivá de Romaní “conde Mayalde”, destacado represor e embaixador de España na Alemaña nazi (1941-1942).
Foto Marín - Kutxa Fotoeka. Licenza Creative Commons.

O acontecido en Ponferrada seguímolo a través do atestado da GC asinado polo comandante deste posto, Benito del Valle, con certa posterioridade aos feitos, o 16 de agosto. Segundo o escrito do garda civil, Lores e o seu compañeiro presentáronse na casa-cuartel, sobre as dez da mañá do día 20, para que lles desen auga e dicindo que se marcharan da columna “marxista” xa que preferían morrer antes de ter que abrir lume contra o exército, a garda civil ou os seus compañeiros de armas. Nese momento, di o redactor do atestado, xa se lle vían as ganas de ficar no cuartel. Cando a columna ía emprender a marcha de regreso a Asturias, baixaron do camión e agocháronse tras unhas matogueiras. Cando partiu, presentáronse de novo no cuartel da GC e explicaron os motivos de abandonar a caravana así como lle advertiron da posibilidade de que sufrisen un ataque. A indecisa autoridade da GC, recomendoulles que se dirixisen a León e se presentasen ante os mandos do seu corpo nesta cidade. Marcharon do cuartel co temor a ser vistos polos da outra columna que remataba de chegar á estación do ferrocarril. Pero como as comunicación estaban interrompidas e a estación “tomada por elementos marxistas”, mandados polo tenente Alejandro García Menéndez, e temendo que os obrigasen a incorporarse de novo, despois de agochar as armas, cos monos e sen insignias,fuxiron polo monte. Esta segunda “forza marxista” foi a que mantivo un tiroteo, sobreas tres da tarde, co posto da GC. Aquela mesma tarde os gardas de Ponferrada viron ao cabo e ao seu compañeiro sen armamento. Asegura o autor do atestado que “no hicieron armas contra las fuerzas deste instituto” e que se pode apreciar neles un verdadeiro amor polos seus compañeiros de armas.

A columna ferroviaria e parte da motorizada chegou na mañá do 20 a Ponferrada. Os gardas civís, por orde do xeneral Bosch e baixo o mando do capitán Román Losada, concentráronse na casa cuartel dende onde controlaban a estación do tren. Á capital berciana acudiran tamén centos de obreiros da zona. Parece que o tenente de asalto, Alejandro García Menéndez, que estaba á fronte da expedición de retorno, intentou parlamentar e entrou na casa cuartel coa bandeira branca, pero foi detido polos sublevados que fixeron fogo de metralladora sobre a masa de mineiros que agardaban na praza. Estes atacaron con dinamita e a súa escasa fusilería, pero a maioría non tiñan armas e retiráronse en tren ata Villablino e dende alí como puideron regresaron a Asturias. Os primeiros disparos producíronse sobre as tres da tarde e prolongáronse ata a noite. A chegada dunha columna de 200 soldados procedente de Lugo, precedida por aeroplanos con metralladoras remataron coa resistencia obreira en Ponferrada. Ao tenente García Menéndez fusilárono aos poucos días xunto ao alcalde da vila, Juan García Arias, e mais ao dirixente sindical Arturo Pérez Pita[10].

Ao  estudar as causas militares, cómpre non esquecer a súa necesaria “lectura profunda”, como dirían os estruturalistas. Nas causas ninguén conta exactamente a verdade. Os imputados pretenden reducir as súas penas, polo que procuran alegar que a súa actuación foi obrigada pola ameaza, a presión, o medo, por obediencia a ordes superiores, por descoñecemento da declaración do estado de guerra, etc., ou, neste caso, por unhasúbita identificación coa causa dos sublevados a través da solidariedade cos compañeiros de armas.

Cal foi a actuación do cabo Lores nos feitos de Ponferrada non fica claro na instrución da causa. É  evidente que el trata de zafarse,de salvar a vida. Como tampouco hai ningunha claridade a respecto do que pasou na casa cuartel de Ponferrada co tenente García Menéndez. Na instrución nunca se cita a chegada á vila berciana da columna militar procedente de Lugo, nin dos aeroplanos, presenza que coidamosexplicaría que o cabo Lores e o seu compañeiro andasen fuxidos durante unha semana polos montes ata chegar a Vilamartín de Valdeorras.

Como se facía perigoso permanecer en Ponferrada, continúa o seu relato o cabo, marcharon cara a Toral de los Vados, cara ao  oeste de Ponferrada, en dirección a Valdeorras. Alí  durmiron esa noite e agardaron por se pasaba algunha forza de asalto, cousa que non aconteceu; en vista do cal se internaron polo monte e tras sete ou oito días andando chegaron a Vilamartín de Valdeorras. Aquí hai un certo desaxuste nas datas referidas, mentres o cabo Lores di que chegaron ao concello valdeorrés o 28, o atestado do sarxento comandante do posto da GC, Rafael Sánchez Iglesias, di que se presentaron no cuartel o día 30. Aínda que ambas cousas poidan ser certas. Tampouco en ningún momento se explica por que tomaron cara a Toral de los Vados e despois, aínda que fosen medio perdidos, non o fixeron cara ao  norte e si cara ao  sur. Tiñan algunha ruta ideada ou foi un simple extravío no monte, cousa pouco crible en militares profesionais? Como tampouco se explica moi ben que non indagasen nesta cuestión nin o comandante do posto de Vilamartín nin o xuíz instrutor de Ourense.

Á súa chegada ao cuartel de Vilamartín de Valdeorras o cabo portaba unha pistola regulamentaria Astra, dous cargadores e algo menos de medio cento de cartuchos.O comandante do posto levantou o correspondente atestado e despois de recoller o armamento, tanto o que portaban como o que deixaran agochado nas aforas de Ponferrada, ordenou que, acompañados por unha parella da GC, se presentasen ante o comandante militar de Ourense. Á  cidade das Burgas chegaron o 2 de agosto. A autoridade militar ourensá dispuxo que prestasen servizo en calidade de agregados, mais dous días despois suspendéronos de armas e ficaron en estado de prevención en tanto se procuraban informacións aclaratorias.

Das pescudas encargouse o comandante mobilizado Ramón Ulloa Sotelo quen somete o cabo Lores a un intenso interrogatorio no que manifesta que o seu verdadeiro interese en viaxar a Madrid era arranxar asuntos relacionados co seu traslado a Vigo ou á Coruña así como  que no momento de partir a “caravana” non se declarara o estado de guerra en Oviedo. Afirma que cando se presentou voluntario para a viaxe ninguén lle dixo os motivos desta, por non ser costume no corpo de asalto anunciar onde se vai intervir eao ver os mineiros concentrados, dixéronlle que ían a Madrid a prestar axuda ao goberno, ignorando, por suposto, que se declarara o estado de guerra en Valladolid, asunto do que soubo pouco antes de chegar a Benavente, nun “pueblecito” do que non lembra o nome. O cabo Lores declara que, como militar, nunca pertenceu a ningún partido pero olla con simpatía os partidos “simplemente republicanos” que procuran unha república digna e honrada e non unha república marxista.

O comandante Ramón Ulloa Sotelo, en calidade de xuíz informador, considera que o cabo e o garda “no hicieron armas contra la fuerza pública pudiendose apreciar en ellos un verdadero amor a suscompañeros de armas”, polo que resolve sobreser a investigación e que ambos presten servizo de armas, como así fixeron a partir do 28 de agosto.

Aínda que sabía que debía incorporarse ao seu grupo no prazo de cinco días, ata finais de agosto imposibilitoullo a investigación aberta e o estado de prevención no que se atopaba e despois impedíronllo os seus xefes de Ourense, a pesar de ofrecerse voluntario, en dúas ocasións, para regresar a Oviedo.Todos estes pormenores están certificados no escrito, incorporado á causa, asinado polo sarxento-xefe accidental da garda de asalto de Ourense, José Jimenez Prieto, co visto e prace do gobernador civil do 26 de novembro, data na que parte para incorporase á plantilla de Oviedo.

1.3.-O relato do garda Antonio Sánchez Rodríguez

O compañeiro de viaxe do cabo Lores achega o seu relato na causa contra este, sen afastarse da narraciónmáis debulladapolo imputado, máis alá dalgunha puntualización anecdótica e presentarse sempre como subordinado. Expresa que emprenderon a viaxe o día 18 tras a invitación do cabo a acompañalos na expedición que mandaba Lluch. En Mieres repartiron os fusís que levaban. Continuaron viaxe a León, onde lles entregaron máis armas. Seguiron a Benavente onde recibiron orde de retroceder a Ponferrada.Unha vez nesta vila tratou de entregar as correaxes e o armamento no cuartel da GC e quedarse no mesmo, pero o cabo Lores considerou que era mellor abandonar a expedición máis tarde. Decidiron, entón, por así ordenarllo o tenente, montar nos coches da expedición, dos que baixaron antes de que  arrancasen, agochándose ata que partiu o coche lixeiro no que supoñían viaxaba o tenente Lluch. De inmediato acudiron ao posto da GC onde lles aconsellaron que se presentasen  no acuartelamento de asalto de León, mais, non puideron facelo por falta de “medio de locomoción”. Tiraron entón polo medio do monte e despois de varios días chegaron a Vilamartín de Valdeorrras. A GC desta localidade levantou atestado e trasladáronos a Ourense poñéndoos a disposición do xulgado militar que, aos poucos días, sobreseu a causa e dispuxo que prestasen servizo activo ata que recibiron a orde de incorporarse a Oviedo.

1.4 Oviedo: o asedio

Que acontecera na capital asturiana dende a marcha do cabo Lores coa expedición motorizada cara a Madride o seu regreso catro meses máis tarde? Por que non regresara antes? E, por que regresou daquela? Estas cuestións están en parte contestadas no que lle aconteceu a partir de Vilamartín de Valdeorras.

O máis significativo do que atopou na cidadefoi, como lle escribirá a Feli, a súa dona,poucas horas antes de que lle furten a vida: “De nuestra casa, nada queda, todo fue arrasado por la guerra, nada pudosalvarse…”. Todo estaba devastado.O seu proxecto de futuro, de vida en común, o seu fogar, como o de tantas e tantas persoas, ficaba esnaquizado pola vontade dos militares sublevados e dos seus apoios civís. “... tienes que reconstruír tu hogar”,escribiríalle a súa muller antes de ser fusilado. Oviedo xa non era o mesmo, pero o cabo Lores regresaba coa ilusión de algún día restaurar a casa, o fogar, coa súa muller, a nena, e o cativo que xa debía ser nado, se todo fora ben. Precisaba salvar a vida e, nalgún momento, cando o furacán amainase,achegarse ata a valgada cántabra de Guardamino para todos xuntos asentarse nun destino incerto, pero común. A desfeita sería moito maior da que pensaba.

Ben sabía o que pasara neses meses, pero seguro que non podía imaxinar a dimensión da destrución. Sabía que o coronel Aranda se sublevara, que enganara con argucias de ambicioso traidor os fieis á República, e a vella Vetusta de Clarín ficara asediada polos mineiros, polas forzas leais enrabiadas pola traizón e a perda da súa cidade, do seu símbolo. O cerco prolongouse ata o 17 de outubro cando un destacamento de socorro, procedente de Galicia, substancialmente reforzado con tropas africanas, as tropas mouras, conseguiu enlazar cos sitiados e abrir un estreito corredor para subministracións.

