 |
| A Fontela, nos lindes entre o concelo de Maside e o do Carballiño |
No anterior Avieiro deixamos a Míguez
“Ventosela” e a Rodríguez “Carballiño” triunfando na Zarzuela. Descoñecemos se
ao acontecemento asistiu dona Emilia, aínda que estamos case por asegurar que
de facelo ben que o saberiamos; non gustaba ela de pasar desapercibida. O que
si sabemos é que estaba en Madrid, o seu lugar de residencia habitual dende
había tempo, agás durante o veraneo na Coruña e Meirás. Na capital do reino despregaba o seu activismo político-social e
literario. Informa La correspondencia de
España[1] que a señora Pardo Bazán
deu o banquete de despedida da tempada, previo á partida para o seu “pazo de
Galicia”. Á recepción asistiron a “marquesa de La Laguna, la condesa de
Requena, la de Peñalver, los Sres. Castelar, ministros de Puerto Rico y
Turquía, conde de Peñalver, Linares Rivas (D. Máximo), Rodríguez de la Escalera
y otros (...) las duquesas de Osuna y Valencia y muchas y muy distinguidas
damas”. A condesa, di o xornal, pretende darlle un empurrón ás obras do “nuevo
castillo que tiene en construcción”, para poder convidar, para o ano, algúns
amigos. Aínda lle deu tempo, antes de regresar ao seu “rincón del noroeste”, a
acudir, vestida de “blanco y azul con brillantes”, ao banquete que ofreceu o
embaixador de Inglaterra, presidido pola infanta Isabel, xunto co nuncio papal,
ministros, embaixadores e a flor e a nata da aristocracia española[2]. Con tanta trasfega
festeira non é de estrañar, coidamos, que non tivese tempo para ir escoitar os “rústicos”
gaiteiros do Avieiro, acougando nas butacas da Zarzuela, onda o mellor “de la
colonia gallega en la corte”, e moito menos nas localidades altas, ateigadas de
entusiastas fillos da Galicia “que trabaja dando vida a multitud de industrias”,
como afirma o xornal no mesmo día da festa na embaixada da raíña Vitoria.
Unha ducia de anos antes, sendo xa
unha escritora recoñecida e sobre todo polémica, ía collendo forma no seu maxín
o país do Avieiro. Nos números 98 e 99 da bimensual Revista de España, correspondentes a maio-xuño e xullo-agosto de 1884, dona Emilia
publicara unha “nouvelle” que anuncia a triloxía de “ romans” do Avieiro, isto
é El cisne de Vilamorta, Los pazos de Ulla e La madre naturaleza. Bucólica,
titúlase a noveliña asinada o 3 de maio de 1884, no mesmo mes no que se separou
“de facto” de Pepe Quiroga e cinco meses antes de poñerlle o ramo a El cisne..., aínda que este non se
publicase ata o comezo de 1885.
O protagonista da “nouvelle” é Joaquín
Rojas, un mozo de 25 anos, avogado, aspirante a que a quenda das súas amizades
lle permita chegar a xuíz sen perder a ilusión por modernizar a filosofía do
dereito e seguir o exemplo paterno, un maxistrado que podería gozar dunha
cómoda renda se fallara de forma diferente nalgún que outro litixio. O mozo
recluído, por razóns hixiénico-sanitarias, nun “palomar grietado en el corazón
de Galicia” para “convivir con la Naturaleza”. Son esas rendiñas galegas da súa nai as que lle
permiten pasar aquela tempada recuperando a saúde, aínda que non en Niza como
sería o desexo materno, e tratar así os síntomas que el mesmo describiu a un célebre doutor:
cansazo ao subir as costas, leves suores no leito, tusidos rebeldes, opresión
no peito, e, o máis molesto, unhas vertixes que unhas veces o obrigan a
apoiarse na parede e outras prodúcenlle a sensación de voces sepulcrais
falándolle ao ouvido. A receita do sabio doutor: “echar la llave a los libros”,
cazar, pescar e respirar aire san.
