Antes da pandemia o amigo Antón Mascato convidoume a
presentar o seu Atila no Grove, antes tamén
da segunda edición ampliada, en varias
vilas e cidades. Foron catro en total para as que tivemos que reflexionar sobre
memoria, historia e testemuñas. Neste noso blog publicamos as notas primeiras “A
perversión da traxedia”, “Sobre
as testemuñas e o tráxico século XX” e “Sobre
memoria e historia”.
Con posterioridade o xeneroso amigo Uxío Breogán Diéguez Cequiel
convidounos a fusionar e matizar os tres borradores para darlle un corpo publicábel
na revista de historia Murguía que tan atinadamente dirixe. Ledos polo convite,
así o fixemos. Murguía recolleuno no seu número 40, correspondente ao semestre
de xullo a decembro de 2019. Agardamos que sexa do voso interese, aínda que
sexa sen a fermosa maqueta da revista e sen as ilustracións que o acompañan
tiradas do libro de A. Mascato.
Reflexións ao fío do Atila no Grove
de Antón Mascato
Resumo
A lectura de Atila no Grove (Positivas, 2019), o
libro de Antón Mascato espertou en nós una manchea de reflexións arredor de memoria e historia así como sobre a
serodia emerxencia das testemuñas da persecución franquista.
Palabras chave: O Grove,
memoria, historia, testemuñas, Antón Mascato, franquismo, século XX.
Abstract
Reading Atila no Grove
(Positivas, 2019), by Antón Mascato, awoke up in us a lot of reflections around
memory and history as well as about the late surfacing of the witnesses during
the Francoist persecution.
Key words: O Grove, memory,
history, witnesses, Antón Mascato, Francoism, 20th century.
Cando coñecín o borrador do Atila no Grove, o libro de Antón Mascato sobre a persecución
franquista na súa vila de nacenza, establecín de primeiras unha relación, coido
que tampouco desencamiñada, co segundo dos tres álbums da guerra de Castelao, o
Atila en Galicia, publicado, en 1937,
en Valencia, polo comité nacional da CNT. Como saben, os outros tituláronse Galicia mártir, editado no mesmo ano e
cidade polo Ministerio de Prensa e Propaganda do goberno da República; o
derradeiro da serie, Milicianos, veu
a luz en 1938 en Nova York mercé á Fronte Popular Antifascista Galega[1]. Souben, ao lelo, que a
referencia do Mascato nada tiña a ver con Castelao, senón cun artigo de prensa e
un proxecto de libro. Escritos e imaxinados, ambos, por Manuel Lueiro Rey. O
artigo publicouse en 1986 no semanario A
Nosa Terra; un bosquexo da capa do libro “non nato” reprodúcese nas primeiras
páxinas do homónimo actual. Ao fin aquel libro imaxinado, matinado, proxectado
por Lueiro, converteuno en realidade, corenta anos despois, Antón Mascato.
É evidente que o libro de hoxe é diferente ao que podería
realizar Manuel Lueiro, máis escritor que investigador e, en especial, por ser dono
dunha “experiencia vivida”, como diría W. Benjamin, que contrastaría co lento e
esforzado traballo, de case tres décadas, de Antón Mascato, para converter aquela
“experiencia vivida”, a de Lueiro e de tantas persoas no Grove, en “experiencia
transmitida”, aquela que, seguindo a Benjamin, pode rematar por converterse en
Historia[2]. O labor de Mascato, dando
forma ás intuicións de Lueiro, serve para poñer pexas ás pretensións de
elaborar unha “experiencia transmitida” homoxénea a partir do relato do “consenso”,
case unánime, da denominada “transición”. O libro de Mascato está engarzado na
tradición memorialista, e continúa o labor de luminaria do artigo e do esbozo
de Lueiro[3] que tan fonda impresión
deixara no noso autor cando mozo.
Como dixen, o título escollido non me remitiu a Lueiro, por
descoñecemento, senón que o entendín como unha chiscadela ao álbum de Castelao.
Mais, na miña memoria, abrollou outro Atila, neste caso dito Attila, un dos
protagonistas do coñecido, e longo, filme de Bernardo Bertolucci, Novecento, síntese cinematográfica da
historia europea da primeira metade do século XX ollada dende unha vila rural
da Emilia centro-italiana. Descoñezo se Bertolucci se inspirou no Atila en Galicia de Castelao para
bautizar como Attila a personificación do fascismo, da brutalidade, do
servilismo ante o capital, da dexeneración moral… enfardado no seu flamante
uniforme negro, ao que lle puxo rostro Donald Sutherland. Mais tamén lle poderían
servir de modelo algúns dos Atilas que, con nomes e apelidos, o Mascato arrinca
das “memorias vividas”. Non desmerecen en nada as brutalidades que desvela o
noso amigo meco[4]
das recollidas por Bertolucci. O recurso a Atila, o huno que aterrorizou Roma, que
alcumaron “azoute de deus” e lle atribuíron o dito de “onde pousa o meu cabalo
non medra máis a herba”, como licenza anacrónica para representar a crueldade, empregouse
con frecuencia, ademais de por Castelao, por Mascato, Lueiro e Bertolucci.
Antón Mascato teceu e desteceu durante décadas esas “memorias
vividas”, deixounas repousar para trousalas con sosego e ofrecernos un episodio
crucial da memoria meca, da traxedia meca, con feitío de relato histórico, dun
bo relato histórico; útil non só para as persoas interesadas no que aconteceu
nun anaco do noso territorio ou para as preocupadas polo detalle deste período
histórico, senón, tamén, para aqueloutras que gorentan relatos históricos elaborados
que procuren evitar a confusión, sobre a que xa nos advertira Hobsbawm, entre
historia e literatura. As obras literarias é mellor que broten do maxín espremido
dos seus autores ou autoras e estes eviten a tentación de procurar na
farturenta e excesiva imaxinación da Historia os seus relatos; ao tempo que o
relato histórico debe atender con oficio as moitas virtudes literarias. Este é
o caso. Ao seu fío deitamos catro reflexións.
1.- Sobre Memoria e Historia.-
Nos seus Cadernos
desde o cárcere, Antonio Gramsci escribiu: “A historia é sempre contemporánea,
é dicir, política...”. Ben sei que a moitos historiadores esta visión non lles
gusta nin un bocadiño por considerala unha manipulación esquerdista. As
ideoloxías e a política, din, rematan por pervertelo todo; sen se decatar de
que tampouco eles, na súa hipotética pureza, son quen de fuxir dos ideoloxemas,
só de non recoñecelos, reducindo o concepto de ideoloxía a un simple sistema de
crenzas, e o de política, a un formal sistema de partidos.
Non quero falar do “contido”, senón do “conxunto”, da
obra rematada, e reflexionar sobre o pouso que desprende. O traballo do Antón
comeza e remata, antes do glosario onomástico, con citas a textos de Lourenzo Fernández
Prieto referidos ás imbricacións entre Memoria e Historia. Por demais o Antón atinou
colocando no frontispicio do seu libro un parágrafo de Juan Gelman, o poeta da
memoria, ou mellor, e dito ao seu xeito, o “poeta contra el olvido”. Aproveito
estas referencias para deitar unhas consideracións acerca da relación entre Memoria
e Historia. Por iso encomecei coa cita de Gramsci que pretende ser algo máis
que unha referencia erudita e situar nesa relación dialéctica entre memoria e
historia o traballo de Toni Mascato.
