Mañá, alí estaremos

Mañá, alí estaremos; as 7.30 en Cangas para levarlle unha aperta de buxo ao Pintor dende o Miñor, o Carballiño, dende a media ladeira do Monte do Carrio e dende a outra Cangas, a de Lalín.

Ondadas contra o Boi

    

     O IGADI cumpriu trinta anos. Para celebralo a súa dirección agasallou ao seu presidente de honra, Xulio Ríos, non cun, senón con dous libros. Nun deles, Unha vida de compromiso para unha Galicia universal. Libro homenaxe a Xulio Ríos Paredes, acheguei unha pinguiña de nostalxia. Parabéns ao IGADI e o seu construtor.

Ondadas contra o Boi

         Véxome, hai case trinta anos, nun despacho ordenado con meticulosa pulcritude, repousado nunha cómoda cadeira e derredor dunha mesa redonda, máis ampla e plural que unha simple mesa-camiña. Ás veces, un lapsus de distracción ou un aquel de reflexión orientan a miña ollada cara á luminosa xanela, tras da que se enxergan as vagas boureando no curuto rochoso sobre o que se empoleira o elegante  perfil da torre de non sabemos que príncipe.

         Ollos e mente retornan quizais á Polonia convertida[1] ou ao soño que viñera do leste[2] para esvaecerse como a neboeira por tras das Estelas ou quizais derivase a conversa sobre a Galicia recoñecida como nación na Suíza de entreguerras. A nostalxia dos tempos idos obrígame a procurar entre os cartafoles embutidos nos andeis; nunha carpeta abrancazada polos anos dou co primeiro número dunha revistiña que leva por título Tempo Exterior. Presentábase como “O correo do IGADI”.

         O seu número 1 corresponde ao verán de 1997, o seu prezo era uns redondos vinte pesos, ou, traducido a moeda de curso legal, 100 pesetas. Oito páxinas, dous A3 colados que lembraban máis o  Lume de vinte anos atrás, a revista dun grupo estudantil, de fonda pegada no movemento nacionalista dos anos setenta e posteriores, denominado “Estudantes Revolucionarios Galegos”, en acrónimo ERGA; o “A” final tiña só a función de facilitar a pronuncia de dúas consoantes seguidas e non chiscarlle o ollo a fantasiosos heroísmos. Entre as brumas da memoria, atoutiño, no fondo dos espellos, ao Xulio coidando da edición dalgún daqueles Lume(s). Foi cando eu o coñecín. El, nos últimos cursos de bacharelato; eu nos derradeiros universitarios, entre “saltos”, manifestacións, peches en Fonseca, creación de sindicatos, primitivas e pírricas campañas electorais e sobre todo reunións, moitas reunións, inmensidade de reunións, un mundo de reunións. Nalgunha delas coincidimos, na altura quizais de 1977 ou 78, el representando, ou algo así, os rapaces e rapazas do Morrazo, eu por algún que outro motivo; coido que na compaña do amigo dende aqueles tempos afastados pero presente na querenza actual,  Pepe Miranda. O Xulio foi un activo na consolidación de ERGA que aínda troulearía unha década máis.

         Quizais o mellor xeito de constatar, en toda a materialidade da palabra escrita sobre papel, o labor titánico de Xulio Ríos sexa comparar aquelas 8 páxinas do primeiro número de Tempo Exterior coa revista de estudos actual inzada de analistas de todos os recunchos do planeta, recoñecida en todas as universidades e bibliotecas e achegando sempre unha visión do mundo dende aquí; pois esa foi a palabra de orde do IGADI, e segue a ser.

         Nas reviravoltas da vida, a principios dos noventa do pasado século asenteime en Gondomar. Xulio mudárase había pouco a Baiona, para, entre  o ir e vir das ondas na Cuncheira, imaxinar a proxección de Galicia no mundo. Alí, mesmo á beira de onde se tivera noticia, en occidente, de que indo polo camiño oposto, a contrafío, chegábase á China, aínda que na viaxe se interpuxese un continente. Alí medraron, tomaron corpo, os proxectos que con tenacidade, delicadeza de carácter, farturenta mente e ordenada axenda se fixeron realidade aos poucos, sen présas, sen pausas.