Con motivo da insurrección obreira de outubro de 1934 e a posterior e feroz represión, a presenza militar en Asturias, en xeral, e en Oviedo en particular, era  considerábel. Mesmo organicamente creárase unha comandancia militar exenta da VIII división dirixida polo coronel Antonio Aranda. Desa comandanciadependían o rexemento de infantería de Oviedo e o de Xixón, unha brigada de montaña, oito compañías da garda civil, unha delas en Oviedo, dúas de carabineiros, unha en Xixón, e outra compañía de Asalto en Oviedo, á que pertencía, como xa sabemos, o cabo Lores.

O coronel Aranda estaba considerado como pro-republicano por algúns sectores, mentres, para outros, non pasaba de ser un ambicioso raposeiro amigo de Franco e Gil Robles. Mesmo algúns dos seus subordinados desconfiaban das súas ladinas actuacións. Aínda que non estaba entre os que en Oviedo preparaban a sublevación, ben sabia das súas reunións e ben que os deixaba facer. Aparentou apoiar a marcha dos mineiros a Madrid, parece que reclamadospor Indalecio Prieto, porqueasí afastaba da cidade preto de catro mil obreiros, son as cifras das que se fala, armados con dinamita e os escasos fusís conservados baixo agocho dende 1934; mesmo autorizou a entrega dos douscentos vellos mosquetóns como nos relata o cabo Lores.

No mesmo día que marchou a expedición púxose discretamente en contacto co mando do rexemento Simancas de Xixón, Antonio Pinilla, para concertar a sublevación e xa ordenara a concentración das espalladas compañías da garda civil en Oviedo, ordenandolles saír das casas-cuarteis mesmo co puño en alto se fose preciso. Mentres os de asalto vixiaban dispersos a cidade. Na madrugada do 19 acordou con Mola o apoio á sublevación. Ao saberse que esta  se estaba a producir nalgunhas capitais, poucas, de Castela, León, Galicia, Navarra, Vitoria, parte de Aragón e Sevilla, o gobernador civil solicitou a súa presenza. Na reunión os líderes dos principais partidos da Fronte Popular e dos sindicatos solicitáronlle que entregase armas ás milicias de mineiros. Esixiu unha orde por escrito do ministro. Cando esta chegou alegou ter que trasladarse á comandancia militar para consultar co seus estado maior. Xa no goberno militar, desobedeceu a orde e sublevouse cando chegaron á cidade a  maior parte das oito compañías de gardas civís; aínda sabendo que non contaba co apoio do xefe de asalto, comandante Alfonso Ros[11], nin do dos carabineiros, tenente coronel Ricardo Ballinas López.

Último número do  Avance,
antes da insurrección de outubro de 1934.

No convento de Santa Clara, convertido en cuartel das forzas de asalto, arremuiñábase a xente pedindo armas alertada por unha primeira páxina case en branco do Avance[12], censurado polo gobernador civil, na que se chamaba á defensa da república.Alí mandou Aranda o  comandante Gerardo Caballero Olabézar cunhas cantas ducias de gardas civís. Caballero era unbo coñecedor do Oviedo e desempeñará un papel central na toma da cidade coa experiencia acumulada, en 1934, na resistencia á  insurrección obreira e na posterior represión posterior. A súa misión era someter os seus antigos compañeiros de armas, aos poucos alí concentrados e case sen armamento.Ros e os seus homes, coa axuda dalgúns milicianos, resistirían ata a mañá do día 20.Tanto o  comandante Alfonso Ros, como os gardas de asalto e un abondoso número de milicianos, fusiláronos de seguido contra as paredes do antigo convento de Santa Clara.

Debuxo de J. Valverde[13], ilustrando o  libro de Arrarás (194:114).O pé de imaxe di:
“...Desde las dos de la tarde comenzó a ser invadido el Cuartel de Santa Clara por una chusma de milicianos” 

A sublevación conxunta das guarnicións de Xixón e Oviedo obrigou as forzas republicanasa atender dous focos de insurrección militar. Aranda controlou o casco urbano, prendeu as autoridades republicanas e deu manga ancha á  Falanxe para a limpeza interior. A cidade ficou illada rodeada de territorio republicano e sen conexión co mar. Aranda planeara a defensa dende os altos que rodean Oviedo. En Xixón os sublevados resistiron ata o 21 de agosto. Entón as forzas republicanas puideron concentrarse no asedio a Oviedo, pero daquela xa as forzas de relevo procedentes de Galicia  avanzaran o suficiente.

 Ilustración de Saénz de Tejada para o libro de Arrarás, co seguinte pé:
“La ambicionada presa: Oviedo, la miran estática”

A principios de setembro comezaron os combates intensos con bombardeos e ataques artilleiros causando un gran número de mortes de civís, como tamén as causaron os problemas hixiénicos derivados da ausencia de augae da contaminación da mesma que desatou un andazo de tifo. En outubro as milicias populares lanzaron unha grande ofensiva premidaspola proximidade da columna de socorro procedente de Galicia substancialmente reforzada (19.000 homes) polas tropas de África (un batallón da lexión e oito tabores de regulares). Aranda ordenou a retirada ao centro da cidade para unha última resistencia, poisxa perdera a metade dos seus homes, esgotara as reservas de munición e as milicias acadaran algúns dos puntos elevados que dominaban a cidade e deixárana sen luz, mais estas sufriran tamén moitísimas baixas e esgotaran as municións. A columna de apoio rompeu o cerco o 17 de outubro. As milicias tiveron que deter a ofensivae retirarse ás súas posicións de inicio. Oviedo ficaba en mans dos sublevados.

Liña defensiva de Oviedo. Tomado de Arrarás (1941)

2. O regreso: o expediente contra Francisco Lores

En aparencia, tras a investigación ourensá e as certificacións e ordes pertinentes dos mandos de asalto da cidade galega, o asunto de Paco Lores e de Antonio Sánchez, o seu compañeiro nunha viaxe de case catro meses, ficaba resolto. Remataban a viaxe no punto de partida e reincorporados á  súa compañía. Oviedo era praza segura para os sublevados. O cabo e o garda reiniciaban o seu traballo, iso si, nunha extraordinaria situación bélica. Era o 26 de novembro de 1936. O seu regreso non sería de boa vinda.

Catro días despois, o garda de asalto Julio Alonso del Río[14]presenta un parte verbal ante o tenente José González Díaz-Parreño. O garda asegura que estando no campo de San Francisco coincidiu con Francisco Lores López que andaba a ler, “como de costumbre”, o xornal Claridad”[15], entón xurdiu na conversa a morte do Sr. Calvo Sotelo que ocorrera uns días antes[16]. Segundo o denunciante, o cabo Lores manifestou “que elveía muy bien el que se hubiera llevado a cabo este asesinato, porque sino ese hombre nos llevaría a una guerra civil”. Como o denunciante lle recriminou esas palabras, o cabo retrucoulledicindo que:

(…) todos los que teníamos sentimientos fascistas veíamos mal este asesinato, pero en cambio no nos dábamos cuenta de los muchos que había hecho el Ejército y la Fuerza Pública durante la represión de octubre de 1934, en toda España y especialmente en Asturias, que sacaban a los hombresde la cama para asesinarlos sin más contemplaciones, hechos que el mismo había presenciado(...)

Capa do xornal socialista Claridad 

    

O denunciador continúa o seu relato. Segundo el, Lores, o 18 de xullo dedicouse a instruír as milicias "rojas", diante do goberno civil, unha horas antes de que saíran, ao seu mando, para combater o exercito en Madrid.
O expediente aberto tras o parte verbal transformarase máis adiante en causa aberta, sinalada co número 178/1936, polo delito de traizón.Como dixemos, o cabo Lores figura imputado nunha segunda e posterior causa, a 887/1937, aberta contra o tenente de asalto Francisco Yust (sic) Urbano e os gardas de asalto Serafín González Enríquez, Antonio Alonso Alvariño e Antonio Sánchez Rodríguez polo delito de rebelión. Esta segunda causa iniciouse o 19 de agosto de 1936 e instruiríana sucesivamente o tenente coronel José Rodríguez Abella, e os capitán xurídicos, Luís Figueiras Crestar e Rogelio Baranda (?) Sánchez.

O alférez Eugenio Pita Blanco é  nomeado instrutor do expediente. Como tal chama a comparecer o tenente González Díaz-Parreño que se ratifica no parte e nada novo ten que engadir, pois limitouse a cursar o parte xa que nesa altura nin estaba incorporado ao grupo, nin coñece, nin por referencia, o  cabo Lores do que só ten escoitado, na dirección xeral de seguridade, que tanto el como o tenente que acompañaron a expedición de mineiros a Madrid fixérono voluntariamente.

Deseguido declara o garda de asalto e denunciante Julio Alonso del Río que se ratifica na información que verteu no parte ao tempo que sinala que nunca tivo relación co cabo Lores, pero a resultas daquela conversa considérao un extremista e esa mesma consideración lla escoitou a outros, así como tamén oíu que o cabo foi un dos que visitou o señor Bosque^[17], daquela gobernador civil da provincia para ofrecerlle, en relación coa política, a colaboración da compañía 18 pero que non podía facer o mesmo coa 42,nin coa10 ou cos locais por ser todos uns fascistas[18].

Inquirido polo instrutor para que cite nomes dos que viron o  cabo instruír as milicias “rojas”, nomeao sarxento Manuel Costales Martínez, os gardas Plácido Cuevas Cuevas e Paulino Alonso Martín,así como que o cabo Jesús Paredes, pois cando estaba a presentar, de palabra, o parte ao tenente Díaz-Parreño manifestou que tamén el quería poñer en coñecemento do oficial un incidente co cabo Lores.

O sarxento Costales afirma que, ademais de instruílas, levaba unha relación nominal e viu como pasaba lista aos paisanos segundo ían subindo aos camións así como queantes de partir despediuse delexpresándolle a satisfacción polo “cometido que se le había encomendado” pois,como coincidiron de cabos na 18,tratáronse con certa confianza, polo que pode afirmar quenon só era un extremista senón que, por observalo directamente, “leía siempre prensa roja”. O garda Cuevas manifesta que ollou o  cabo instruír as milicias, colocalas nos camións e arengalas, non podendo escoitar as súas palabraspola moita xente que había pero que se podían sobreentender pola “satisfacción que estas producían en las personas a las que iban dirigidas, satisfacción que se reflejaba en los rostros y se convertían en vítores de toda clase y en el clásico saludo levantando el puño”.

Paulino Martín Alonso non o ollou pero oíullo referir a varios compañeiros, entre elesao oficinista Valentín Rodríguez Reyero que ademais lle dixo que momentos antes de partir a caravana o cabo Lores despediuse no “Cuarto de Clases” do goberno civil, manifestando en ton provocativo que: “iba a la defensa de los ideales del Frente Popular y que se marchaba con los galones de Cabo pero que volvería con los entorchados de General”. Reitera a súa consideración do carácter extremista do cabo, temperamento que se exacerbou a partir do 16 de febreiro, data das eleccións que deron o triunfo á Fronte Popular.

Como sinalaba Arrarás (ver nota 18) a tensión no grupo de asalto traspasaba a estrita orde persoal e convertíase en disputa entre compañías, nomeadamente entre a 42 e a 18, polo que nada ten de estraño que dous cabos da 42 se presenten voluntarios para declarar contra Lores. Os cabos Longinos Rubio Calzada e Segundo Valverde Prieto relatan a discusión por mor do asasinato de Calvo Sotelo, cando expresaron a súa indignaciónporque o crime enzoufaba o uniforme do corpo,Lores retrucoulles dicindo que estivera ben feito, pois, di Rubio Calzada, o cabo da 18 afirmou que era como debía facerse “con todos los que pensaban como el señor Calvo Sotelo, añadiendo que el nada debía a las derechas y que en cambio las izquierdas siempre le habían favorecido”. Segundo o cabo Rubio esa foia única vez que falou co cabo Lores pero, a pesar disto, constáballe, por ser de voz pública e por ser o home de confianza do tenente Lluch, que era un extremista.