Na procura de innovacións
estilísticas, o relato é unha sucesión
de cartas sen resposta que, entre setembro e marzo de 1884, o doente autor lle
envía ao seu amigo, e colega, Camilo, dándolle
conta tanto da evolución do seu estado de saúde, como do contacto coa natureza ou
de dúbidas amorosas e incertezas morais. As misivas están todas asinadas na
Fontela, agás a última, de marzo, remitida dende Pontevedra.
Pachín, o mozo eslamiado, estudoso
e lector, non deixa de demandarlle ao colega libros para entreter as noites de
inverno que están por chegar a aquela Tebaida
que “reposa
en el hondo de un ameno valle, formado por la vertiente de dos montañuelas,
entre las cuales pasa cautivo el río Avieiro. De este río es tributario la fontela, o fuentecilla que mana en el
huerto de mi propiedad y le da nombre”. A pesar
desta mestura entre montañas, río e fonte, o predio nin é lóbrego, nin frío,
nin triste, senón que está nunha das mellores comarcas de Galicia, na estrema
das provincias de Ourense e Pontevedra, cunha temperatura benigna que nunca
baixa de cero, aínda que chuvioso de máis, segundo o albeite de Cebre, vila, con
dúas rúas e media, igrexiña semellante a un cuberto, mesón para remuda da dilixencia
e unha escanastrada casa–cuartel da garda civil, que fica a escasas tres leguas
da Fontela e a cinco de Pontevedra.
A abandonada casona, mandada
erguer por un bisavó ou tataravó materno, está ao coidado dun “vejete
marrullero, fisonomía inmóvil, ojillos relampagueantes de malicia”, a súa filla, duns vinte anos, unha cativa, como de
oito, e un mozo de granxa, “un bárbaro” que se cortou o polgar cunha fouciña
para non ir ao servizo. Os catro viven en promiscuidade “como las bestias en el
establo”, na bodega, no lagar e nas vellas pipas, pois dende o oídio non se
colleita viño como antes, enchidas de
palla. A planta superior, na que vai residir o mozo madrileño unha tempada,
ocúpana enormes cuartos nos que se acugulan moreas de trigo e centeo, castañas
e patacas, peros e mazás...
Maripepa, a filla maior do señor
Pepe de Naya, de mediana estatura, cute queimada polo sol e inzada de pecas,
greñas roxas, mans curtidas, pés amplos pola teima de calzarse só os festivos e
ollos verde-azuis, convertérase no entretemento de Pachín, dende que a observou
á beira da vaca á que prendía por unha corda, mentres na outra man portaba a
fouciña; ambas “terneras”, roxas, morenas, semellaban feitas de “tierra y teja
molida”.
A nai natureza embebe o protagonista,
absorto pola vida orgánica, polos soutos de castiñeiros, polas beiras do
Avieiro inzadas de umeiros, vimbieiras e prados de herba molente orlados de
espadanas e lirios, onde ben se podería recitar a Becquer, e entrégase ao doce
pracer de existir, mesmo ata non ser quen de desencravar a caixa de libros que
o amigo lle enviou. O doente avogado recibiu, na descoidada casa grande da
Fontela, a visita do notario de Cebre, mozo coloradote, de barba mesta e longas
e abondosas guedellas que se engarzaban nas
non menos mestas cellas, cazador e mullereiro; e a do señorito de Limioso, tan
inculto como cabaleiroso, romántico e encollido de palabras e que só pode contar
como afección pecaminosa cazar perdices e que o máis que se afastou do seu pazo
“acribillado a goteras” foi a Pontevedra. Na vella residencia familiar vive cun
pai “chocho” e dúas tías raras. Moquéase
o notario de que o de Limioso mantén os cans de “aleluyas” e de que na
casa teñen o costume de pendurar o molete de pan dunha trabe para que non sexa
doado de o pillar e así dure máis. A estas amizades engádese o cura de Naya,
que, xunto a Limioso e o notario, entreteñen as horas de Joaquín entre “cazatas”
de perdices e partidas de tresillo. Os tres personaxes estarán presentes, con
maior ou menor intensidade, nas tres novelas pardobazanianas do ciclo do
Avieiro, ao igual que Cebre, Limioso e Naya. Mais non só personaxes e
localizacións, senón tamén a idea que despois desenvolverá en Los pazos e La madre naturaleza, isto é, un mundo dominado pola vida orgánica e
non polo pensamento, polo instinto e non pola razón, polo primitivismo e non
polo educación... Así vía dona Emilia o mundo “rústico” da fermosa Galicia inzado
de personaxes embrutecidos, como o señor Pepe de Naya, o “vejete marrullero”,
ou o “bárbaro” mozo de granxa de Bucólica
e o Primitivo. O fachendoso e inculto gaiteiro “Gallo” ou o mesmo marqués de
Ulloa de Los pazos ou criaturas
silvestres como as vigorosas Maripepa e Sabela nos mesmos textos ou Perucho e
Manuela na segunda parte de Los pazos...