A este fin pode ser útil relembrar o símil que outro Tony,
o Judt, o historiador británico infelizmente falecido ben novo, sosegadamente
socialdemócrata e combatente frontal tanto do socialismo de gulag como do
neoliberalismo de arremedos sociais que un terceiro Tony, o Blair, axudou a
estender como a couza, infectando a esquerda europea e mundial ata poñela en
evidente perigo de desaparición e en necesaria obriga de reelaboración.
Tony Judt comparaba a Historia e a Memoria con dúas
medias irmás[5].
Esta última, a Memoria, é nova e fermosa, fachendosa e pándega, faladora e
sedutora, con tendencia a deixarse engaiolar mesmo ata pola traxedia. A súa
media irmá, a Historia, é madura en exceso, vellouqueira ás veces, eslamiada,
discreta, pouco comunicadora e máis gorentosa do andel que do baile. Ambas, a
pesar da súa eterna disputa, son inseparábeis; ódianse pero non poden vivir a
unha sen a outra. Emporiso como medias irmás que son e a pesar de ser tan
distintas, as persoas, os pequenos ou grandes colectivos, as nacións e os
estados e, dun xeito extremo, os estado-nación tenden a confundilas, coa mellor
das intencións, iso si, pero sen ser quen de distinguir entre o deber de
recordar o pasado e o pasado mesmo. Tan impropia como esa nebulosa, esa
imprecisión, esa perda de tons, de matices, entre Memoria e Historia, é, advírtenos
Enzo Traverso[6],
contrapoñelas de xeito irreconciliábel. As dúas medias irmás comparten
herdanza: a elaboración do pasado. Trátase pois de someter a xuvenil e leda á xerarquía da madura e, ás
veces sufrida, tarefa regrada.
Memoria e Historia nacen dunha mesma preocupación;
perseguen un mesmo obxectivo: elaborar o pasado. A Memoria é fonte, orixe,
matriz. É sempre individual, eminentemente subxectiva, fica ancorada nos feitos
que a testemuña presenciou, nas impresións do momento vivido. É singular,
despreocúpase de facer xeneralizacións, de contextualizar, de establecer comparacións.
Non precisa probas, é relato persoal, é a verdade da testemuña, imaxe vivida do
pasado depositada na persoa e, xa que logo, en permanente transformación, polo
que nunca remata por fixarse, sempre en alterada construción, influída por
acontecementos posteriores, por reflexións sobre os mesmos, por experiencias
que se superpoñen e rematan por modificala.
Unha testemuña describíanos con gran viveza a un dos dous
irmáns “Ineses”. A ambos asasináronos en Sabarís (Baiona), en outubro do 36.
Dicíanos o portador de memoria que Pepe, o máis novo dos fillos de Inés, era
delgado, andaba case sen roupa, xogaba cos nenos aos que agasallaba con
chocolate, baixaba á vila na besta, vendía ovos na feira, tiña unha granxa
ecolóxica, falaba moi ben, sabía moito e era moi bo. A testemuña trazábanos un
retrato de “Saluto”, con ese alcume era coñecido nos círculos cenetistas e
faístas, intenso, “como se o estivese vendo”, dicía. Preguntámoslle ao
informante pola súa idade. Respondeunos que nacera en 1935. Tiña pois pouco
máis dun ano cando mataron a “Pepe de Inés”. Pouca acordanza podía ter. Pero
vivía a súa lembranza con absoluta intensidade, transmitíanos a “súa” verdade a
partir da elaboración e reelaboración de narracións posteriores, de relatos
memorialistas engarzados, escoitados durante anos, sobre quen se convertera,
para moita veciñanza, na personificación da bondade, da solidariedade e dunha
estoica santidade ao que a inxustiza dos “falanxistas” castigou sen o merecer.
A Historia é relato, escrita do pasado segundo regras e
técnicas, sometida ao tempo e ao contexto da época, preocupada por descubrir
claves que axuden á comprensión dos
feitos e a facer xeneralizacións. Pola contra a Memoria non precisa de
cronoloxía, de tempo obxectivo; móvese nunha subxectividade atemporal. Moito me
custou convencer o meu veciño Álvaro Araújo, infelizmente finado, de que a seu
pai non o puideron matar o 11 de febreiro de 1936, senón que, se fora a
resultas da guerra, tiveran que asasinalo no ano seguinte, cando menos, se é
que acontecera en febreiro. De que fora neste mes estaba certo, porque no día
no que o pai acudiu ao reclamo da garda civil de Gondomar, el estáballe a
axudar a podar as viñas e por ese mes é cando se fai ese labor. A súa certeza
cronolóxica estaba fundada na memoria do momento, o mes, e no ano de referencia
da guerra. Non atendía aos meus razoamentos históricos. Cando atopamos a acta
de defunción no rexistro civil do Rosal quedou convencido de que efectivamente
a data do asasinato do seu pai fora o 11 de febreiro, pero de 1937.
A Memoria é resultado dunha construción permanente,
mediatizada por acontecementos posteriores. Un clásico exemplo é o dos
superviventes dos campos de concentración nazis, do gulag stalinista ou dos
cárceres franquistas. No primeiro caso, cando a testemuña supervivente reunise a
condición étnica, xudeu, e a ideolóxica, comunista, é moi probábel que, nos
anos cincuenta ou sesenta, puxese por diante a súa ideoloxía, argüíndo que
sufriu os brutais castigos do campo de concentración pola súa actividade
política ou ideolóxica; mentres, a mesma testemuña, interrogada nos anos
setenta ou oitenta, despois do fraccionamento e debilitación do movemento
comunista, é probábel que alegase, como causa máis salientábel da represión
sufrida, a súa condición étnica. O mesmo acontecería con moitas vítimas do
gulag stalinista. Nos anos da desestalinización kruxoviana aludiría á súa condición de antiestalinista ou mesmo
anticomunista, mentres que contra os anos finais do século pasado e no que
levamos deste, alegaría a súa condición nacional, no caso dos países bálticos
ou en zonas da Ucraína ou Bielorrusia, mentres que de tratarse de alguén da
área caucásica non dubidaría en aducir como motivo do seu castigo a súa fe islámica. Algo semellante acontece cos
presos dos cárceres franquistas; inquiridos, nas décadas previas ou nos
posteriores anos inmediatos da transición, polo motivo da represión sufrida,
sinalarían a militancia comunista, ou esquerdista e antifascista, como trazo
causante dos castigos aos que foron sometidos; mentres, nada tería de estraño
que a mesma testemuña, dende o remate da década dos oitenta ata a actualidade, empregase
a súa condición de demócrata antifranquista como causa do mesmo proceso
represivo.
A Memoria sempre vai cargada desa subxectividade; lembra
o vivido e os acontecementos, por máis externos ou afastados da testemuña que
poidan semellar, para instalarse na memoria colectiva tras un proceso de
amplificación polos medios de comunicación e, en especial, pola xestión dos
poderes públicos que van seleccionando o que debe ser lembrado e vano
reinterpretando en función de sensibilidades culturais, conxunturas sociais,
debates éticos ou oportunistas conveniencias políticas.
A respecto deste proceso de usurpación da Memoria polos diversos
poderes, imos deternos un bocadiño no caso español. A mediados da década dos
sesenta, o relato franquista da memoria da guerra virou para adaptarse ás novas
circunstancias sociais e poder perpetuarse máis alá do limite biolóxico do
ditador. O xiro argallouse derredor da conmemoración dos 25 anos de paz (1964).