Lembremos que o asasinato de Calvo Sotelo aconteceu tras a detención do líder da extrema dereita por unha escuadra da garda de asalto, e tamén algún civil, dirixida por un capitán da garda civil, o vigués, mellor dito de Lavadores, Fernando Condés Romero, enrabiado polo asasinato, o día anterior, do seu amigo o tenente de asalto José del Castillo. O autor do crime foi un civil, o ferrolán Luís Cuenca Estevas, alcumado “O Cubano” (Gibson, 1982).

 

O cadáver de José Calvo Sotelo no depósito.
(foto Alfonso Sánchez Portela, Museo Reina Sofía 

O cabo da 18, Jesús Paredes Sánchez, ademais de matices ao referido sobre a instrución e arenga de milicianos, achega que cando censurou os termos nos que se expresara Largo Caballero con ocasión dun mitin que non había moito pronunciara en Oviedo así como os excesivos alardes das milicias marxistas, o cabo Lores, que era o seu superior xerárquico, mandouno calar, ameazándoo con levalo ante o capitán se continuaba expresándose neses termos críticos, mentres que el facía propaganda das súas ideas entre os gardas, tanto dentro como fóra do cuartel, lendo en voz alta artigos da “prensa roja” e comentándoos favorabelmente, incluso aqueles nos que se atacaban os corpos de seguridade.

En termos similares exprésase o garda Valentín Rodríguez Reyero, dicindo que el tampouco o viusenón que llo contou o xa mencionado Martín Alonso, lembremos que este dicía que llo oíra ao anterior. Pola súa banda, Francisco Sal González, condutor da policía, manifesta que despois do 16 de febreiro observou como o cabo Lores non se privaba de facer ostentación das súas ideas extremistas e achegarse aos grupos que se formaban nos corredores ou nas oficinas do goberno civil tachando os compañeiros que comentaban a vergonzosa situación que se estaba a vivir de inimigos do réxime e ameazandocon denuncialos ao gobernador Bosque e ao comandante Ros, así como que o cabo ademais de instruír arengou os que subían aos camións dicíndolle “Adelante Camaradas que vamos a Madrid a defender la República”.

Cando o cabo Lores declarou,xa era coñecedor da restra de acusacións quepuxera en marcha o garda Julio Alonso del Río. Como é evidente,nega que instruíse, pasase lista e arengase as milicias, e que, pola contra, cando acudiua despedirse dos seus compañeiros no Cuarto de Clases do goberno civil, foi para ofrecerse por se precisaban algo de Madrid aínda que expresándose en ton de satisfacción como todo bo militar cando ten que cumprir unha orde e porque podería aproveitar a ocasión para resolver asuntos relacionados co seu traslado a Vigo ou A Coruña. Nada viu de extraordinario na expedición que o empurrase a ollala con receo pois alí estaban observando todos os preparativos tanto o coronel Aranda, acompañado do seu estado maior, como o tenente coronel da garda civil,as autoridades civís así como varios oficiais de asalto, entre eles o comandante Ros, polo que “jamás pensó que iban combatir al Ejército”.

Sobre as súas lecturas que tanto rexeitamento xeraban nas testemuñas acusadoras coida que algunha vez leu os xornais Claridad e Avance, aínda que coida que o primeiro unha soa vez, pero que tamén lía o ABC, Región[19], Informaciones[20], etc., así como que sentiu a morte de Calvo Sotelo tanto por ser paisano seu como pola forma na que ocorreu  e porque fose obra de gardas de asalto.Afirma tamén que sempre censurou que os gardas falasen de política,e nunha ocasión, no goberno civil, tivo que chamarlle a atención a varios que o estaban a facer.

Tamén podería citar o  diario gráfico Ahora[21] que está presente na foto de grupo tirada probablemente nunha celebración con motivo do segundo aniversario da proclamación da república, porque un deles ten na man un exemplar deste xornal do 14 de abril de 1933.

 Membros das forzas de asalto, entre eles Paco Lores (é probábel que se trate do que está no centro da imaxe, cuberto e coas mans no cinto), celebrando o segundo aniversario da República.
Un deles porta na man un exemplar de Ahora (14/4/1933).

Portada de Ahora (14/4/1933).
A foto de Niceto Alcalá Zamora,  presidente da República,
dedicada aos lectores,
está asinada dous días antes da súa publicación

     Na súa defensa argúe que con ocasión dun rexistrona casa dun oficial do exércitodo que non lembra o nome, realizado xunto con outros gardas e baixo o mando do tenente Lluch, ao atopar unha bandeira bicolor, díxolle ao oficial que a agochase para que non a vise o tenente, quen, ao sabelo máis tarde, berregoulle e ameazouno con sancionalo.

2.1.- O expediente muda en causa

O instrutor, realizadas as indagación ás que nos temos referido, considera probando o carácter extremista e propagandista do expedientado e,como a policía gobernativa carece de regulamento coa penalidade suficiente para sancionar a conduta do cabo, propón elevar o expediente á Auditoría para a apertura do correspondente sumario. Inmediatamente o auditor pono detido no cuartel de Santa Clara a disposición doinstrutore nomea o  alférez Pita Blanco, de novo, instrutor, só que agora da causa militar numerada 178, polo delito de “traizón”.

 Causa 178/1936 contra Francisco Lores López. AIMNOR

O encarceramento, expediente e apertura de causa contra o cabo Lores estaba a provocar fortes tensións entre os seus compañeiros do corpo. A orde do auditor de manter o  detido a disposición do instrutor no cuartel de Santa Clara forza unha resposta do mando do grupo de asalto reveladora dese malestar. O mando en cuestión, sarxento de asalto Felix Casarrubies, solicítalle ao auditor,en data sinalada, o día de fin de ano de 1936, a través de oficio que:

para evitar el natural contacto entre sus compañeros cuya tibieza se acentúa cada día, dado el carácter de los motivos que la originan, ruégole se sirva disponer que el cabo (...) pase en calidad de detenido a disposición de ese juzgado a la Cárcel Modelo de esta Plaza.

O suplicatorio do sarxento Casarrubies foi atendido, mesmo con precipitación, pois o director da prisión tense que dirixir por escrito, varios días despois de que o detido ingresase na prisión, ao xulgado militar rogándolle “se digne expedir la oportuna orden de ingreso que legalice la situación de dicho detenido”.

O instrutor do expediente agora reconvertido en instrutor da causa tómalle nova declaración ao detido que como é evidente non achega novidade; só lle serve para redundar na presenza de mandos militares e autoridades civís cando se organizou e partíu “a caravana” en que nunca pensou que fose para combater o exército e que tan pronto tivo coñecemento da iniciación do “movimiento nacional” abandonou “con toda premura a dichos elementos”. O mesmo día de fin de ano o instrutor emite auto de procesamento considerando que os feitos constitúen un delito de traizón:

por cuanto el citado cabo en vez de ponerse incondicionalmente al lado del Movimiento que se inicia, cumpliendo con ello un deber no solo militar si no también civil, abandonó su puesto, esto es sus banderas, para entrar a formar parte de una fuerza enemiga, que por su organización y armamento era un verdadero ejercito.

De pouco serviu a certificación enviada (2/2/1937) por Manuel Casado Nieto, secretario do xulgado militar eventual de Ourense, contendo os atestados da GC de Ponferrada e Vilamartín de Valdeorras, a copia da declaración de Paco Lores no xulgado militar ourensán e o informe do xuíz instrutor comandante Ramón Ulloa Sotelo.

A decisión estaba tomada. O fiscal ovetense carga con carraxe contra Lores; nas conclusións provisionais afirma que o imputado ademais de relacionarse co ex gobernador civil de Oviedo Sr. Bosque, “harto conocido por su sectarismo y su tenaz persecución contra todo lo que tuviese relación directa con la causa de la civilización y de la paz”, asegurou que “estaba bien hecho” o “villano asesinato” de Calvo Sotelo, e calumniase “vilmente” o exército e a  forza pública dicindo que “mas asesinatos se habían hecho en Asturias por ambas Instituciones que sacaban a los hombre de la cama para asesinarlos”. O seu temperamento “rebelde”, afirma o fiscal, levouno a tomar parte na expedición a Madrid, a distribuír o “periódico socialista” Avance aos “elementos marxistas” organizados por escuadras e arengalos, dicíndolles que ían a Madrid a defender a República. Presentándose só tras a derrota das “fuerzas marxistas” no posto da GC de Ponferrada. Ao ser os feitos constitutivos dun delito de rebelión co agravante de perversidade, debe imporse a pena de reclusión perpetua ou morte. Lembremos que a acusación inicial do instrutor era de traizón. O resultado final non variaría.

Na lectura de cargos, o cabo Lores alega que “se presentó a la Guardia Civil antes de la colisión que tuvo con las fuerzas marxistas, a cuyo comandante del puesto advirtió que iban a ser atacados, apresurándose este a tomar posiciones y combatir con éxito”. A presenza de Lores ata en dúas ocasión no posto da GC de Ponferrada, antes de cruzarse disparos entre esta e as milicias mineiras,aparece confirmada no atestado do comandante de posto da capital o Bierzo, Benito del Valle.O imputado propuxo varias testemuñas para declarar, o tenente de cabalería Galo Paulo, un sarxento da 18 chamado Saturnino, o sarxento Manuel Costales, quen xa declarara na instrución,e os gardas Santos Blanco Blanco e José Aizpurúa Pérez.

2.2.- Vista e sentenza

O 11 de febreiro na “orden de la plaza” o comandante militar de Oviedo convoca,para o día seguinte, a vista e fallo do consello de guerra para resolver a causa 178 instruída polo alférez de infantería e redactor da acta do consello, Eugenio Pita Blanco, polo suposto delito de rebelión militar, contra o cabo Francisco Lores López, a celebrar no salón de actos da deputación provincial, ás 11.30 da mañá. O tribunal militar está presidido polo tenente coronel Mariano ZorrillaPolanco (en realidade, por enfermidade do designado, o consello estivo presidio polo tenente coronel Vito de Miguel Ugarte);como vocais actuarán os capitáns Mariano Tarragona Pérez, Tomás de Prada Cantalapiedra, Faustino Alejandro de Jesús, Antolín Rodrigo Mansilla e EnriqueRengifoFlorez. Como suplentes os tamén capitáns Ricardo Rodríguez Lechuga e Simón Alonso González. Na práctica os dous suplentes formaron parte do tribunal ante as ausencias de Mariano Tarragona Pérez e mais de Faustino Alejandro de Jesús por necesidades de campaña.Como relator intervirá o alférez xurídico militar Antonio Hervella Tobar e como fiscal o tamén alférez do mesmo corpo José María García Rodríguez. Como defensor o capitán Gerardo Albornoz García del Busto.