         Naqueles anos noventa tivemos a oportunidade de colaborar con Xulio dunha forma intensa. Non só nos libros que partillamos xunto a Lino Pellitero[3]; este encargábase da documentación xeográfica, eu das achegas históricas e Xulio matinaba nas análises prospectivas; agora, co repouso do tempo, podemos constatar o seu bo tino. Cómo exemplo, dez anos antes da renuncia de Castro, Fidel, xa adiantabamos que o substituto sería o seu irmán Raúl. Hoxe parece unha evidencia lóxica; na altura era unha incógnita intensa.

         Mais tamén nos repartimos o planeta, nunha especie de primitiva especialización para achegar unha colaboración semanal, como mínimo, ao “Canal Mundo” de Vieiros e de forma máis esporádica noutros medios e revistas. Os tempos, coma sempre, non deixaban de mudar. A tecnoloxía  anunciaba a prensa dixital que hoxe domina. Aquel fermoso proxecto de xornal dixital en galego esbarrancou por algún lado, e tantos esforzos ben feitos ficaron sen dar os froitos desexados que xente alerta albiscara. O malo é que os países negados e as culturas agochadas polas maquinarias estatais non poden estragar as fiestras de oportunidade, diriamos en expresión actual, que se lle presentan.

         Mais volvamos ao folleto nº 1 de Tempo Exterior. Alí estaban enxergados, da propia man de Xulio, os campos de traballo das dúas décadas seguintes. Na paxina 8 facíase unha recensión dun libriño da colección “Galegos na historia” da editorial Ir Indo sobre outro Castro, o Plácido[4]; volvendo aos andeis, atopo o meu exemplar e, no medio, unha folla cuadriculada de cando empregabamos cadernos, manuscrita por min; era unha moi breve recensión do libriño, que debín enviar a algún xornal, posibelmente A Peneira.   Un lustro despois Xulio sería o motor difusor da fundación co nome do que fora secretario de relacións internacionais do Partido Galeguista, cuxa acción Xulio estudara coa minuciosidade que o caracteriza nun libro de 1992[5].

         Naquel nº1, sen sinatura pero que desprende o arrecendo do autor, facíanse explícitos os obxectivos do IGADI, resumidos na consigna “pensar o mundo desde aquí”, e ese aquí non era un punto topográfico, senón unha concepción de nación. Alí sinalábase  que introducir as cuestións internacionais na reflexión colectiva, observar os conflitos internacionais con visión propia e impulsar a proxección de Galicia no mundo eran os obxectivos e para acadalos propúñanse unhas liñas de actuación: un centro de documentación, un observatorio exterior, a difusión das cuestións internacionais nas aulas, o impulso e xestión da solidariedade e a creación de grupos de  reflexión. Volvendo a mirada atrás, Xulio e o IGADI, ou o IGADI e Xulio, pódense dar por ben satisfeitos.

         No cambio de milenio impliqueime nun proxecto cultural e comarcal, inspirado, en parte, no propio concepto IGADI que lle escoitara a Xulio ao longo desa década. Foi o Instituto de Estudos Miñoráns (IEM) que rematou por absorber todas as miñas forzas extraprofesionais e desviar a miña atención dos asuntos internacionais e do IGADI. Emporiso, había outros asuntos transversais que nos seguirían achegando. En especial a figura recorrente do diplomático Diego Sarmiento de Acuña, Conde de Gondomar, que nos achegou o tamén diplomático Lois Tobío, membro do consello asesor do IGADI. O IEM promoveu o recoñecemento de Tobío na vila de Gondomar polos estudos sobre don Diego,   primeiro denominando o auditorio municipal co seu nome e posteriormente nomeándoo fillo predilecto, aínda que fose a título póstumo.