O daquela ministro de Información e Turismo, Manuel Fraga chantou, ata no máis
inesperado recuncho, paneis cun cartel de trazos contemporáneos, “modernos” ao
seu dicir, que pretendía, e lograba, sintetizar a idea de mudanza, de paso dunha
España autárquica a unha desenvolvida, de consumo e dun europeísmo “malgré
lui”, dunha “España diferente” pero aberta e moderna. O cartel, un debuxo coas
letras da palabra PAZ sobre un fondo de cinco cores planas, tiña ata versións
en catalán, éuscaro, ou mellor guipuscoano, e galego. O deseño expresaba a
lóxica cultural do capitalismo consumista e afastábase do imaxinario das
esencias hispánicas das décadas anteriores. A comunicación deste importante
evento para o réxime despregouse ademais nunha gran variedade de soportes,
dende carteis informativos cos logros do réxime ata unha serie filatélica que
cubría unha ampla variedade temática.
A nova mensaxe expresaba unha mudanza no relato do
réxime. O argumento central era agora que a gran obra de Franco fora o logro da
paz entre os españois. Do discurso franquista desaparecía a lexitimación na vitoria
sobre o comunismo internacional e os seus aliados da anti-España e xurdía o
mito da paz interior, a gran achega do réxime, que daba froitos evidentes na
mellora económica, na modernización, na apertura, na emigración a Europa e no
turismo mediterráneo. Deixaba de gabarse a guerra como expresión do heroísmo
dos salvadores da patria para entenderse como a indesexada consecuencia de
tempos revoltos e do carácter apaixonado dos españois. Fora unha guerra
fratricida, inevitable, entre inimigos goyescos que se baten na lama, no
estrume ou na terra reseca, enterrados ata os xeonllos, só explicábel pola irracionalidade
infantil dos españois que agora podían camiñar xuntos despois do sufrimento
autoimposto. Nos dous bandos se cometeran excesos; nun por maldade conxénita,
noutro por exceso de celo patriótico. O sacrificio fora necesario pero estaba
superado.
Non chegou aos 25 anos, foi no vinte tres aniversario da
constitución de 1978 cando o réxime matinou na conveniencia de darlle unha volta
á memoria da Santísima Transición. Agora
non precisaba inzar o territorio de vallas anunciadoras, metíase no máis reservado
dos espazos privados a través da serie “ Cuéntame”. Realizábase así un proceso
de subtracción mediática e política semellante á que se practicou coa revolta
de maio do 68 e elaborouse para a loita antifranquista da década dos sesenta e
setenta[7] un relato non-político, de
revolta xuvenil e xeracional, engadíndolle o prefixo “pos” a “franquismo” para
suavizalo e reconverter a lenta e tortuosa loita contra a ditadura nunha
especie de leda e comprensíbel algarada xuvenil. Procurábase unha “memoria
transmitida” que non atendese a todas as “memorias vividas” e esquecese que a
ditadura franquista non deixou de asasinar, nos seus anos finais, cunha fereza
similar á dos seus inicios. Sobre Amador e Daniel, Puig Antich, Txiki e
Otaegui, Reboiras, Baena Alonso e os seus compañeiros que levaron “al alba”[8] teceuse un manto de
esquecemento semellante ao que se tendeu sobre a matanza de Vitoria (marzo de
1976) ou dos sete mortos durante a semana pola amnistía (maio de 1977), poucos meses
antes de celebrarse as eleccións (15 de xuño), alcumadas de “democráticas”, nas
que se escolleu a representación popular que elaborou a constitución de 1978. Faise
preciso relembrar, unha e outra vez, como fai A. Mascato, que o que caracterizou
o franquismo foi un permanente exercicio de violencia contra calquera, por
mínima que fose, actividade opositora. Trinta
anos antes, en 1948, nove anos despois de rematada a guerra e a doce do
triunfante golpe en Galicia, uns tipos, entre eles un falanxista de Lavadores
apelidado Soto, entraron nun bar do Grove, baixaron o machete da luz e
pegáronlle un tiro na testa ao antifranquista e nacionalista galego Paco García
Moldes mentres lía o xornal e tomaba un café.
W. Benjamin distinguía entre “experiencia vivida” e
“experiencia transmitida”. Esta última é, segundo o pensador alemán, a que
forxa as identidades, a que crea, en sentido hegeliano, o Estado, a que converte
en relato histórico aquilo que a “deusa da memoria”, Mnemósine, é quen de apañar
de entre as faragullas que deixa o paso do tempo. Mentres, segundo Benjamin, a limitación
individual da “experiencia vivida” ten como consecuencia o seu carácter fráxil,
breve e fuxidío.
Sobre a volátil e efémera “experiencia vivida” despregouse,
na segunda metade do século pasado, a trapela do control social, ao ritmo co
que o termo “tolerancia” inzaba na linguaxe occidental. Esta icona expresiva determinou
a construción do relato histórico dese tempo. En España, a verba que “colonizou”
a “experiencia transmitida”, a verdade do Estado, a identidade do réxime, foi a
de “consenso”.
Desta icona expresiva e simbólica ninguén podía, e
séguese sen poder, afastarse, agás que estivese disposto a que se cuestionase a
súa credibilidade democrática e a arriscarse a ficar fóra dos rituais
constitucionais. Ritos deseñados, non por un, senón por varios tafures, que
conseguiron burlar as maiorías sociais a través do basto calote do trile. Ben
saben, o xogo de rúa, no que o público xogantín escolle unha de tres cartas colocadas
boca abaixo e dobradas pola metade, para que o truán poida cambialas de sitio con
celeridade para enganar a vítima incauta e ignorante da trampullada. As tres
cartas (continuísmo, reforma e ruptura) axitadas sobre o fráxil tapiz da
incerteza política, da crise económica e do temor aos militares, movíanse con
tal rapidez que só o truán e os seus asesores sabían onde estaba en cada
momento a que eles desexaban, ata que conseguiron gañar a aposta de “da lei á
lei”: é dicir, da lei da ditadura a unha nova lei democrática resultante do
“consenso”. Aquela estrataxema de prestidixitador, aquelas mañas fraudulentas da
reforma, do “Todo se puede hacer, pero siempre respetando la legalidad y rechazando
cualquier forma de violencia”, aparentaba que a sublevación militar e as catro
décadas de ditadura foran un salvador rescate dos españois dos horrores por eles
mesmos creados durante a II República. Aquela trampullada de Fernández-Miranda
e os seus “partenaires”, dun e outro signo, permitiulle gañar a aposta e
introducir a carta dobrada da reforma polas físgoas da legalidade franquista.
Só lles restaba ir construíndo un relato histórico “democrático” no que a
recuperación das “experiencias vividas”, minguada por décadas de espera, tivese
que refacerse a partir de faragullas de memoria, de migalliñas testemuñais esparexidas
por aquí e por acolá, o cal impediu que, polo de agora, e así o demostra o
traballo de Mascato, o relato sexa homoxéneo e a “experiencia transmitida” aínda
poida matizarse, pois a historia, seguindo a Benjamin, non é só unha ciencia senón
tamén unha forma de recordo, retallos de memoria que se escriben en presente.