Que a institución militar lle vai dar unha importante transcendencia á causa preséntese na gran cantidade de preguntas formuladas polos vocais, en especial Enrique Rengifo, o fiscal e o relator tanto ao imputado coma ás testemuñas. Os primeiros en prestar testemuño foron o sarxento Costales e os cabos Segundo Valverde Prieto e Jesús Paredes García que non se afastan en demasía do declarado no seu día. Quen semella apesarado pola súa iniciativa é o garda Julio Alonso del Río, lembremos que foi quen presentou a denuncia inicial contra o cabo Lores, durante a vista case non está seguro de nada do que testemuñou tanto no parte presentado de palabra como nas dilixencia sumariais, ata o punto de que o vocal Enrique Rengifo solicita a lectura de ambos documentos. A testemuña Valentín Rodríguez Reyero non achega nada novo. As demais testemuñas propostas por Lores non declaran.

Cando se retoma a vista, tras o xantar, o fiscal lanza un discurso que deixa ben ás claras que non se ían xulgar feitos, nin un resistente contra a sublevación, nin sequera a persoa de Francisco Lores López,senón que se trataba decondenar o  réxime republicano eaterrorizar as propias filas dos sublevados poñendo como exemplo, como vítima propiciatoria,o cabo Lores,sangue reclamada no sagrado altar da patria.Reproducimos parte desa vingativa parrafeada como exemplo do relato da guerra que estaban a elaborar os sublevados e que hoxe resoaen hemiciclos de representación popular  sintetizando as tres ideas sumarias e comúns a todas as dereitas hispanas, sexa cal sexa o seu programa político e sexa cal sexa o momento histórico: o nacionalismo español integrista e historicista, antiautonomista e antisecesionista,a profesión de fe nun catolicismo identificado coa idea de cruzada e un anticomunismo virulento e xenéricoestendido, sen matices, a todos os“ cómplices”:

al formarse el gobierno lleno de buenas intenciones del Sr. Lerroux, fueron deslizándose y propagándose cautelosamente las doctrinas marxistas y separatistas tendentes todas ellas a la desunión de España y que entonces fue cuando los buenos patriotas pensamos en un resurgir Glorioso de nuestra Nación, confiados en que nuestro Glorioso Ejército, la Falange y todos los patriotas hartos de sufrir el deshonor y las burlas a la Patria, aplastaríamos esas doctrinas, volviendo a la España heroica que conoció todos los caminos del mundo; que después de las amañadas elecciones del dieciséis de Febrero del año pasadoen que gobernados por unos hombres que amparaban toda clase de crímenes, persecuciones y atropellos contra las personas de orden, culminantes con el vil asesinato del mártir de la Patria el Sr. Calvo Sotelo con cuya sangre brotó la Santa rebeldía del ejército honroso y del pueblo honrado; que mientras nuestros hermanos mueren en los campos de batalla haya quienes como el cabo Francisco lores López se atrevieran a manifestar que el asesinato del Sr. Calvo Sotelo estaba bien hecho, además de injuriar al Ejército y de marchar con la expedición de marxistas que iba a Madrid a defender la República, para después huir cobardemente ante un pequeño grupo de soldados de Ponferrada; pero el escaso valor militar y táctico de aquella columna, no disminuye en nada la gravedad del hecho de quien olvidó sus deberes para con la Patria e hizo causa común con sus enemigos, mientras sus compañeros de Instituto en otras poblaciones fueron los primeros en salir a la calle en defensa de la Santa Patria; por eso considerando harto probados los hechos de que al procesado se acusa y harto clara la rebelión de quien organizó contra nosotros masas y columnas, de quién les arengó y animó dotando de un espíritu perverso justificado incluso por sus frecuentes relaciones con el gobernador Bosque, también conocido de sobra por su sectarismo; y termina (...) pidiendo para el procesado la pena de muerte.

En contraste co desaforo do fiscal, o defensor argumenta en base á obediencia debida e as incógnitas do momento que pairaban sobre moitos xefes e oficiais e con máis razón sobre un simple cabo. Argúe que se presentou ante a GC e que en Galicia “la tierra que mas sangre ha dado a España en esta guerra” ficou “limpio de toda culpa” así como que pouco puido instruír as “milicias rojas”, que por outra banda xa estaban instruídas, en catro horas, e non se pode declarar culpable do delito de rebelión pois cando partiu a expedición non estaba declarado o estado de guerra; en consecuencia pide a libre absolución do seu defendido.

O extremado contraste entre a petición e argumentación fiscal e a do defensor non foi impedimento para que o procesado fose condenado por “auxilio á rebelión” e,comoo tribunal “habida cuenta de los antecedentes del procesado aprecia en conciencia que concurre en el mismo la agravante de perversidad”, á pena de morte. É dicir a condena derívase da apreciación “en conciencia” do tribunal do agravante de perversidade. A sentencia, ditada por unanimidade, é aprobada polo auditor en base a que o consello “expresa su estado de conciencia”.

Que o castigo ao cabo Lores tiña una función exemplarizantedespréndese da ampla nota descritiva do proceso recollida na prensa ovetenseque incide na relación do condenado co ex gobernador Bosque “de tan triste recordatorio para todo buen asturiano” así como que chegou a considerar “la muerte del ilustre patricio español” Sr. Calvo Sotelo como “un acto perfectamente legitimo y justificado” e culpou, con gran violencia, o exército e outros institutos armados de “asesinatos y crimenes” con motivo da revolución de outubro, consideracións que segundo o xornal “implicaban una glorificación de la brutal y cobarde revuelta”. O seu temperamento “rebelde y marxista” levouno a participar na expedición que mandaba o tenente Yust (sic) “pero la suerte le fue completamente adversa y los expedicionarios derrotados y maltrechos en Ponferrada fueron disueltos y diezmados” e conclúe:

Esta es la exposición de los hechos, terminante y concreta, que hace el ministerio fiscal, amparada en las declaracionestestificales aportadas en su mayoría por los que en algún tiempofueronsuscompañeros. Tambien los informes de la Guardia Civil y de la oficina de información y enlace corrobaron los extremos expuestos que sirven de base para la acusación[22].

Era evidente que o “gacetillero”narraba o que lle contara o fiscal, non o que se desprendía dos atestados da GC de Ponferrada e Vilamartín de Valdeorras, nin da autoridade militar ourensá, que de seguro non lera. Paco Lores era xulgado, condenado e executado fundamentalmente polas súas opinións e actuacións anteriores ao golpe de estado e da apreciación “en conciencia” do consello,non polos feitos que cometeu despois do 18 de xullo que como mínimo non fican claros se contrastamos os informes ourensáns e da garda civil coas interpretacións “en conciencia” do instrutor, auditor e consello.

A sentenza aprobada polo tribunal e o auditor será ratificada polo xeneral en xefe das forzas militares de Asturias, o celebre coronel Aranda ascendendo a xeneral, quen emite un decreto no que se declara coñecedorda pena imposta a Faustino Fernández Viejo, Francisco Lores López, Joaquín García Torres e Julio González Vega “para ejecución en el lugar, hora y por las Fuerzas que designe el Comandante Militar de la Plaza”.[23]

3.- A final da viaxe

As “especiales circunstancias” polas que pasaba a praza militar de Oviedo aconsellan o traslado de Paco Lores ao cárcere da Coruña xunto ás outras tres persoas ás que nos referimos con antelaciónpara seren executadas, como tamén en especiais circunstancias se realizan estas. Segundo as instrucións doxeneral gobernador militar da Coruña, ás seis da madrugada, nas inmediacións da polvoreira de  Durmideiras, indicando que o reo estará en “Capilla” tres horas, o delegado de orde pública designará as forzas que realizarán a execución,a condución do reo, a vixilancia do lugar e as inmediacións do cemiterioe unha parella da GC estará a disposición do xulgado ás dúas da mañá e,á  mesma hora, nas portas do cuartel haberá un coche de cinco prazas.

Ás tres da mañá do día 23 de marzo de 1937[24] o secretario, acompañado do defensor alférez Enrique García Pazos, lelle ao condenado o contidoíntegro da sentenza así comoo decreto no que se aproba. De seguido foi trasladado ao local habilitado como capela indicándolle que podía solicitar os auxilios que precisar. Estesreducíronse a papel e pluma.

Ás seis da mañá constitúese o xulgado no lugar indicado para a execución.Unha vez realizada, o tenente médico de complemento Manuel de los Santos Vidal certifica a defunción. Trasladado o xulgado ao cemiterio soterrouse o cadáver na sepultura número 233, cuarto departamento esquerda, fosa sétima. Decontado ficou inscrito no rexistro civil.

4.- As cartas dende “capela”

As dúas cartas escritas, en capela, no cárcere da Coruña, menos de tres horas antes de ser asasinado, xa foron publicadas por Xesús Alonso Montero (2013:191-198). Aínda así reproducímolas de novo por consideralas complemento imprescindibles para esta achega ao leal cabo de asalto Paco Lores.

Alonso Montero, no breve comentario previo, recolle unha confidencia que lle fixo Lores fillo na cafetería do actual MARCO vigués, antes cárcere e xulgado. A mesma que a min me fixo, non hai moito tempo, noutra conversa amigábel nunha cafetería da praza do Seixotomiñesa. Díxome, ou díxonos, recollendo o texto escrito por Alonso: “Lin por primeira vez as cartas de meu pai cando tiña vinte anos e foi a súa lectura a que me comprometeu politicamente”. A férrea militancia sindical epolítica de Francisco Lores Santacecilia, chamado,ao xeito paterno, Paco Lores, é ben coñecida nos medios sindicais e da esquerda política galega e en particular viguesa.

Paco Lores fillo, no centro, co puño ergueito e a mirada no ceo. Á súa beira, dende a esquerda, Santiago Álvarez, Carlos Barros e Carlos Núñez, os tres do PCG-PCE. Lores agarra do brazo a Pepe Casal, ambos traballaran na Citroen. Casal, infortunadamente, xa finado, aínda seguía na factoría pero a Lores non o readmitiron tras a folga de 1972. Ambos eran referentes do sindicalismo e da política nacionalista, militantes na altura do Partido Obreiro Galego do que ostentaban representación nesta manifestación. Á dereita, dous militantes do PSOE. Paco Lores non lembra de que manifestación se trata, pero coida que non era un 1º de maio, polas forzas políticas representadas na imaxe, senón que debeu ser algunha das realizadas a prol da autonomía. 

Paco Lores achegoulle a Alonso Montero as cartas do seu pai fotocopiadas e transcritas de forma “moi correcta”, en expresión do filólogo. Esa transcrición é a que eu utilizo, só corrixindo algunha palabra, así como as nimias rectificacións realizadas para a súa inicial publicación.

As cartas, de orde estritamente privada, procuran tanto expresar sentimentos como ilusións futuras que o autor non vai poder compartir, pero desexa para a súa muller e fillos. Segundo a nosa consideración,a primeira en escribirse foi a dirixida á muller, a Feli. É longa,catro folios. Nela obsérvase como as forzas físicas van devecendo, como o sufrimento psicolóxico se vai apoderando do autor.Os primeiros tres folios teñen unha escritura correcta, aínda que non nidia, na que recoñece as dificultades para dicir “lo que siente mi corazón... afligidisimo” non só polo inminente realidade física senón tamén pola incerteza xeradatanto polas escasas noticias que tivo da súa muller dende o comezo da guerra, a  pesar das súas tentativas,como polo futuro que lles agarda a ela e aos nenos. De feito non tivo máis que lixeiras novas da súa muller, ata o punto de coidar que o seu fillo, que non sabía que era neno, nacera en agosto, cando, na realidade, naceu en setembro. Esa desesperación levárao a “atentar contra mi propia vida”;agora con máis enteireza pídelle a Feli que acepte a axuda dos seus pais e se veña a Vigo para que os seus fillos “sean unas personas dignas”. Supón, como así era, que a súa muller nada sabía que da súa casa nada quedaba e descoñecía a súa desventura por “nada reprobable” senón “porque sentía un principio, una idea”. Unha e outra vez a misiva regresa ao seu obxecto, que é tamén o da carta aos pais e irmáns, procurar o sosego de saber que o futuro de Feli e os nenos fique encarreirado.