Tras unha tarde de magosto, na que
preferiu axudar a Maripepa na recolleita de castañas na vez de ler a
Becquer, e unha cazata de perdices
rematada cunha farta de troitas do Avieiro, o doente recaeu e volveron as quenturas
e os delirios. Os novos amigos atendérono, trouxéronlle o médico de Cebre,
mentres Maripepa lle preparaba menciñas a base de ovos batidos, leite, auga con
mel...., e durmía, no chan, á beira da súa cama, como se fose unha cadela.
So, ós beliscos excesivos e as
procaces insinuacións que o fauno do notario dirixía a Maripepa enrabiaban o avogado
por consideralas inadecuadas, pesares que lle servían de chanza a Camilo, o
correspondente madrileño, que se moquea do que interpreta como celos dun Pachín
que andaba a se namoriscar dunha “ternera”.
Na carta de xaneiro, Joaquín dá
conta da chegada do seu nomeamento como xuíz, pero a misiva, de xeito estraño,
non se centra na satisfacción do degorado desexo cumprido, senón que describe,
con minuciosidade, os acontecementos da feira do día de Reis en Cebre, á que
Joaquín, acicalado como non había tempo que o facía, acudiu convidado polo
piloso notario.
Cando ía tomar camiño da feira, o
agora xuíz bateu con Maripepa levando o becerro para vender e enfeitada como el
nunca a vira:
Llevaba
mantelo negro, liso y muy ceñido, con
ancha cenefa de pana; dengue negro
también, recamado de azabache y sujeto a la cintura con un broche de dos
conchitas de plata relucientes; al cuello, pañolito de seda azul. Su pelo rojo,
alisado con agua, tenía al sol reflejos cobrizos, y su tez, a fuerza sin duda,
de fricciones, ostentaba un brillo de juventud; las pecas satinaban a trechos
el cutis tostado, y los ojos, verdosos, parecían de metal, vistos a la
celeridad del día. ¡Cosa más rara! pensé para mis adentros.- Esta chica nos es
fea, al contrario.
As rexoubas de Maripepa co éxito
que o mozo madrileño ía acadar coas señoritas na feira aledárano, non polas
señoritas, senón polas pícaras gabanzas da fermosa pastora. Adiantou o paso do
cabalo, e tras o percorrido pola feira chegou á hora de acudir ao convite do
notario:
...
compacta sopa de fideos azafranados, el cocido monstruo, con sus moles de
tocino y carne y sus chorizos derramando por las brechas de la tripa roja
grasa, el asado de lomo capaz de mantener a un regimiento, y el océano de papas
de arroz; dándote a conocer asimismo el plato clásico de las ferias, el pulpo
curado y cocido, tras el cual se chupan aquí los dedos.
A pantagruelada, regada con viño do
común e innúmeras garrafas de tostado, rematou por lle facer “crecer en mi la
vida orgánica, y me vi libre de la eterna presencia del pensamiento”; así que dos beizos do novo xuíz brotaron
zarzuelas e fragmentos operísticos, unhas veces tenros, outras apaixonados.