2.- A perversión da traxedia
Como dixen, o titulo escollido por Mascato non me remitiu
nin ao artigo nin ao libro pensado por Lueiro, ambos descoñecidos para min,
entendino como unha chiscadela ao álbum de Castelao, mais a miña memoria tróuxome
outro Atila ao maxín, dito en modo sonoro Attila. Explícome e ao tempo
enténdano como expresión de agradecemento ao espazo que nos acolle, este “Faiado
da Memoria” que coida das “memorias diversas”, de maneira sobranceira a través
da imaxe.
Durante anos, como remate do tema de entreguerras, proxecteille
ao meu alumnado o coñecido e longo filme de Bernardo Bertolucci, Novecento. Agoniado polas dúbidas acerca
da excesiva metraxe do filme e a pauliña de panfletario que o acompañaba, pero
sobre todo polas dúbidas que xurdían nas reunións de seminario, pasoume polo
maxín, en varias ocasións, retirala da programación. Mais cando, co paso dos
anos, atopaba algún ex alumno ou ex alumna, nesas breves conversas a pé de rúa,
xurdía reiterada a lembranza do filme; case sentía celos de Bertolucci por
ocupar o cativo espazo que a mente daqueles homes e mulleres dedicaban a
materia; mais tamén aconteceu que cando intentei retirala da programación tiven
que lidar cun amago de motín baixo o argumento de que tiñan os mesmos dereitos
que os do curso anterior. Presenciar o filme de Bertolucci convertérase nun
dereito! O moer dos miolos non me abandonaba e recortaba, non sen algunha que
outra nova protesta, as escenas en exceso longas ou de teatralidade desmesurada.
Hoxe, afastado das aulas, sigo considerándoa como un aquelado equilibrio entre análise
histórica e relato memorialista e non desaproveito ocasión para recomendala.
Quixera lembrarlle, cunha breve descrición, dous momentos:
ü Primeira
escena: Attila, a personificación do fascismo, da brutalidade, do servilismo
ante o capital, da dexeneración moral …, enfardado no seu flamante uniforme
negro, forza un cativo e esnáfrao baténdolle a cabeza contra a parede do
cuarto.
ü Segunda:
Os fascistas préndenlle lume á casa do pobo. A resultas do incendio falecen os tres
vellos que vixiaban o local. Os cadáveres calcinados, portados sobre carros de
bois, son acompañados polos campesiños en tétrica procesión polo centro da vila
entre as chanzas dos fascistas e as contras fechadas dos que non queren ollar.
ü Réplica
á primeira escena: Julia Manzanal, unha testemuña, relata en Els nens perduts del franquisme :
“Cuando fueron a detener a Justa Mir, su hijo lloraba y ella le llamó: Lenin,
ven hijo mio. Los policias le dijeron: ¿Que ha dicho usted, el niño se llama
Lenin? Cogieron al niño de las piernas y le estrellaron la cabeza contra la
pared.”[9]
ü Retruque
á segunda: Seis de outubro de 1936. Vincios, Gondomar. De madrugada, agrupados
de tres en tres, aparecen guindados seis cadáveres na beira da estrada. Tres
deles irmáns. Amoreados nun só carro de bois, trasladáronos, en vespertina e
tétrica procesión sen “acompañamento” ata o cemiterio. Así o relata Telmo
Comesaña, fillo dun dos asasinados e presidente da Asociación Viguesa pola
Memoria: “Ás cinco da tarde, no carro de bois de Manuel Alonso Prado, foron
trasladados, por orden da Garda Civil, ao cemiterio de Mañufe, Gondomar,
aproximadamente oito km. distante, pasando polo centro da vila de Gondomar -
como se dunha procesión de terror se tratase - onde os enterraron descalzos. Os
zapatos foron a recompensa negociada polo mestre de Mañufe e presidente da
comisión do cemiterio, D. Rogelio de la Granja, como recompensa por abrir seis
fosas individuais na vez dunha fosa común como era o habitual”.[10]
Non semella Bertolucci tan panfletario, cando menos no que
respecta ao relato testemuñal dos feitos.
A sensación de horror que un sente ao ollar a face
demoníaca do fascista interpretado por Donald Sutherland, ou a de tristeza ante
o rostro apesarado de Gérard Depardeieu guiando o carro de bois cos corpos
queimados polas rúas da vila italiana, emerxe, espanto e tristura, da
descrición que fai Mascato das pancadas que os fascistas bouraban naquel home
grande, señor Francisco “O Carniseiro”, case un xigante que cargaba ao lombo
unha vaca, ata que na amañecida, á vista da xente, das mulleres que enchían os
baldes na fonte, lle pegaron un tiro en pública lección de terror; a mesma que
deron en Priegue (Nigrán), aquel día de 1937, cando colleron a Lolito, un
fuxido, e o fusilaron, previo anuncio, diante da fonte do lavadoiro, ás 11 da
mañá. Horror e tristura sente un ao imaxinar a man do mozo Ricardo Figueiro
Besada, coa faciana esnaquizada por unha bala que lle atravesara a caluga e lle
desfixera a queixada, tras arrastrarse moribundo tres ducias de metros, bater
no cristal poeirento da xaneliña dunha casa mariñeira, tras do que un candil alumeaba
o terror dunha cativa de 8 anos. Mais o aviso da nena iniciou unha extensa rede
de solidariedades compartidas que, xunto ás ganas de vivir de “O Chiquitín”,
lograron salvarlle a vida que desprezara un dos Atilas cando lle bisbou a un colega:
“non gastes máis balas, que “dios” che dea a ti máis vida que a que este ten”.
Aquel mozo virou a testa cando lle disparaban. O xesto salvoulle a vida e
prolongoulle o terror. Xirar a cabeza permitiulle ollar o rostro de Atila. Co
frustrado asasino tivo que convivir décadas, e non só nunca o puido denunciar
senón que tivo que disimular que sabía quen o quixera matar, mentres este, o
asasino frustrado, facía que non sabía que non o lograra. Ricardo Figueiro
Besada faleceu en 1985 pero “antes deixa escrito, a man, nun par de folios a
declaración pormenorizada do que pasara” aquel 29 de agosto de 1936 cando foron
inmolados tres dos seus compañeiros e el salvouse pola fortuna dun xesto, unha complexa
cadea de persoas salvadoras e a resistencia ao terror durante unha ditadura que
o prolongou como método de control político e social durante anos. Ata o último
suspiro. E logo pretender que se esquecese, pero o sr. Ricardo “O Chiquitin”,
non o fixo.
3.- Sobre as testemuñas do tráxico século XX
É lugar común que o século XX é o máis tráxico da
historia da humanidade. Non é cuestión de andar a medir as longuras das maldade
humana colectiva. Quixera referirme non ao breve período do que todos e todas
nós temos “experiencia vivida”, tan limitada como tráxica; senón ao período de
guerra xeneralizada que o vello Hobsbawm denominou, segundo o seu peculiar e
atinado despezamento historiográfico: “Guerra dos 31 anos”. Isto é, aquelas
tres décadas ás que se lle puxo lume nas rúas de Saraievo, no verán de 1914, e
rematou coa bandeira vermella ergueita no curuto do Reichtag na primavera de
1945. Conflito que para o noso historiador determina o desenvolvemento do que
denominou século curto (1914-1991). Na cerna da súa particular proposta
cronolóxica temos o que polo común se alcuma “guerra civil” e que con máis
propiedade deberíamos denominar: “Guerra de España”.