Cando inicia a carta dirixida aos pais e irmáns as forzas están esgotadas, a escritura ten un trazo desmaiado, as letras alónganse como se quixesen fuxir do papel, a lectura faise máis difícil; a mente debilitase, as ideas esquécense e por dúas veces ten que recorrer a engadidos tipos posdata. Unha para pedir aquilo que sabe doloroso para os pais, que,dado que “muero con plena conciencia en lo que hago”, non fagan funeral de ningunha caste, “ya que no soy católico” e que lle “agradaría” que non puxesen loito por el. Coidamos, como apunta o profesor Alonso Montero, que na altura ninguén se atrevía a facer un enterro sen funeral.

A segunda postdata é para dar conta dos datos da súa filla, que os avós paternos non debían coñecer, así como os datos do seu matrimonio e fornecerlle o enderezo de Felipor que“entre ella y vosotrosteneis una misión sagrada que cumplir, hacer de mis hijos unas personas dignas”. A sinatura final na carta a Feli e lexíbel e de trazo aínda firme; a da carta aos pais é un confuso e contínuoentrelazado de nome e apelidos.

 Enceto da carta á  súa muller Feli. Arquivo da familia Lores.

Anaco da carta aos pais e os irmáns. Arquivo familia Lores

  

La Coruña 23 de Marzo 1937

                               Sra. Dña.

Felicidad Santa Cecilia de Lores

Ramales = Santander =

Querida esposa e hijos: Mucho deseo que gocéis de una excelente salud y serenidad suficiente para llevar con tranquilidad la desgracia que nos separó para siempre.

Bien quisiera tener el suficiente ánimo para expresar lo que siente mi corazón, pero es imposible, me falta el valor, la pena me ahoga y no podré jamás decirte lo que deseo.

Con el corazón afligidísimo por no tener suficientes noticias tuyas desde que empezó esta guerra; solo las escasas, que por mediación de la Cruz Roja, recibió mi padre en Vigo; a pesar de las muchas tentativas que hice desde la calle y aun en la prisión; pero éstas son suficientes para saber que estáis vivos.

Me encuentro en la Prisión; desde los primeros días, la desesperación unida a la falta de noticias tuyas y la de voluntad para tratar de conservar el optimismo y a la terrible pena a la que me condenaron, llegué a atentar contra mi propia vida, presa de la mayor desesperación, a pesar del valor que mi padre trató de infundirme, trabajando éste sin descanso para conseguir mi indulto: pero todo fue en vano, la sentencia se ejecutará.

Como consecuencia de unas denuncias de Oviedo, por algunos que fueron compañeros, de una supuesta actividad político-social, me condenaron a morir, seré ejecutado dentro de pocas horas; esto no me importaría tanto si no fuera por el estado de abandono en que quedas tú y los nenes, y que el hambre y la miseria se pueda cerner sobre vosotros.

Amada Feli: te expreso mi última voluntad, aun cuando lo creo innecesario, porque sé que tú sabes cumplir con tu deber de madre: ésta es que me cuides bien a los niños. Supongo, aun cuando ignoro las causas, que el (que) debiste dar a luz en agosto último sea niño. Lamento mucho no haberlo conocido, pero no dejé de acordarme de él y le he querido como a la niña.

Como tú no tienes medios para criarlos y darles una educación para que en su día sean unas personas dignas, te vas con ellos para casa de mis padres; éstos no te abandonarán, ni dejarán de protegerte y a su lado siempre la vida te será más fácil; espero que tú no les darás motivo de queja.

Cuando sean mayores y comprendan, háblales de su padre, diles cuanto les quise y te amé y aún cuando algunas pequeñas diabluras te hice, siempre me arrepentí y cada vez te quise más.

Si me condenaron a ser fusilado, no ha. sido por nada reprobable, fue porque sentía un principio, una idea, que siempre creí más justa, más humana; nada bochornoso hay en mi vida que un día pueda avergonzarles, ésta siempre fue clara. Esto es cuanto les pude legar; mi nombre inmaculado y una conducta honrada, que deseo les sirva de apoyo para que forjen la suya.

Sé que te espera una vida de trabajos y sacrificios, pasarás muchas privaciones, tendrás que renunciar a muchas cosas; este es el afligimiento que más me pesa, no haberte podido hacer más feliz como lo merecías; por mí no tengas pena, no me lloréis, estoy muy tranquilo y con bastante serenidad, no parece que sea la muerte la que me espera.

De nuestra casa, nada queda, todo fue arrasado por la guerra, nada pudo salvarse; como ves, tienes que reconstruir tu hogar, pero espero que en casa de mis padres, nada te faltará, éstos pueden facilitar algún dinero con el que emprendas algún pequeño negocio en Vigo, que te ayude a vivir; por este lado, no creo que puedas tener preocupación alguna, ya que cuanto ellos tengan algo, lo compartirán con vosotros; el deseo de ellos y el mío no es otro más que éste y me pidieron que te lo dijese y ellos tienen mucho interés que vayas a su lado.

Quizá te extrañe el que escriba desde La Coruña, pero mis padres te contarán mi odisea, solo te diré que de la Cárcel de Oviedo fui evacuado con otros compañeros de desgracia a esta ciudad.

Esta capital guarda para nosotros muy agradables recuerdos, ya que en ésta pasamos los días más felices de nuestro matrimonio y si esto fuera poco, aquí nació nuestra querida hijita. Recordando estos felices días, me hace menos penoso continuar ésta, que será la última y que nos separará para siempre.

A mis padres he venido ocultándole mi crítica situación, hasta que llegué a Galicia y esto ha sido un gran error por mi parte, ya que no se ha podido trabajar con eficacia para conseguir mi indulto; teníamos mucha esperanza de que éste se realizaría en Semana Santa, pero se conoce que no lo merezco cuando no me lo concedieron.

A mis padres, con esto les causo un disgusto tan grande que me aterran las consecuencias que les puede ocasionar la pena que les embarga, a pesar de su valor que demuestran y que me admira su entereza con que llevan esta serie de disgustos que les trajo la guerra.

Tú, Feli, procura hacerles en unión de los nenes más llevaderas sus desgracias, que todos no echen de menos la falta mía, procura darles un poco de dicha; hazte querer de ellos, que son muy buenos, ya sabes que tanto mis padres, como mis hermanos, te adoran a ti y a los niños y se sacrificarán para que nada te falte.

Muchas más cosas podría decirte, amada Feli, pero es tanta la pena que me embarga que no puedo más, Feli, dales mis últimos besos a los niños y que tengan presente siempre a su desgraciado padre y tú también recibe muchos y perdóname el sufrimiento que te causo. Tu esposo que mucho te quiso y se despide de ti para siempre.

Francisco Lores López

La Coruña 23 Marzo 1937

                                        Sr. D.

Francisco Lores Pérez

Vigo

Queridos padres y hermanos

Que la mayor dicha les proteja y tengan serenidad suficiente para llevar la desgracia que nos separa para siempre.

Como consecuencia del fallo del Tribunal Militar de Oviedo, voy a ser ejecutado dentro de muy pocas horas; esto no tiene importancia alguna hoy día, cuando tantos caen. Si algo me apena, es el desamparo en que dejo a Feli y a los niños, pero no dudo de vuestro generoso corazón, en que no les desampararán. Ella es muy buena y merece que se la quiera,a esto no creo necesario decirles nada, vosotros la conocéis bien; entre ella y vosotros tenéis una misión sagrada que cumplir, hacer de mis hijos unas personas dignas.

No quisiera ser llorado, deseo que todos aceptaseis con valor, como yo lo acepto. Bienes no les dejo alguno, solo una pequeña cantidad, que les remitirá el juzgado y que oscila entre las 150 ptas., así como carta para Feli, a fin (de) que cuando sea factible, le sea entregada, así también algunos documentos, que debéis conservar.

No bien sea posible la comunicación con Ramales, hagan lo posible por comunicar con Feli y de exponer el mal fin que tuve.

Creo innecesario deciros nada más, sino que siento mucho el mal rato que les hago pasar y que no valgo para tanto, por los muchos disgustos que con esto les causo.

Cuando ésta reciban, ya hace un rato que dejé de vivir, ya que me encuentro en lo que llaman capilla; la ejecución se efectuará esta madrugada.

Reciban muchos abrazos de vuestro hijo y hermano, que serán los últimos.

Francisco Lores López

Mi mayor agradecimiento por los trabajos que habéis realizado para conseguir mi indulto, así como a todas aquellas personas que por mí se interesaron. Te lo repito una vez más, no llorarme, ya que muero con plena conciencia en lo que hago, así como no dar mucha publicidad de mi suerte, tampoco hagan funeral de ninguna especie, ya que no soy católico; también me alegraría que no pusierais luto, aun cuando sé que lastimo con mi conducta vuestros sentimientos religiosos.

Besos y abrazos

Paco

La niña nació en esta capital el día 25, fue inscrita en el juzgado municipal del (ilexíbel) de la Audiencia el día 27, del mismo mes de Marzo, con fecha 26, a las cinco de la tarde, (hora de su nacimiento); vivía en la Avenida de Tánger n° 10, y lleva por nombre Felicidad Clotilde: =año 1935=

digo (Sustituto)

Nuestro enlace se efectuó el día 7 abril 1934 en la ciudad de Bilbao, juzgado nº 3, distrito del Hospital. =Felicidad Santa Cecilia Cano = hija de Domingo y Dolores,=

Su dirección es: Felicidad Santa Cecilia de Lores

Guardamino = Ramales

Santander

Vale = Francisco Lores López

Irmáns Lores Santacecilia

Recorda Paco Lores fillo: “O avó cumpriu o que meu pai lle pedía na carta e foi buscarnos a Cantabria. Dende aquela pasamos a residir en Teis, onde era a casa dos meus avós. Alí, no barrio de Oliveira, entre familias traballadoras e mariñeiras, medrei, fun á  escola e comecei a ter uso de razón. Moitos anos despois decateime das miserias humanas, dos comentarios tortos, dos acenos estraños,... ao fin de contas un non deixaba de ser o fillo dun “rojo fusilado”.

O avó cumpriu co prometido. O futuro cabo Lores co seu pai.

As cousas non se puxeran nada doadas. Paco Lores tiña tres irmáns, unha muller e dous varóns. Estes, Enrique e Víctor, morreron pouco despois de que o mataran, na fronte de Teruel, no bando sublevado.Paco e Clotilde tiveron que soportar a perda de tres fillos naquel furacán que asolou a terra. Foi un cataclismo familiar ao que había que facer fronte como se puidese, tirar para adiante, e axudar a Feli e os netos. Paco co seu taller de fontanería na rúa Carral e logo, xa en Teis, cos seus traballos de rotulación e outros propios de mans habilidosas e unha pequena tenda deultramarinos. Feli que nos tempos de servir, en Bilbao, fixérao na casa dun dentista, agora traballaba nunha fábrica de cepillos de dentes, mentres, recorda Paco Lores fillo, recadaba algunhas cadelas entre as mulleres de Teis para axudar os presos de San Simón, algúns deles tiñan como referencia a pequena tenda da avoa, mentres recupera do fondo do espello da memoria un cativo anel labrado nunha ficha de dominó co que os presos agasallaran a súa nai.