         Mais regresemos ao Tempo Exterior fundacional. Aquelas paxinas centrais estaban ocupadas por unha serie de preguntas e respostas sobre Hong Kong. Non era a primeira vez que Xulio se achegaba aos problemas dese inmenso espazo cultural[6]; esa atracción oriental, que o acabaría succionando ata converterse nun dos grandes especialistas no mundo chinés. Quixo o devir que o meu, cada día, lembrado fillo Uxío acordase facer o mestrado sobre cultura chinesa na Pompeu Fabra barcelonesa. Nun principio pensou en facer as prácticas correspondentes en Hong Kong, pero razóns económicas orientárono cara a Taipei. Se te das acostumado á comida e ao seu carácter todo irá ben! lembro que lle dixo un día Xulio, naquel despacho fronte ao que se erguía o Monte Boi. Uxío fixo uns meses de practicas no IGADI e despois en Taipei. A sorpresa foi que unha vez rematado o mestrado decidiu establecerse en Taiwan, outra atracción oriental. Alá pasou anos, indo e vindo polo mundo. Pretendía establecer algún negocio de hostalaría en Taipei. A fatalidade impediullo.

         Agora sei do mundo chinés a través de Xulio, cando redacto estas liñas agárdame sobre a mesa de traballo a “metamorfose”[7] para asentar a análise política, económica e cultural dun século do Partido Comunista Chinés, e tamén dalgunhas  recomendacións que me fixo Uxío, sobre todo de Yu Hua e de Gao Xingjian[8].

         Teño dúas imaxes relativamente recentes de Xulio. A primeira en Viveiro, finais de maio de 2018. Xulio fixérame o galano de me convidar a partillar co amigo Emilio Insua unha charla sobre Tobío e o galeguismo[9], no marco dunhas xornadas que el, coordinador da comisión de acción exterior do Consello da Cultura Galega, organizou en Viveiro, reincidindo nesa diagonal Viveiro-Gondomar da que ten falado Ramón Villares. O noso relatorio abría a xornada no Pastor Díaz; erguinme cedo para estar con tempo para as indicacións previas; a verdade é que coidei que esaxerara na previsión temporal, polo que optei por dar un paseo calmado polos arredores; neste labor bato co Xulio en peripatético matinar, despois de asegurarse de que todo no teatro estaba en perfecta orde para o comezo da xornada.

         O outro día atopeino en Baiona, ía recibir a alguén de Navarra, coido; díxome, xa traballei moito!, ben seguro, aínda que me parece lle vai custar baixar o ritmo. Tamén nisto o Xulio sóuboo facer. Deu o relevo no IGADI para que siga a prestar tan bos e precisos servizos á sociedade galega como durante estes trinta anos.

 

 

---

[1] Ríos, X. (1991): A conversión de Polonia. Vigo: Cumio.

[2] Ríos, X. (1992): Que foi daquel soño?. Vigo: Xerais.

[3] Méixome, C., Ríos, X., Pellitero, L. (1994): O conflicto dos Balcáns. Vigo: Ir Indo.

Ríos, X., Pellitero, L., Méixome, C. (1996): Rusia: Das orixes á crise dun  modelo. Vigo: Ir Indo.

Pellitero, L., Méixome, C., Ríos, X. (1998): Cuba. Independencia e revolución. Vigo: Cumio.

[4] Ríos, X. (1997): Plácido Castro.Vigo: Ir Indo

[5] Ríos, X. (1992): Galicia e a Sociedade das Nacións. Vigo: Galaxia

[6] Naquel mesmo ano de 1997 Xulio publicara: China ¿superpotencia del siglo XXI?. Barcelona: Icaria; ao título só lle sobraron os interrogantes;  e dous libros máis en Laiovento: Hong Kong, camiño de volta e China, a próxima superpotencia. Aquel ano, moito do matinado por Xulio dende o 4ºB do número 7 da avenida Joselín de Baiona tomaba forma impresa

[7] Ríos, X. (2021): A metamorfose do comunismo na China. Pontevedra: Kalandraka

[8] De Ju Hua, Uxío agasalloume con tres novelas: Crónica de un vendedor de sangre, Vivir e Brothers as tres publicadas por Seix Barral, pero sobre todo recomendoume China en diez palabras publicada pola editorial catalá en 2014, sendo a primeira edición de 2011, Do premio Nobel, Gao Xingjian, agasalloume con El libro de un hombre solo (De bolsillo, Barcelona, 2012). Sobre todos eles pairan con pesadume os anos da revolución cultural.