Mais non iamos falar do Grove? Si, e aínda que o Grove
“sexa un sitio distinto”, como adoita afirmar o Antón Mascato, constatando o
carácter insular da súa xeografía e ao tempo a idiosincrasia das súas xentes. A
pesar deste certo “illamento” físico e psicolóxico non é posíbel entender o que
aconteceu no Grove, en Galicia, nin en España se non procuramos luz no contexto
global da época, se non nos decatamos de que as tropas africanas de Franco non
chegarían á península, non á do Grove, senón á Ibérica, se antes non houbese
“Marcha sobre Roma” ou non lle prendesen lume ao Reichstag, catorce anos e tres
anos antes, respectivamente, daquel 18 de xullo que anunciaba unha nova
extensión dos campos de batalla polas terras europeas e do resto do mundo.
A segunda xeira do século XX que alcumamos, cos necesarios
matices, como “guerra fría” é o período de emerxencia das testemuñas, que
irrompen coa mesma forza que as clases subalternas, a descolonización, ou as
nacións negadas para conformar a actual visión historiográfica, ben afastada do
estudoso decimonónico envurullado en documentos e encastelado nunha torre de
marfil ou coa testa inserida nun frigorífico conxelador das paixóns.
A emerxencia da memoria testemuñal estoura coa das
vítimas dos campos nazis. En España ese estoupido tardou décadas en se producir,
tanto pola prolongación temporal da ditadura como porque o remate da mesma foi
unha representación, unha negociación entre as elites políticas que con
impúdica desvergonza deixaron á marxe as vítimas e tolleita a democracia. A
constancia das limitacións da denominada “transición” podémolas constatar na
lei de amnistía de 1977 que, ofertada para ceibar os presos políticos das
cadeas de Franco, ficou reconvertida nunha lei de punto final para os crimes do
franquismo[11].
Mais tamén, cómpre telo en consideración, as vítimas da persecución franquista,
en idade de facelo, non reclamaron a súa consideración como tales. Un dirixente
da esquerda respóndelle a unha historiadora[12] que o interroga sobre a
reivindicación das vítimas durante a “transición”: “Nese momento estabamos a
outras cousas”, isto é, tiñan outros asuntos aos que atender. Durante tres
décadas máis coutouse a emerxencia da memoria. Esta só se producirá con certa
intensidade a partir dos primeiros anos deste século, ou un chisco antes. Entre
os pioneiros cómpre salientar os traballos de Juan González sobre a illa de San
Simón e o acontecido en Nigrán.[13]
As testemuñas, ou mellor os testemuños das testemuñas,
presentan múltiples problemas para o traballo historiográfico. En primeiro
lugar porque a memoria, a “experiencia vivida” nos termos de Benjamin, fica
sempre ancorada nos feitos que a testemuña presenciou, nas impresións do
momento, mais a Historia debe liberarse da Memoria, non para rexeitala, só para
poñer unha prudente distancia con ela, como nos propuxo Tony Judd co símil das
dúas medias irmás, tan diferentes pero ás que non lles queda outra que
entenderse.
En segundo lugar porque temos os testemuños das vítimas,
pero non os dos verdugos. Todos podemos rememorar imaxes dalgún filme: un
patíbulo, sobre unha torada de madeira, a cabeza do condenado, á súa beira un
musculoso verdugo coa cabeza agochada baixo un capirote ou, seguindo co cinema,
eficaz axente transmisor da memoria convertida en verdade de estado, todos podemos
lembrar os do KKK perseguindo negros coas súas carapuchas brancas. Dos
vitimarios non temos memoria. Os verdugos, agás casos enfermizos, non gustan de
fachendearse das súas fazañas; por riba, os verdugos tenden a esquecer tanto as
vítimas como as súas propias accións. Non gustan de lembrar e, cando xa non
poden facerse os esquecedizos, recordan, como Eichmann, banalizando o mal
cometido, converténdoo en rutina, en deber, en obediencia debida, en traballo
burocrático, ou recorrendo ao egoísmo cínico de que había que sobrevivir en
tempos nos que as cousas eran así[14].
En terceiro lugar, como ben ten sinalado Enzo Traverso,
en moitas ocasións interesan as vítimas pero só como suxeitos individuais. Interesan
polo seu sufrimento, pola súa dor, polos maltratos, polas torturas, pola fame,
por perder a vida tan novos, polas penurias dos que sobreviviron, pero ás veces
ocúltanse as causas, as razóns, ou, cando menos, unha parte dos motivos polos
que as vítimas se mobilizaron e cómpre recordar con reiteración que as vítimas
fórono porque actuaron ou polo que eran ou representaban. A expresión: meus
pobres, e eles que ían facer! que ás veces se escoita xoga coa ambigüidade, a
de que non tiñan medios para defenderse pero tamén que eles non fixeran nada,
que as vítimas eran pura inocencia, que foron castigados por nada, pola
sen-razón dun veciño malvado, doutro envexoso ou por unha disputa de amores.
Traverso chámalle a ese interese na vítima e non nas razóns que o empurraron a
actuar “memoria marrá”; agochada, escondida, oculta, como facían os xudeus para
zafarse da Inquisición. No noso caso toma unha dimensión extraordinaria polas
décadas e décadas de desmemoria e escóitase quizais a máis inocente
manipulación das vítimas: E eles que ían facer, meus pobres! Dende a dor
próxima ás vítimas néganse as súas raiceiras; négase polo que loitaron,
falséase a causa do seu sufrimento, porque as vítimas eran militantes da causa
obreira, da democracia, das reivindicacións sociais, de mundos máis xustos,
eran militantes comunistas, socialistas, republicanos, agraristas ou
sindicalistas obreiros, anarquistas ou galeguistas. Foi por iso polo que os
castigaron. Porque, e cómpre recordalo, en descargo do “terríbel” século XX,
non só houbo guerras, exterminios, xenocidios e totalitarismos; senón tamén grandes
conquistas democráticas, entre as que salienta, por riba de todas, a dos
dereitos da muller, pero tamén a extensión da democracia e dos dereitos dos
pobos, ao tempo que profundas revolucións cambiaron o mundo permitindo grandes avances
sociais, como a limitación da xornada laboral, a extensión da seguridade social
ou a negociación colectiva. E eses logros foron o resultado da acción colectiva
de moitas das vítimas daquela “Guerra dos 31 anos”, e tamén da “Guerra de
España”.
Aínda que o concepto de maldade sexa máis asunto propio
dos estudos psicolóxicos[15] ou da introspección literaria
que de historia, temos, no referido aos testemuños das testemuñas, en cuarto
lugar, a aqueles que sen ser verdugos físicos, sen luxarse as mans, inspiran e
orientan os executores; aqueles que nunca van máis alá da opinión discreta, da
insinuación sutil, da inocente declaración, da aparente asepsia, da cínica
pretensión de non faltar á verdade ante o instrutor militar, na información
precisa para que o castigo sexa o máis duro posíbel, sempre conscientes de que
a súa preeminencia económica, política, social ou relixiosa, a súa
consideración como “persoas de orde”, determinará a acción represora dos
verdugos.