5.- Que foi dos demais imputados na causa 887/1937?

Con posterioridade ao fusilamento do cabo Francisco Lores abriuse en Luarca a causa 887/1937 iniciada o 19 de agosto de 1936que instruirían sucesivamente o tenente coronel José Rodríguez Abella, e os capitán xurídicos, Luís Figueiras Crestar e Rogelio Baranda (?) Sánchez, contra os cinco membros das forzas de asalto: o tenente Francisco Yuts (Lluch) Urbano, o cabo Lores e os gardas, Serafín González Enriquez, Antonio Alonso Álvariño e Antonio Sánchez Rodríguez. Na causa considérase que o tenente e os gardasGonzález Enriquez e Alonso Álvariño se “hallan ausentes y en paradero desconocido” polo que se abre a conseguinte peza separada. Pouco podemos dicir deles agás que o tenente Lluch logrou pasar ao bando republicano e que saibamos chegou a comandante de intendencia e xefe do estado maior do XVI corpo de exército da República[25].

Nesa altura sabe o instrutor que contra o cabo Lores López abriuse unha causa na que foi condenado a morte e executada a sentencia; mentres que a causa continúa aberta contra o garda Antonio Sánchez Rodríguez.

6.- Breve reseña biográfica de Francisco Lores López

Paco Lores naceu en Vigo o 14 de xullo de 1910, xustamente 121 anos despois de que os “sans coulottes” parisienses tomasen o cárcere da Bastilla chantando simbolicamente a bandeira da liberdade, a igualdade e a fraternidade, sintetizada na idea republicana.

Bautizárono como Francisco José Andrés Lores López. Tiña pois 26 anos cando o mataron na Coruña, o 23 de marzo de 1937. Chamábanse os seus pais Francisco Lores Pérez e Clotilde López.

Sabemos que fixo estudos na Escola Municipal de Artes e Oficios, onde estaba en marzo de 1918, cando participou nunha viaxe escolar a Ferrol xunto cun numeroso grupo de alumnos. Viaxaron nun coche “Lancia” e recibiunos o alcalde Usero, o tenente de alcalde e mais o director da  EAO da cidade e cursaron visitas, guiadas por diversos enxeñeiros, ao estaleiro, arsenal, á zona industrial, á base naval da Granxa e a mesma Escola onde “recibieron provechosas enseñanzas”. A viaxe realizouse durante os días 19 e 20 de marzo de 1928^[26], sendo moi satisfactoria para os participantes. Realmente tratábase dunha viaxe que demostraba “el interés que en Vigo existe por la mas amplia cultura técnica” ao tratarse dunha “ciudad tan eminentemente industrial” e a importancia que para ela ten “la preparación de sus técnicos”, polo que a viaxe, ademais de contar co apoio do alcalde Alonso Cuenca, contou con subvencións de diversos “centros, sociedades, fabricas, etc.” entre as que se citan a cámara de comercio, o círculo mercantil e os señores Troncoso, Santodomingo, Sanjurjo, Hijos de J. Barreras, Astilleros Cardama, La Metalúrgica, Bernardo Alfageme...

Dous anos despois da viaxe escolar, como soldado de remprazo, incorpórase á Armada, en Ferrol. Era o 2 de xaneiro de 1930. Dous anos máis tarde,procedente do concurso celebrado en setembro de 1932, o 2 de novembro dese ano ingresa como garda de asalto do Corpo de Seguridade tomando posesión do seu destino,o día catro dese mesmo mes, en Bilbao.

Primeira cédula de identificación de Francisco Lóres López como garda de asalto.
Arquivo familia Lores.

 

Foi na capital vasca onde coñeceu a Felicidad Santa Cecilia Cano, natural dunha aldeíña de Guardamino, no concello cántabro, daquela dicíaselle Santander á provincia, de Ramales de la Victoria. Un val fondo próximo a Guipúscoa, zona gandeira de gran beleza física e abundancia de covas na zona arqueolóxica que forma parte da área de Altamira, declarada patrimonio da Humanidade. Daquela o turismo non chegara e o futuro dunha moza estaba na cidade, a onde foi Feli, a aquel Bilbao republicano no que como noutras cidades pretendía asentarse unha nova sociedade con novas culturas.

 Felicidad Santacecilia Cano

Alí, bordeando a ría, bateu cun atractivo mozo, elegantemente uniformado e con ingresos suficiente para vivir con certa seguridade: 3.000 pts ao ano. Feli era fermosa; pronto ennoivaron, pero a vida do garda Lores non estaba para moitos matinares. Casaron o 7 de abril de 1934 polo civil, sistema que se estaba a difundir entre os mozos republicanos e as novas culturas urbanas. Pouco máis dun mes despois estaban no novo destino, A Coruña, onde o garda Lores recibiu, o 14 de maio, a alta no corpo. Os trece días de permiso daquel verán e o breve periplo coruñés lembraraos na derradeira cartaa Feli: “Esta capital guarda para nosotros muy agradables recuerdos”.

Paco Lores e Feli

Non tardarían moitos meses en ter que arrombar de novo os tarecos, agora cara a Oviedo.Mais o trasladado viña acompañado dun ascenso e unha mellora económica, 800 pts máis. Na capital asturiana Lores recibe a alta o 4 de decembro de 1935. Alí estableceran o seu novo fogar. Daquela morada, en tempos de incerteza, saíu Feli embarazada, acompañada pola cativa de pouco mais dun ano para a casa dos pais, Domingo e Dolores, en Guardamino, non sabemos se para unha simple visita ou por mor do tenso panorama en Oviedo que non semellaba o máis sosegadopara os traballos de parto. O caso é que o segundo fillo do cabo Lores, o noso amigo Paco Lores, naceu naverde Cantabria, naquel setembro de lume e sangue.

A folla de servizos do cabo Paco Lores está inmaculada; ningunha falta graveconsignada, ningún correctivo imposto. Só figura unha felicitación, un tanto xenérica, por parte do comandante-xefe do corpo de seguridade da Coruña,Gabriel de Aizpuru Maristany, que dispuxo en 15 de agosto de 1935se fixese constar:

en el presente historial su reconocimiento y aplauso más sincero por haber dado el más exacto cumplimiento de las órdenes dadas con motivo de celebrar los extremistas de izquierda social su fecha conmemorativa del 1º de agosto[27], el que transcurrió sin incidente alguno por lo que acompaña sus plácemes más sinceros yel aliento decidido para que todos sigan manteniendo un tan elevado concepto del deber, como vienen demostrando en la perseverante leal y decidida cooperación en defensa de la causa del orden.

Será o logo exterminador dos seus compañeiros do corpo de seguridade Gerardo Caballero Olabezar, na altura de decembro de 1935, comandante –xefe do corpo en Oviedo, quen certifique o historial de Paco Lores, no seu novo destino na capital asturiana.

7.- Aranda: heroe de Oviedo, traidor a Franco

O xeneral Antonio Aranda Mata (1888-1979), militar africanista, masón, conspirador e monárquicoque destacara no desembarco de Al-Hoceima (1925) onde acadara fama de brillante estratego, abandonou o exército pero reingresou tras o vitoria das dereitas en 1933. Participou na represión da revolución de outubro en Asturias e despois como gobernador militar da provincia Oviedo ostentou unha comandancia exenta, aínda que adscrita á VIII división, á fronte de numerosas e preparadas dotacións militares para evitar que se repetise outro outubro de 1934.

As argucias que empregou para sublevarse,gabadas sen desenfreo polos medios franquistas nos anos da guerra e de xeito moi especial en Galicia, permitíronlle controlar o centro da cidade e unha vez roto o asedio, coa intervención decisiva das tropas africanas,ascendérono a xeneral;a ben seguro tamén en pago ao seu dubidoso cambio de bando. Ata o final da guerra mandou o corpo de exército de Galicia, onde foi tratado como un heroe. Rematada a contenda foi comandante militar da III rexión militar con sede en Valencia.

Sobre Aranda deixou unhas sagaces notas o poderoso “cuñadísimo” Serrano Suñer (1977:231-232)

Aranda era un hombre que de no ser militar hubiera podido parecer un intelectual y también un eclesiástico. Era grueso, de cara redonda, con gafas y ninguna preocupación por la apariencia marcial. Mi impresión es que se trataba de la cabeza mejor organizada del ejército, y no exento de capacidades políticas, aunque inestable y tal vez sobrado de ambición. (…): Había sido masón y hombre de confianza de la República.

El mismo 18 de julio todavía era considerado por el Gobierno republicano como uno de los jefes más seguros; con él y con los mineros pensaban en Madrid que en Asturias no habría problemas. (…)

Su actuación en Asturias, su decisión a favor de la causa militar, fue tan importante que no había forma de ponerle peros. A pesar de esto nunca tuvo la confianza de la mayor parte de sus compañeros (…) Durante la segunda guerra mundial cultivó las relaciones con los alemanes, aunque sin olvidar por completo algunos contactos con los aliados (…) Franco conservaba pruebas fehacientes de aquella relación (…)al terminar la guerra Aranda pasó decididamente a la conspiración pro-democrática en unión con monárquicos y antiguos cenetistas. (…) Le mando (Franco) a la reserva y al confinamiento mientras metía en las cárceles a sus cómplices más vulnerables (…)con más autoridad en el ejército, y menor temor al valor de las pruebas que Franco pudiera tener contra el Aranda hubiera estado en condiciones de dirigir el “desmontaje” del régimen (…). Sin embargo Franco consiguió sumirlo en el seno de las tinieblas.

A visión heroica do personaxe, hábil e discreto estratego,transmitida polos autores franquistas, [Romero (1972), Arrarás (1941), Serrano Suñer (1977)], contrasta coa opinión de Paul Preston[28]:

Aranda era el más enérgico y vocinglero de los conspiradores. (...) Era notoriamente indiscreto (...). Aunque se refería continuamente, en sus comunicaciones con sus interlocutores británicos e izquierdistas, a un inminente golpe, su principal actividad consistía en hablar. Al final, los británicos le consideraban un veleta, indigno de toda confianza y sin lógica.

En maio de 1939 Aranda embarcou en Vigo camiño de Hamburgo coincidindo co retorno da Lexión Cóndor; ao seu regreso fixo unha declaracións a un xornal portugués amosándose a favor de manter boas relacións co Reino Unido que sentaron moi mal nos arredores de Franco.

Na foto de Pacheco, tomada en Vigo epublicada no ABC (26/5/1939), Aranda xunto a Wolfram von Richthofen no acto de despedida da Lexión Cóndor.

Ao respecto das actividades conspiradoras de Aranda, sinaladas por Serrano, di Preston: “Aranda se había visto involucrado en actividades antifranquistas desde octubre de 1941 y mantenía contactos regulares con don Juan a través de GilRobles y con la Embajada británica”: Franco fulminouno pasándoo á reserva.