Mais a noite víñase enriba e
ameazaba choiva. Non era o caso de que se reproducisen as quenturas do día de
cazata. O cura, o señorito e o notario acompañárono durante un treito polo
camiño da Fontela, despois de subministrarlle unha coroza, moito máis útil que
un impermeable, por se o ceo descargarse. Ao pouco Joaquín albiscou, ao lonxe,
a Maripepa, xa sen o cuxo. Pouco despois escoitou berros. Decatouse de que o
notario xa non estaba onda eles. Botou a correr e atopou a Maripepa defendéndose
do fauno piloso. Intervén entón Joaquín a trompada limpa, aínda sendo o notario
ben forte e rochoso; os contendentes rodaron por un barranco ata que o notario
rematou algo mancado. O cura de Naya e o señorito de Limioso interpóñense para
que a cousa non fose a máis. O notario tras pedirlle perdón e facer as paces
recórdalle a Joaquín que cando as cousas importan cómpre avisar os amigos.
Maripepa xa non está. Pero o mesmo
notario lle advirte a Joaquín que non se preocupe que a moza esperará. En
efecto, ao pouco de retomar o camiño, o vitorioso galán atopou a Maripepa,
ofertoulle a coroza pero ela pediulle subir ao cabalo. Ben de noite chegaron a
Fontela, a paso lento, ambos cubertos polo coroza.
Os remorsos agonían o novo xuíz.
As dúbidas entre a pulsión orgánica e a
contención social atribúlano. O lector de Becquer, moralmente ríxido e decidido
a reformar a filosofía do dereito, rexeita radical as insinuacións do amigo
madrileño para que fuxa “a escape”. Joaquín négase a tal indignidade. Está
disposto a casar con Maripepa sabendo dos innúmeros inconvenientes de tal
decisión, do dolor que causaría na súa familia, e asume a maior das
desigualdades nun matrimonio: a intelectual. Mais a el sóbranlle “fuerzas para
luchar con el universo, no con mi conciencia acusándome de la más fea
alevosía”.
Este ensimesmamento moral é
exclusivo de Joaquín. Ninguén máis que el ve o conflito. Nin o seu amigo
Camilo; nin a mesma Maripepa, que considera máis doado que polo Avieiro baixe viño
en vez de auga antes de que Joaquín se case con ela; nin o pai da rapaza que responde
ao asunto cun sorriso retranqueiro e pedindo rebaixa na renda ou un pequeno préstamo;
nin por suposto o cura, que cando sorprendeu os mozos de brincadeira e ante
aseveración de Joaquín de que ía casar, na vez de felicitalo, respondeulle que
estas cousas cumpría pensalas amodo que
eran para toda a vida e que tampouco cometera tanta falta pois “El diablo lo
enreda, Vd. es muchacho, ella rapaza, y el fuego junto a la estopa... Ya se
ve...”. Este rexeitamento das súas prioridades morais non fai máis que
reafirmar a Joaquín en casar o máis
axiña coa pobre Maripepa. Así llo indica ao amigo madrileño para que llo
comunique aos pais.
Un mes despois, dende Pontevedra,
en transito cara a Porto para regresar a Madrid, Joaquín escribe a avergonzada e
última carta na que relata a resolución dos seus problemas morais tras unha
entroidada que lle descubriu que os seus agoniante remorsos só eran o froito dunha
pesada broma. O domingo de Entroido presentáronselle na casa, á hora do xantar,
media ducia de mascaras, vestidas como se fosen paisanos, armando unha gran barafunda.