O presidente da xestora municipal dos sublevados en
Gondomar, o doutor Latino Salgueiro, sabedor da influencia das súas palabras,
informaba o xuíz instrutor militar de que o sindicalista Míguez Ledo era “quien
verdaderamente daba las ordenes para armar la gente y para requisa de armas y
coches, desempeñando el papel de verdadero Jefe” e, engadía “persona de mala
conducta, pues vive amancebado...” . O cabo da GC da mesma vila afirmaba: “vive
maritalmente con una mujer en la parroquia de Villaza, familia que es de dudosa
conducta, lo que dá lugar a dudar de la del informado”, e apuntaba, por se
houbese dúbidas, “en esta campaña extremista, ayudó a la propagación de la
misma, que a pesar de ser obrero tiene bastante discernimiento”. O membro da
xestora municipal José Quintas Santiago di “el Maestro Nacional de Donas, don
José Cribeiro González, desde el advenimiento de la República, viene fomentando
entre los obreros y los campesinos las ideas revolucionarias, en principio
socialistas que elevó hará dos años a las comunistas siendo el principal
dirigente en las parroquias del termino...”. Ao obreiro Míguez Ledo fusilárono
fronte ás tapias do cemiterio vigués de Pereiró; o mestre Cribeiro salvou a
vida por ter unha boa coartada e a habilidade para desaparecer, mudando de
nome, alistándose na Lexión.
Personaxes como Salgueiro ou Quintas lémbranme o Deus sentado nun sillón azul de Carlos Casares[16] inspirado, segundo
confesión do propio autor[17], nun Carl Schmitt,
obxecto na actualidade de confusas lecturas e contraditorias valoracións
intelectuais. A desmemoriada historia acabou por branquealo ao igual que ao seu
mentor Manuel Fraga. Este, na altura de 1962, sendo director do Instituto de
Estudos Políticos, argalloulle a célebre conferencia que o alemán pronunciou na
sede central madrileña do único partido, o “Movimiento Nacional”, que Manolo
Rivas novelou no capítulo “Unha “festa sagrada”” de Os libros arden mal.[18]
En 1922, Schmitt escribiu: “ É soberano quen pode facer
unha excepción”. O 13 de xullo de 1934 Hitler, nun discurso radiado,
xustificaba a matanza coñecida como “Noite dos coitelo longos” argüíndo: “Nesa
hora eu era o responsábel da sorte da nación alemá, así que me convertín no
xuíz supremo do pobo alemán”. Estaba a aplicar o “decisionismo” do Kronjurist
Schmitt, a exercer a soberanía como capacidade de decidir no estado de
excepción, a competencia de suspender a constitución en caso de emerxencia, de
conculcar as leis para salvar o ben común, de exercer a ditadura para librarnos
do perigo, da ameaza, do caos; de sublevarse para salvar a patria, de pode
arrincar as malas herbas, de afastar as mazás podres. Schmitt foi “xurista
oficial” entre 1933 e 1936, xusto cando Hitler distinguiu, en aplicación das
ideas schmittianas, quen era “amigo” e quen “inimigo” e converteu a inimizade
no centro da acción política, da loita, da polémica, que exclúe toda caste de
colaboración, de debate, de critica e acordo, porque a guerra é a única verdade
incontrovertíbel da realidade social. O Kronjurits do III Reich, tras saír “ben
parado” de Nuremberg, reconverteuse en lexitimador do franquismo e rematou, por
razóns familiares, pousando en Santiago. Na súa etapa compostelá, Schmitt
substituíra no seu relato o caos da república de Weimar polo da segunda república,
e a orde imposta por Hitler pola acción salvadora de Franco, que aínda que máis
humilde tivo a fortuna de sobrevivir.
Que era o que tanto irritaba aos Salgueiros ou Quintas de
Gondomar ou aos Álvarez do Grove e a tantos outros? Pois a posta en cuestión do
seu liderado social, político e económico polas novas elites
político-ideolóxicas que estaban a xurdir coa República e a ocupar un
significativo espazo social. Os cambios sociais e políticos minimamente
profundos van acompañados dunha remuda parcial das elites ou cando menos dunha
reconversión das vellas. Iso foi o que vivimos no tránsito do franquismo á denominada
democracia pos franquista.
Esta cuestión seméllame central para comprender as razóns
polas que sectores mesocráticos do exército, das elites intermedias, da pequena
burguesía comercial, de sectores do funcionariado... apoiaron a acción dos
sublevados. Fixérono porque percibían
que o seu predominio social estaba, ou podía chegar a estalo, cuestionado. Por
que os capitáns retirados pola lei Azaña acudiron en tropel a apoiar os sublevados,
cando estaban docemente xubilados, moitos deles aínda novos e cobrando un
salario como se estivesen en activo? Pola perda de presenza e predominio social
a que os militares estaban acostumados, empurrados por unha trama civil cada
vez mais radicalizada. O mesmo razoamento podería aplicarse á igrexa, non á institución,
que tiña intereses e compromisos máis que evidentes, senón a párrocos e abades
que se sentían desautorizados polos novos tempos. O protofascismo do tudense e
deputado polo distrito do Carballiño, José Calvo Sotelo, arrastraba para o
extremo os vellos católicos conservadores de Gil Robles cos apupos de
comenencia dos cínicos lerruxistas que esqueceran había tempo o seu laicismo e
republicanismo inicial. Esas conivencias sociais foron as que fixeron que o
golpe de xullo non ficase nunha nova “sanjurjada”, como pensaba Casares
Quiroga, e convertese o seu fracaso nunha terríbel guerra de exterminio de
reais ou futuros opositores.
Se alguén pretende ollar algunha similitude con
“radicalizacións” actuais, coido que debe lembrar aquela referencia do vello
Marx, no enceto do seu “18 de Brumario” no que analiza o golpe de estado de
Luis Bonaparte: “Hegel dice en alguna parte que todos los grandes hechos y
personajes de la historia universal aparecen, como si dijéramos, dos veces.
Pero se olvidó de agregar: una vez como tragedia y la otra como farsa”[19]. Agardemos que as
ocorrencias do vello Marx, como en tantas ocasións, sexan atinadas e todo fique
nunha comedia costumista española.
4. De regreso á península que foi illa
Gustaríame desfacer unha hipotética primeira impresión, a
respecto do libro de Antón Mascato, a de
ser un “libro de historia local” e polo tanto de asemellarse máis a un álbum de
familia que a un relato histórico.
Pode ter algo de álbum pero só na medida que nel se citan
unha serie nomes e chatas familiares[20] ou particulares de
persoas que desenvolveron a súa “experiencia vivida” nun espazo limitado, moi
definido, nunha península, case poderiamos dicir unha illa, nun “sitio
distinto” como reitera o Mascato. E non só polo carácter particular que pode
imprimir a condición xeográfica aos seus habitantes senón porque na persecución
franquista non é frecuente atopar casos nos que se “dé un paseo” en público,
que alguén sobreviva a unha saca na que o deixaron por morto ou que a alguén
lle peguen un tiro, anos despois de rematada a guerra, mentres toma un café e
le o xornal nun bar.