Herbert Southworth (1986) ten reflexionado sobre estes mangoneos de propaganda positiva, dos “mitos” do franquismo dos que fala o historiador,adobiadosdende a perspectiva da loita entre unha elite militar e as masas aparvadas e apoucadas na queunha minoría valorosa, de superior intelixencia, somete, vence, humilla e aniquila, con estrataxemas heroicas, a un pobo inculto edesprezábel. Queipo gañou Sevilla enganando o  pobo (desarmado) facéndolle crer que tiña máis soldados dos que na realidade posuía; nada se fala de que foi o terror o que lle permitiu impoñer unha disciplinaque o número non lle daría.A “xesta heroica” doAlcázar de Toledo foi unha auténtica farsa dende o inicio (ver Southworth, 1986:115-116). Unha epopea similar argallouse  arredorda intervención do “astuto” coronel Arandaenganando millares de obreiros e os seus aloulados líderes, persuadíndoos para que abandonasen Oviedo, sen armas, e fosen defender Madrid, e estes, na súa burremia de paisanos mineiros, non se decataronde que era un traidor e un mentirán. Por certo, o historiador oficial do réxime franquista Arrarás(1941, Vol. 4, Tomo XIV p.100-126) oculta que Aranda entregou 200 mosquetóns aos mineiros e presidiu a saída da expedición a Madrid dende as portas do goberno civil da capital asturiana. Así o relata Gabriel Jackson(1985.220-221):

En Oviedo, capital de Asturias, el comandante militar era el coronel Aranda, a quien se tenía por republicano y masón, hombre que estaba en buenas relaciones con los funcionarios civiles de la izquierda republicana y del que no se fiaba la Falange. Cuando el 18 de julio los trabajadores pidieron la distribución de armas, el coronel contemporizó con ellos, dandola impresión de que favorecía la idea, pero que no podía actuar sin una orden firmada del ministro de la Guerra. Asimismo cooperó con las autoridades del Frente Popular, organizando trenes llenos de mineros que habían de marchar para la defensa de Madrid. Simultáneamente, ordenó a varias unidades de la guardia civil de la provincia que acudieran a Oviedo, y éstas, al salir de los cuarteles, hicieran el saludo del puño en alto.

A primeras horas de la mañana del 20 de julio, tanto el gobernador civil como los jefes sindicales comenzaron a sospechar que el coronel les había engañado, y sus refunfuños le obligaron a declarar el estado de guerra antes de lo que él hubiera deseado. Pero como los mineros más activos habían partido para Madrid, llevándose los fusiles y la dinamita que habían estado ocultando desde octubre de 1934, y puesto que toda la guardia civil y la mayor parte de la de asalto estaban bajo sus órdenes, el coronel estuvo en condiciones de hacerse rápidamente con el control del centro de la ciudad, mientras que los mineros revolucionarios se apoderaban de los pueblos de los alrededores. Mientras tanto, los militares triunfantes en Valladolid, avisados por Aranda, salieron al encuentro de los trenes de los mineros y liquidaron, sin vacilar, a estos «rebeldes» cogidos con las armas en la mano.

Ou será que o heroe Aranda como bo oportunista tamén tivo as súas dúbidas, aquelas que resaltou o defensor do cabo Lores cando “llegamos al día diecisiete de julio (…), con la noticia de que el Ejercito de África se había sublevado, pero sin saber el verdadero alcance de esta sublevación, sin saber si las demásguarniciones de la Península harían otro tanto; gran duda en los no iniciados, muchos Jefes y Oficiales no sabían nada del Movimiento que se avecinaba, así que si en los Jefes esta duda existía, que sería en un Cabo”. As razoables palabras do capitán que asumiu a defensa de Lores, Gerardo Albornoz García del Busto, expresan esa delgada liña vermella que separa o  heroe do traidor. A Aranda de Lores.Mesmo ao Aranda heroe, do Aranda traidor.

En 1943 Aranda foi arrestado baixo a acusación de conspiración contra o xeneralísimo e a prol dunha restauración monárquica. Só a súa consideración como heroe de guerra lle permitiusalvar o pelello, aínda que é posíbel que Franco non o soubese todo e por iso non o fusilou. Hoxe sábese por informes secretos desclasificados tanto da CIA[29] como do MI6[30] desas tentativas que, con dous millóns de dólares,sufragabanos servizos secretos británicos a través da intermediación do banqueiro Juan March.

Recorda Preston, no artigo citado:

(…) Franco, que se sintió seriamente amenazado cuando don Juan, exhortado por el general Kindelán y sus consejeros civiles, hizo público el Manifiesto de Lausana el 19 de marzo de 1945. En él, el Pretendiente denunciaba la naturaleza totalitaria y las relaciones con el Eje del régimen franquista y hacía un llamamiento a Franco para que diese paso a una restauración monárquica.

Se formó un grupo de veteranos monárquicos compuesto por el duque de Alba y el general Aranda, Alfonso de Orleáns y Kindelán con el fin de supervisar la esperada transición. Incluso llegaron a elaborar el texto de un decreto-ley que anunciaba la restauración de la monarquía, y formaron un Gobierno provisional en el que Kindelán sería presidente; Aranda, ministro de la Defensa Nacional; Varela, ministro del Aire, y el general Juan Bautista Sánchez González, ministro del Ejército.

Aranda coidaba moito a súa imaxe en Galicia e, en especial, en Vigo,

Outro informe da CIA de 1950 recolle a decepción de Aranda coa oposición a Franco, nomeadamente co denominado “Grupo de Estoril” formado derredor de don Juan.

Ao final Aranda viu cumpridos os seus desexosos de restauración da monarquía. O novo rei Juan Carlos recoñeceulle a lealdade á  institución monárquica e a súa familia outorgándolle, una vez morto Franco, en 1976, aos 88 anos, o rango de tenente xeneral.

---

[1] Moitos anos despois escribiría a historiadora británica Helen Graham (2006): “... o efecto máis devastador da rebelión militar que desencadeou a guerra foi, precisamente, a aniquilación do “fogar” como un espazo seguro”.

[2] Nalgunhas ocasións, ao longo da causa, e mesmo na prensa, citan deste xeito o apelido do tenente Francisco Lluch Urbano. O tenente Lluch aprobou os exames na academia de artillería de Segovia e os de intendencia na de Ávila (La correspondencia de España, 3/3/1922 e 5/4/1922 . Destinado a Larache, no noroeste de Marrocos, (La libertad, 30/10/1924) ascendeu a tenente de intendencia en 1926 (El telegrama del Rif, 28/9/1926) cargo que sabemos desempeña en Ceuta en 1929.

[3] Refírese a Isidro Liarte Lausín (1892-1936) que viña de substituír (5/7/1936) o seu compañeiro de partido Rafael Bosque á fronte do goberno civil. Ambos eran de Izquierda Republicana. A Isidro Liarte fusilárono en Oviedo. Serrallonga i Urquidi, J. (2007); pódese consultar en http://hispanianova.rediris.es/7/articulos/7a008.pdf

[4] O pintor e cartelista Carlos Saénz de Tejada (1892-1936) está plenamente identificado coa estética dos sublevados. De estilo ecléctico, bandéase entre o naturalismo costumista e a épica fascista.

[5] Joaquín Arrarás Iribarren (1898-1975). Xornalista. Mola encargoulle que con Juan Pujol organizase o servizo de prensa e propaganda da “Junta” dos sublevados en Burgos. Despois foi director xeral de prensa. Publicou a primeira biografía de Franco e unhas memorias, roubadas e mutiladas, de Azaña. A súa obra máis coñecida é a que citamos neste traballo.

[6] Sobre esta información do cabo podemos engadir algúns detalles de interese. Como di, sobre as 10 da mañá, chegou a columna motorizada a León; unha hora máis tarde, a ferroviaria. Os mineiros espalláronse pola cidade a descansar e non houbo o máis mínimo altercado Os mandos milicianos pedíronlle armas ao gobernador civil Emilio Francés Ortiz, pero este, ante a reserva dos mandos da GC e de Asalto, negouse. A presenza na cidade do inspector das guarnicións do Douro, xeneral Juan García Gómez-Caminero, fixo que se volvesen reunir os xefes das columnas e os lideres sindicais leoneses co comandante militar de León, xeneral Carlos Bosch Bosch. Este volveuse negar a entregar armas aos mineiros, agás que tivese orde asinada polo goberno. O telegrama chegou e o comandante militar entregou uns douscentos fusís (a cifra que dá o cabo Lores) e algunha metralladora, pero estas armas estaban en tan mal estado que o xeneral Gómez-Caminero negouse a asinar o “recibí”. A primeira hora da tarde saíron, a motorizada pola estrada de Zamora e a ferroviaria pola liña de Astorga. As dúas columnas ficaban ao mando do comandante Juan Ayza Borgoñós, axudante de Gómez Caminero.

Partida a dobre expedición, o gobernador de León persistiu na súa actitude de non armar os obreiros leoneses nin os do Bierzo. Esa noite fraguouse a sublevación. A mañá seguinte detivéronse os mandos da GC e de Asalto, e os sublevados, co xeneral Carlos Bosch Bosch (1873-?) á fronte, controlaron a provincia. O gobernador, Emilio Francés Ortiz de Elguea, rematou fusilado. O xeneral Juan García Gómez-Caminero, antimonárquico, masón e membro activo da UMRA (Unión Militar Antifascista Republicana), pillou un automóbil,aquela mesma tarde do 19, e pasou a Portugal para reincorporarse ao bando republicano por Badaxoz.

Juan Ayza Borgoñós, o axudante de Gómez-Caminero, estaba de vacacións en Asturias e asumiu o mando das “caravanas” dende León. Fora asesor de Azaña e chegará a formar parte do Estado Maior republicano (García Álvarez-Coque: 2017).

[7] Os sublevados en Valladolid recibiran información do coronel Aranda, que aproveitara a marcha dos mineiros para sublevarse en Oviedo, de que cara alí se dirixían as dúas columnas. Os sublevados valisoletanos tíñanlle armada unha celada con pezas de artillería. Os milicianos recibiron aviso da sublevación de Aranda a través do avogado, masón, socialista e profesor, JuanPablo García que realizou unha desenfreadaviaxe dende Mieres impedindo que os mineiros caesen na trampa. Ver:https://elblogdeacebedo.blogspot.com/2012/11/el-abogado-mason-juan-pablo-garcia.html e https://es.wikipedia.org/wiki/Columna_de_mineros_asturianos

[8] Ao coñecer a noticia da sublevación da guarnición de Oviedo, a decisión unánime dos mineiros foi regresar a Asturias. A columna motorizada regresou de seguida, entrou en Asturias na madrugada do día 21, incorporándose de inmediato ao asedio da capital. Luís Romero novela o seu paso polo porto de Leitariegos (1972:599-600).

[9] Refírese ao comandante de infantería Gerardo Caballero Olebázar (1890-1980). Xa participara na Sanjurjada. Mandando as forzas de asalto, dirixiu primeiro a resistencia militar contra a insurxencia en Asturias de outubro de 1934 e despois a brutal represión. Segundo Arrarás (1941), Muñoz Grande, xefe dos de asalto, confioulle o mando da 10ª compañía de Asturias e fixo dela unha “unidad disciplinada y temida por los marxistas”. Os enfrontamentos con outros mandos das forzas de asalto provocaron a súa destitución e que tivese que pedir o traslado a Zaragoza. Pouco antes do golpe militar solicitou de Cabanellas o retorno a Asturias para poñer en marcha o “Alzamiento”. Resultou crucial para a sublevación o seu apoio ao coronelAranda. Á fronte dun grupo de gardas civís tomou o cuartel dos de asalto que comandaba Ros. Nomeado delegado de orde, pública dirixiu a feroz represión en Oviedo e despois en Asturias.