Tres eran homes e outras tres mulleres. Ao velo, subiron á planta principal onde seguiron armando un gran
balbordo. Elas con pandeiros e castañolas; eles, un cun enorme e estrondoso
corno, outro cunha abafante gaita grileira e o terceiro cunha enorme vincha de
porco inflada, coa que golpeaba a quen se lle puxese por diante. Como bo
anfitrión ofreceulles viño e sacou copas para o tostado; pero, contra o que
agardaba, non se botaron a el, senón que actuaron comedidos e mesmo unha das
mascaras pediu auga que lle trouxo Maripepa. Esta e outras actitudes fixéronlle
pensar que non se trataba de paisanos, idea que confirmou cando as tres “damiselas”
turraron del cara á eira arremedando a el e a Maripepa collidos de ganchete
paseando polas rúas de Madrid, ou a Maripepa calzándose os botíns de raso antes
de acudir ao “besamanos” do rei ou abanicándose en presenza da infanta. Foi
daquela cando se decatou de que tras as carautas femininas agochábanse as
señoritas que coñecera na feira de Cebre e que os que se ocultaban tras as caretas
varonís non podían ser outros que o notario ouveando co enorme corno, o
señorito de Limioso irritando os ouvidos coa áspera gaita e, para maior asombro,
o cura repartindo vexigazos. Foi entón cando se decatou de que non pisara
ningunha flor, senón que só recollera unha flor tripada e por que pés, meu
deus, por pés inmundos e viláns. Para asegurarse, achegouse ao cabaleiroso
Limioso e pediulle que, a cara
descuberta, lle confirmase o que lle insinuaran con ela tapada. O señorito
díxolle que viñeran facer esta entroidada porque lles daba pena velo tan
enganado, que sabían que se divertía coa rapaza, cousa normal na que ninguén
debía meterse, pero cando o cura os informou das súas intencións de matrimonio
tiveron que contarlle a verdade. Aínda así a dúbida asaltouno, non seria unha
vinganza do notario ou unha chanceada para o señorito madrileño?
Así que andou á espreita ata
decatarse de que o seu rival non era o notario, senón o bárbaro e repulsivo
Manuel co dedo rabenado. Ordenou de seguida que lle preparasen o cabalo e a
maleta. Ollou a Maripepa chorosa, berroulle, sacudiuna irado, e ela,
entristecida, confesou. Había tres anos que estaba comprometida con Manuel e se
non casaran era por falta de cartos para o enxoval e o banquete. Menos mal que
el non fora o enganado, senón Manuel. Deulle uns cartos a melancólica Maripepa
e matinou en que podería acontecer se fose para el esa muller, nacida noutra condición
e educada dalgún modo; quizais a máis leal das esposas e seguro que unha das
máis amantes. Pola mañá cedo achegouse ao pazo de Limioso para saudar o señorito,
pasou por Naya, onda o cura, e tirou para Cebre, camiño de Pontevedra.
 |
| O poboado de chabolas na Fontela |
E posíbel que a Fontela emiliana fose
ese punto fronteirizo de brutal contraste entre un templo do consumo e outro da
miseria e marxinalidade, estragado pola modernidade en forma de toneladas de
formigón e chapapote que nos atopamos ao entrar no Carballiño? Quizais, aínda
que xa non conserve nada daquela vizosa
fermosura que nos describe dona Emilia. Aquela Fontela e A Fonteboa, ámbas
na parroquia de Amarante , eufónico nome, , na circunscrición masidá polos
caprichos administrativos, son hoxe unha triste sombra do que deberon ser,
aínda que non fose ningunha a que inspirou a dona Emilia.
Volvamos ao comezo destas liñas. Lembrábamos
a despedida madrileña de dona Emilia e os preparativos de veraneo. Nós imos
facer outro tanto e suspender estes
percorridos polo Avieiro ata o remate do verán;o noso cae polo San Cibrao.
Daquela agardamos regresar cun pequeno mangado de Avieiros sobre á gran novela
de dona Emilia que por razóns editoriais dividiu en dúas, Los pazos de Ulloa e La madre
naturaleza que teñen moito que ver con Banga, Vilamorta e o Avieiro, moito
máis do que se acostuma resaltar. Feliz verán, agardemos que sen andazo nin carautas.
Ningún comentario:
Publicar un comentario