O carácter reducido do espazo físico permítelle ao Mascato
seguir, con mestría, o fío dos conflitos e tensións sociais, da confrontación
de intereses e das desavinzas persoais e familiares que se van tecendo e destecendo
dende os anos da restauración e, con especial intensidade, nos anos da ditadura
de Primo, que estouran na hecatombe do 36. Un dos aspectos que considero máis
salientábeis do traballo, entre os moitos que ten, é o relato da disputa entre
as elites locais: os Álvarez e os Otero. O condicionamento xeográfico permítelle
rastrexar en detalle esa loita polo poder local, as reconversións e as
adaptacións das súas elites e moito máis cando entra en disputa un evidente obxecto
de desexo como vai ser, nunha determinada altura, a illa da Toxa. Proceso de
substitución das elites no que como lle dixo unha testemuña ao autor “os anxos
convertéronse en demos e os demos en anxos” para explicar a mudanza dos vellos
monárquicos virados en demócratas republicanos e dos demagogos anticaciquís, empoleirados
na “rexeneración” da ditadura de Primo, transmutados en fascistas. Aspecto
este, os dos años virados en lobos e á inversa, non exclusivo, pero si
manifesto no caso do Grove.
Destecer estes fíos é, na miña opinión, dunha gran
importancia, pois os estudos ou pescudas nas “memorias vividas” da masacre do
36 arrincan polo xeral do período republicano, tempo no que houbo un intento,
non consolidado, de remuda nas elites locais, pero esa construción de novas
elites, en especial culturais e/ou ideolóxicas, viña xa de antes, dos tempos
previos á ditadura de Primo ou mesmo da década dos anos vinte, procesos ao que
non son alleos nin os florecentes, para a economía galega, anos da gran guerra,
nin as remesas dos emigrantes nos tempos felices previos ao crac de 1929, nin
sobre todo os anovadores aires culturais ou ideolóxicos que chegaban da outra
beira do Atlántico a través das escolas, de experiencias colectivas ou de mozos
que marcharon como labregos e regresan como expertos sindicalistas.
Por exemplo, o doutor tudense Alejo Diz Jurado foi
alcalde e concelleiro da monarquía durante uns anos, sería logo sancionado polos
arremedos rexeneracionistas da ditadura de Primo e remataría converténdose nun
influente dirixente republicano ao que fusilarían tras o golpe de estado. O
mesmo tráxico infortunio correu o seu colega Darío Álvarez Limeses, tamén
republicano, colaborador durante anos de La
Integridad, un xornal da órbita do integrismo católico, relixión que profesaba
con fervor. O último alcalde da monarquía de Nigrán foi o primeiro da
República; por iso e por masón tivo que purgar as súas culpas en San Simón e desposuírono
da licenza para exercer como médico. Este novelo do relevo nas elites destéceo Mascato
a través da disputa entre dúas familias, os Álvarez e os Otero. É unha boa liña
de traballo para desvelar as causas profundas das tensións no período
republicano, do pronunciamento militar e do seu fracaso así como da brutalidade
desatada polos militares e os seus apoios civís. Mais tamén, a través deste
destecer do Mascato, podemos decatarnos de como os valores éticos condicionan
as actitudes das persoas. Ao fin e ao cabo son as persoas concretas, non os
seus familiares, as que cometen delitos, asasinan ou salvan outros seres
humanos.
Esta remuda nas elites tamén se reflicte nas novas
xeracións que se inician na vida política nos anos republicanos. Así se pode
explicar a fortaleza local do PG, agrupación con mais de 30 afiliados, con
dirixentes tan avezados como Paco García Moldes ou Xacobe Barral, alcalde da
vila na altura do golpe de estado, que se implican na loita política de acordo
co seu amigo e renovador do galeguismo Alexandre Bóveda a través do seu familiar
e mestre do Pósito Emilio Álvarez Gallego, pagándoo coa vida e co cárcere
respectivamente, e afastándose dos apoliticismos dalgúns vellos galeguistas que
chegaran a flirtear coa ditadura de Primo e agora asustábanse do laicismo
republicano. Os mozos galeguistas mecos, pola contra, elaboraban un discurso
político con fonda preocupación social.
O Mascato dirá que non é historiador, que é editor e
filólogo. Esta aclaración, empregada un pouco a xeito de escusa, que gusta de
facer lémbrame unha reflexión de Pierre Nora sobre o duplo rol do historiador:
o cívico e o ideolóxico. A Nora interésalle o papel cívico do historiador pero
tamén nos lembra que este é unha persoa con amizades, familia, influencias
culturais... polo que a súa función cívica está intimamente relacionada co alto
grao de honestidade que debe marcar o seu labor. O libro de Mascato é un libro
honesto, cívico, que non pretende meter en formol a forma de ver o mundo do seu
autor.
Quizais veñan a conto, como contraste, unhas lecturas
destes días. Un xurista de nome rimbombante, afeccionado á historia local, xuntou
nun libriño, publicado pola Xunta de Galicia, unha serie de artigos sobre Tui[21], entre eles dous
traballos sobre a fragata Cabo Fradera, que continúa en funcións de vixilancia
dunha fronteira fluvial que xa non existe. Nun deles pescuda sobre a orixe do
nome, un cabo de mariñeiría catalán morto nunha turbamulta no Perú, en 1865,
cando o episodio de El Callao. No outro fálanos dos navíos que levaron e levan
tal nome, fai descricións técnicas, achega nomes dos mandos, de como e onde se construíron...,
pero esquéceselle citar que o tenente de navío foi procesado e condenado e o
maquinista e o mestre de mariñeiría fusilados, xunto a doce carabineiros, en
1936. Así que, reafirmámonos con Nora, a función cívica do historiador ten
moito que ver con ese concepto, en aparencia moral, da honestidade máis que con
cínicas aparencias de neutralidade ideolóxica
Non quixera deixa de subliñar que o Mascato, que procede
do mundo da edición e da filoloxía, non quixo facer un relato creativo. Fuxiu
desa perigosa tentación que pode confundir as persoas lectoras e sobre a que
nos advertía, en forma de chanza, o vello Hobsbawm ao lembrarnos que ademais a
imaxinación da historia é inabarcábel. Confusión que tende a desvirtuar a
historia ao poñer en primeiro termo o sufrimento das vítimas e dese xeito, sen
decatarse, ou si, esgazar os seus padecementos das causas dese sufrimento. Pero
ao tempo, os seus coñecementos profesionais permítenlle coidar de que o relato,
o relato histórico, sexa de tan doada lectura como unha obra literaria e se
afaste da narrativa tortuosa de moitos traballos de historia que non se decatan
de que o histórico é tamén relato, e non só relatorio de feitos e
acontecementos.
Son os literatos, en especial os poetas, os que atinan a
desvelar ideas complexas nunha poucas liñas. Recollo do breve prólogo de Mario
Benedetti a un imprescindible libro de Joan Garcés[22]:
De ahí que los más conscientes y rigurosos investigadores
de la historia, esos viajeros de la memoria colectiva que con paciencia y tesón
van reconstruyendo y/o descubriendo el pasado que es de todos, hayan luchado
siempre con enormes dificultades, ya que por lo general eso que descubren, ese
ayer que corrigen o destapan, resulta demasiado incomodo a los decididores (el
termino es de Lyotard) de hoy…
Dificultades, en forma de presións e ameazas dos
“decididores” de hoxe, das que sabe ben o Mascato, polo que non podemos máis
que concluír manifestando o noso apoio solidario ao seu honesto e matinado
traballo de pescuda co que permitiu que a Memoria agochada durante décadas,
emerxese para se converter en Historia.
Gondomar de Miñor, en tempos de dor,
entre decembro de 2019 e febreiro de 2020.
PS.- Dous días antes de revisar as probas destas “reflexións” acabo de
recibir, das mans do propio A. Mascato, a segunda edición ampliada do seu
libro. É un pracer comprobar como unha“historia local”, afastada dun
“localismo”autolimitador, pode se converter nun éxito editorial.