[10]Ver: https://es.wikipedia.org/wiki/Guerra_civil_espa%C3%B1ola_en_la_provincia_de_Le%C3%B3n

e https://www.ileon.com/historia/guerra_civil/064975/los-militares-fusilan-sumariamente-al-alcalde-de-ponferrada-juan-garcia-arias

[11] Alfonso Ros Hernández (1892-1936), comandante do 10º grupo de Asalto con sede en Oviedo, tendo ao seu cargo o  conxunto de gardas de asalto de Asturias. Arrarás (1941)  cualifícao como “marxista acérrimo” ao igual que Luís Romero (1972:245). Cando se sublevou a guarnición de Oviedo o 19 de xullo, Ros e algúns dos seus subordinados mantivéronse leais á República. Tomado o cuartel de Santa Clara polos gardas civís  dirixidos polo comandante  Caballero fusilárono de inmediato.

[12] O diario Avance publicouse entre 1931 e 1937 baixo o auspicio do Sindicato Obreiro dos Mineiros Asturianos (SOMA) adscrito á UGT. Exerceuunha importante influencia na insurrección asturiana de 1934 contra o goberno redical-cedista de Lerroux. Segundo Calvo Sotelo foi “El verdaderogestor moral de la revolución”. Nesa altura estaba xa dirixido por JavierBueno que impulsou unha liña combativa tras a derrota electoral de 1933 e a sinatura do acordo da Alianza Obreira por parte da Federación Socialista Asturiana do PSOE, a UGT e mais da Federación Regionalde Asturias, León e Palencia da CNT. Era o diario dos obreiros, roldando os 23.500 exemplares e chegando a ser o xornal de maior difusión en Asturias. As súas criticas ao goberno radicalcedista supuxéronlle no primeiro semestre de 1934: 32 secuestros, dúas cuantiosas multas, tres detencións do seu director, a persecución e encarceramento dos seus vendedores e a prohibición da súa lectura nos cuarteis. Tras a revolta de outubro, o periódico foi suspendido e o seu director detido, torturado,xulgado, condenado a perpetua e multado con 70 millóns de pesetas.

A versión oficial do franquismo recollida na Historia de la Cruzada Española, dirixida por JoaquinArrarásIribarren (1941, volume 4, tomo 14, p.101) di:

En la segunda quincena de mayo (está a falar de 1936) reaparece del diario Avance. Más que un periódico es una tea que cada mañana pone en ascuas al proletariado asturiano. Es el pensamiento y la voz de la revolución. Ruge, abomina, exaspera, arrebata... Lo dirige Javier Bueno, desvergonzado y violento a lo Marat, con una pluma que moja en veneno de crótalo. El 5 de octubre de 1934, durante las luchas por rescatar a Oviedo de las garras del marxismo, el edificio de Avance quedó destruido por el incendio (…) Reconstruir Avance era acreditar, con prueba irrebatible, que se habían recuperado todas las posiciones; reconstruirlo con dinero del Estado añadía al triunfo la humillación del vencedor.

Tras a caída de Asturias, Bueno fuxiu a Francia, regresou a Madrid, foi combatente e dirixiu Claridad. Tomado Madrid polos sublevados, refuxiouse nunha embaixada. Prendérono igualmente e fusilárono.

[13]Joaquín Valverde Lasarte (1896-1982). Pintor e colaborador de Saénz de Tejada.

[14] Tiña 28 anos, era natural de Mudá (Palencia), estaba casado e residía en Oviedo.

[15] Era o portavoz oficioso do sector largocaballerista do PSOE. Primeiro foi un seminario de critica e reflexión, fundado en 1935. A partir de marzo de 1936 converteuse en diario, dirixido por Luís Araquistaín. Durante a guerra foi o órgano oficial da UGT. Tivo varios directores ata que asumiu ese labor JavierBueno, exdirector de Avance de Oviedo. Tras o  triunfo franquista, os falanxistas apoderáronse das súas instalacións para publicar o diario Pueblo, portavoz da súa organización sindical, o sindicato único, vertical.

[16] O asasinato de Calvo Sotelo produciuse na madrugada do 13 de xullo de 1936. Os sublevados gustaron de empregar ese crime como xustificación do golpe de Estado. Sobre a cuestión ver Gibson, (1982),e, noutro senso, o noso bloghttp://pedogalinheiro.blogspot.com/2016/11/o-cubano.html

[17] Rafael Bosque Albiac (1883-1936) foi gobernador da provincia de Oviedo entre o 22/2/1936 e o 5/7/1936, data na que foi substituído polo seu compañeiro de partido (Izquierda Republicana) Isidro Liarte Lausín. Serrallonga i Urquidi, J. (2007).

[18] A garda de asalto denominábase oficialmente corpo de asalto e creouse en 1932 como corpo policial, resultante da transformación do corpo de seguridade para manter a orde e a fidelidade republicana. De feito en moitas cidades foi a arma que fixo fracasar o golpe de xullo. Dependía da dirección xeral de seguridade e polo tanto do ministerio da gobernación. Desde a súa creación e previo ao golpe militar tivo dúas grandes ampliacións en abril e en setembro de 1932. Nesta segunda quenda foi cando se incorporou ao corpo de asalto Paco Lores.

A garda de asalto era un corpo policial de elite cunha estrutura militar pero que remataba na compañía. A escuadra tiña 7 gardas ao mando dun cabo; o pelotón, 3 escuadras ao mando dun suboficial; a sección, 3 pelotóns ao mando dun tenente; a compañía 3 seccións ao mando dun capitán; finalmente, o grupo, tres compañías de fusís e unha de especialidades. En Oviedo había un grupo de asalto, o nº 10, ao mando, en xullo de 1936, do comandante Alfonso Ros Hernández. Con respecto ao grupo de asalto en Asturias o historiador oficial do franquismo dinos:

Entre los guardias de Asalto, la Compañía 42 era la que parecía más impaciente y mejor dispuesta, y resultaba curioso que fuese precisamente esta compañía la que se distinguiera por su vehemencia antimarxista, pues el comandante del Grupo Alfonso Ros Hernández, marxista acérrimo que saludaba puño en alto, y los capitanes Montiel y González Urrutia y los tenientes Població y Lluch, habían puesto especial empeño en transformar dicha compañía en una fuerza íntegramente roja.

Polo tanto ou Arrarás non é preciso ou o tenente Lluch cambiara de compañía, pois estaba co cabo Lores na 18. Continua Arrarás: “Tambien la Compañía 10, con escasa excepciones, podía considerarse como partidaria del Alzamiento, y en cambio en la 18 promediaban los elementos marxistas”. (Arrarás, 1941:102).

[19] Región foi un periódico católico e conservador editado en Oviedo entre 1923 e 1983. Durante a República converteuse no portavoz da dereita asturiana e aínda que tiña moito que ver co tradicionalismo apoiou á CEDA. As instalacións ficaron na zona sublevada pero, por seguridade, trasladouse a Luarca ao igual que as oficinas militares. Iso explica que a causa 887/1937 se instrúa nesta praza.

[20] Informaciones, periódico editado en Madrid entre 1922 e 1983. Tivo diversas liñas editoriais. Durante a ditadura de Primo foi propiedade do multimillonario Juan March e durante os tempos republicanos estivo subvencionado polo III Reich converténdose no portavoz nazi en España.

[21] Ahora foi un diario denominado como “gráfico” publicado en Madrid entre 1930 e 1939. Un dos seus directores foi o xornalista e escritor morto no exilio londiniense Manuel Chaves Nogales. Poderíase enclavar dentro do centro político.

[22] La Nueva España, 13/2/1937. Este xornal comezou a publicarse o 19 de decembro de 1936 como Diario de la Falange española de las JONS, durante o asedio a Oviedo das tropas leais á República. O novo diario roubou as instalacións e maquinaria do diario socialista Avance que dirixira JavierBueno. Tras o decreto de unificación de Franco pasou a depender do novo partido único Falange Española Tradicionalista y de las JONS. Na actualidade pertence ao grupo dirixido por Javier Moll.

[23] Pouco somos quen de dicir dos compañeiros de infortunio de Paco Lores. Algo do mozo Francisco Fernández Viejo ao que, en febreiro de 1935, con 17 anos, detiveron en Oviedo por repartir unhas follas clandestinas nas que se dicía que o partido Sevilla-Oviedo ía ser radiado, pero que no dorso do pasquín “vertíanse conceptos durísimos sobre Gil Robles”; a policía empregouse a fondo e detivo o  propietario da imprenta, que nada sabía do asunto, e o  xerente, seica socialista e responsábel da impresión do folleto, e 13 rapaces de entre 16 e 26 anos; entre eles a Ernesto Macías Campillas, un mozo “de dieciseis año es un estudiante de una respetable familia” segundo informa o xornal de tendencia republicana La libertad, (26/2/1935) e tamén o monárquico ABC do mesmo día, quen  non obstante oculta que o panfleto fose contra Gil Robles e mais a ascendencia social da familia do rapaz.

Joaquín García Torre, segundo nomes e voces, era natural de Córdoba e tiña 45 anos, pero é evidente que residía en Oviedo ao igual que o mozo asturiano de 22 anos Julio González Vega.

[24] El compostelano, 24/3/1937.

[25] Ver: https://www.combatientes.es/indiceXVIcuerpodeejercito.htm

[26] EPG 22/3/1928

[27] Tratábase da convocatoria do chamado, cando menos pola prensa, “Dia rojo” que segundo El Pueblo pasou con absoluta tranquilidade. Na altura o propietario do xornal, Portela Valladares, eraministro de gobernación eo tamén galego Fernández Mato, director xeral de seguridade. (EPG, 2/8/1935).

[28] https://elpais.com/diario/2008/04/20/domingo/1208663558_850215.html

[29]https://www.lavozdeasturias.es/noticia/oviedo/2020/03/04/cia-tras-pasos-conspiradores-aranda/00031583324449422665268.htm

[30] https://www.levante-emv.com/comunitat-valenciana/2013/06/02/general-sobornado-mi6/1003127.html

Bibliografía citada

Alonso Montero, X.(2013): “Dúas cartas dun republicano galego condenado a morte: Francisco Lores López, A Coruña, 23 de marzo de 1937” en Domínguez Alberte, X.C. (Ed.) (2013): Actas do IV Congreso Manuel Luís Acuña. Concello de Pobra de Trives: Trives pp.191-198

Arrarás Iribarren, J. (1941): Historia de la Cruzada Española. Ediciones Españolas: Madrid. Vol. 4, Tomo XIV

Fernández Prieto, L. e Míguez Macho, A. (2018): “Os verdugos no golpe de estado de 1936. Quen matou a Antonio Azarola?” en Fernández Prieto, L. e Míguez Macho, A. (Eds.) (2018): Golpistas e verdugos de 1936. Galaxia:Vigo

García Álvarez-Coque, A. (2017):Los militares de Estado Mayor en la Guerra Civil (1936-1939). Tese de doutorado inédita; U. Complutense.

Gibson, I. (1982): La noche en que mataron a Calvo Sotelo. Argos/Vergara: Barcelona.

Graham, H (2006): Breve historia de la guerra civil. Austral: Barcelona.

Jackson, G. [1965] (1985): La República española y la guerra civil (1931-1939). Orbis: Barcelona.

Preston, P. (2008): “Franco y sus generales” en El País 20/4/2008.

Romero, L. (1972): Tres días de Julio. Barcelona: Ariel. Terceira edición corrixida.

Serrallonga i Urquidi, J. (2007): “El aparato provincial durante la Segunda República. Los gobernadores civiles, 1931-1939” en Hispania Nova nº 7. Madrid: UNED.

Serrano Suñer (1977): Memorias. Planeta: Barcelona.

Southworth, H. (1986): El mito de la cruzada de Franco. Plaza&Janes: Barcelona.

Thomas, H. (1976): Historia de la guerra civil española. Grijalbo-Círculo de lectores: Barcelona.