Na nova edición, Mascato, ademais de recuncar nos seus
argumentos sobre o Grove como “sitio distinto” e incorporar informacións polo
miúdo doutros “perseguidores”, achéganos un novo capítulo sobre o exilio grovense,
centrado nos que saíron de Francia cara a Chile a bordo do “Winnipeg”, o barco
salvador argallado por Pablo Neruda, cónsul en París, segundo as indicacións do
presidente chileno da Unidade Popular, Aguirre Cerda. En Valparaíso aqueles
dous mil catrocentos refuxiados foron recibidos por unha representación do
goberno chileno, entre a que figuraba o seu ministro de saúde pública, un mozo
chamado Salvador Allende.
[1]
Atila en
Galicia. (álbum de 10 debuxos) Valencia, 1937. Galicia Mártir. (10 debuxos) Ediciones
Españolas, Madrid-Valencia,1937. Milicianos.
(11 debuxos) Frente Popular
Antifascista Gallego, New York, 1938. Ata 1978 non se volveu editar en España o
Atila en Galicia (Madrid: Akal) e ata
1989, na mesma editorial, non se reproducirían os outros dous álbums de guerra.
Os 31
orixinais pódense ollar na “Sala Castelao” do Museo de Pontevedra, no
denominado “sexto edificio” por doazón da dona do rianxeiro, Virxinia Pereira.
[2] Sobre a cuestión ver Benjamin, W (2005): Libro de los pasajes. Madrid: Akal e Benjamin, W. (s/d): México:
Edición e tradución de Bolivar Echevarría.
[3] Sobre o escritor, poeta e xornalista Manuel Lueiro Rey, aveciñado no
Grove de cativo xunto coa súa familia, pode verse a recensión biográfica que
fai o mesmo Mascato no seu libro (p. 308-311)
[4] Aínda que a figura do Meco é un personaxe do Entroido presente en
moitas partes do país, noutras é tamén un amedrentador da cativada, ademais
converteuse en xentilicio das xentes do Grove que fan boa gala desa “chata”.
Sobre a cuestión pódense consultar os artigos do mesmo Antón Mascato: “O Meco,
da lenda ao Entroido en toda Galicia” e “A figura do Meco no Entroido
ancestral”, ambos en Faro de Vigo,
edición Arousa, 23/3/2020 e 1/3/2020.
[5] Jundt, T. e Snyder, T. (2012):
Pensar el siglo XX. Pax: 266 e seg. Madrid: Taurus
[6] Traverso, E (2007): El pasado,
instrucciones de uso. Historia, memoria, política. Madrid: Marcial Pons.
[7] A
serie televisiva, emitida a partir de 2001, comeza o seu relato en 1968; ao ano
seguinte un sensato e razoábel, inda que
moderno, grupo musical, Formula V, obtiña un rotundo éxito de verán coa canción
que lle dá título.
[8] “Al
alba” escrita por Luís Eduardo Aute é unha canción vítima da desmemoria que se
cantaruxaba pola súa fermosura mentres se ignoraban as motivacións da mesma, os
fusilamentos do do 27 de setembro de 1975. A canción foi gravada, en inicio,
por outros intérpretes; máis tarde fíxoo
o propio autor que acadou con ela un considerábel éxito. Con posterioridade
fixéronse moitas versión da mesma.
[9] https://www.ccma.cat/tv3/alacarta/trilogia-sobre-la-infantesa-com-a-victima-del-franquisme/els-nens-perduts-del-franquisme.
[10] http://memoriavigo36.blogspot.com/2011/09/era-martes.html
[11] A chamada lei de amnistía aprobouse o 15 de outubro de 1977 pola práctica
totalidade das persoas electas nas primeiras eleccións (15 xuño de 1977) que
redactarían a constitución de 1978. A lei viña a substituír a amnistía parcial
acordada polas cortes franquistas en 1976 e era o resultado das negociacións,
celebradas a principios de ano, entre os futuros líderes parlamentarios, na
altura na oposición (Antón Canellas (catalanista), Felipe González (PSOE),
Julio de Jáuregui (PNV) e o liberal Joaquín Satrústegui) con presidente do
goberno aínda formalmente franquista, Adolfo Súarez, na que lle solicitaron
unha amnistía total para os feitos e delitos de intencionalidade política
cometidos entre o 18 de xullo de 1936 e o 15 de decembro de 1976, aínda que
serían as masivas mobilizacións pro-amnistía de maio daquel ano (que custaron
sete vidas), con especial intensidade en Euskal Herría, as que obrigaron os reformistas
do franquismo, xa baixo a marca de UCD, a presentar a lei como “el presupuesto
ético-político de la democracia, de aquella democracia a la que aspiramos que,
por ser auténtica, no mira hacia atrás, sino que, fervientemente, quiere
superar y trascender las divisiones que nos separaron y enfrentaron en al
pasado” en palabras do seu portavoz Arias Salgado, mentres que o do grupo
comunista, Marcelino Camacho, manifestou que a lei era “el resultado de una
política coherente y consecuente que comienza con la política de reconciliación
nacional de nuestro Partido (...) Nosotros considerábamos que la pieza capital
de esta política de reconciliación nacional tenía que ser la amnistía. ¿Cómo
podríamos reconciliarnos los que nos habíamos estado matando los “unos a los
otros”, si no borrábamos ese pasado de una vez para siempre?. Ambas
intervencións pódense consultar no Diario de Sesións do Congreso do 14/10/1977
en http://www.transicion.org/Destacados_flash/LeyAmnistia1977/C_1977_024.pdf
[12] Ver Morgade, I.: “Rosa branca. Acción colectivas da memoria” en
Fernández Priteo L. e Míguez Macho, A. (2018): Golpistas e verdugos de 1936. Vigo: Galaxia.
[13] Caeiro, A., González, Juan A. e de Saá, C. (1995): Aillados. Vigo: Ir Indo.González Pérez, J.A. (1998): Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939. Vigo: Cumio.
[14] Arendt, H. [1963](2013): Eichman en Jerusalen.
Barcelona:DeBolsillo.
[15] Sobre a cuestión da maldade e dos comportamentos humanos que
consideramos horríbeis pódese consultar Zimbardo, P. (2008): El efecto Lucifer. Barcelona: Paidós.
[16] Casares, C. (1996): Deus sentado
nun sillón azul. Vigo: Galaxia.
[17] Ver VV.AA. (2003): “Entrevista a Carlos Casares en “As lerias do
moucho” na Radio Municipal de Nigrán” en Revista
de Estudos Miñoranos. Monografías. Carlos Casares. Gondomar: Instituto de
Estudos Miñoranos.
[18] Rivas, M. (2006): Os libros
arden mal. Vigo: Xerais.
[19] Marx, K. [1852] (1985): El 18
Brumario de Luis Bonaparte. Madrid: Sarpe.
[20] As chatas no Grove é o mesmo que alcumes, alcuños ou nomeadas, sobre
eles tamén ten investigado Antón Mascato na compaña de Arximiro Cabanelas,
Rosabel Magdalena e Patrica Arias.
[21] Añoveros Trias de Bes, X (2005): Mosaico
de historias tudenses. Santiago: Xunta de Galicia.
[22] Garcés, J. [1996](2008):Soberanos
e intervenidos. Madrid: Siglo XXI.
Ningún comentario:
Publicar un comentario