[9] http://consellodacultura.gal/publicacion.php?id=4370

 

Recordar doe

  

 O sábado 25 de setembro achegueime ata Cangas para render homenaxe e estar presente na xornada en memoria dun home bo e xeneroso, Antonio Nores Soliño, dese “Soñador, loitador e defensor da nosa memoria” como o denominaron os amigos e amigas organizadores da AC MH 28 Agosto. Tempo antes os amigos Xoán Chillón e Gustavo Hervella convidaranme a facer un breve recordatorio de Nores para xuntalo a outros moitos no libriño na súa lembranza, Somos memoria, que ese mesmo día se presentou. Alí deixei as miña lembranza de quen será sempre recordado que agora comparto con vós.

Recordar doe

    Dende o fondo neboento do corredor emerxe cando souben de Antonio Nores. Daquela, pola grecha aberta con desvelo pola resistencia, entrou unha raioliña de esperanza restauradora de memorias individuais e colectivas. Foi polo segundo quinquenio do século que andamos. Un barco levaba, de porto a porto, memorias que reconstruían a unidade do país. Recollíanse as xa escasas memorias vividas para poder transmitilas sobre o papel ou en imaxes, sobre o granito ou o metálico bronce, ou voces poéticas ou palabras arrabeadas ou sobre o incontestábel feito dos ósos soterrados sen tino na nosa terra aceda. Falamos daquela do dereito das familias a acubillar os seus, da obriga do memorialismo de axudalas e do medo compartido ao espectáculo mediático.

    Recordar doe, titulou o finado profesor Herminio Barreiro as súas memorias infantís e escolares, e tanto que doe, por iso algúns téñenlle pánico á memoria; por iso algúns seguen a garlar “xa estades a remexer no pasado”. Sabíao ben “o Nores” que na súa experiencia soubo que unha cousa era desenterrar un anaco de campaniforme e outra os restos, ou os recordos, dun mariñeiro do Morrazo ao que o fascismo lle arrebatara a vida.

    Na nitidez do encontro delongado acórdote, polo remate do dezaoito, en Tui, na mesa compartida en homenaxe a Telmo Comesaña. A última vez que partillamos palabras e sentires.

    Nesta primavera pandémica a memoria fuxiu de nós e non puidemos ir a San Simón. Faltaría o Nores. Mais, Antonio, volveremos a San Simón, un domingo polos mediados de xullo, escoitaremos o bater de ás das pombas, ollarémolas entre os azuis diversos e recordarémoste. Aínda que doa.

 

Memoria, que memoria?

    

O daquela principe Juan Carlos xura lealdade ao xefe do
estado,Franco,e ás leis fundamentais do Movimiento
(23-6-1969)

   É posíbel que non lle acaia adxectivación  ningunha. Que a memoria sexa só iso, memoria; e que a pretensión de arrexuntala non sexa máis que unha trampullada. Primeiro engadíronlle o de “histórica”, sen reparar no simil que propuxera o finado historiador británico T. Judt de comparalas con dúas medias irmás. Unha, a memoria, nova, espelida e fermosa, a outra, vellouqueira, aburrida e de escaso atractivo; pero que non poden vivir a unha sen a outra. A historia precisa do rego constante da memoria e esta vese alterada con frecuencia pola primeira.

    Agora quérenlle aquelar o engadido “democrática”, cando é evidente que pouco democrático hai na memoria, sempre persoal, verdadeira, indiscutíbel, subxectiva, certa, “vasmo dicir ti a min que o vivín”, pódeche retrucar unha testemuña si lle argúes dende o andel da aburrida academia.

    Así que, na verdade, do que vai o asunto é de non chamarlle as cousas polo seu nome. Se na vez da “lei de memoria histórica” de 2007 ou “de memoria democrática” como agora propón o ministro denominado da presidencia, de relacións coas cortes e de memoria democrática, Félix Bolaños,  denominasen o anteproxecto “lei de condena da ditadura franquista” ou algo parecido non teriamos que andar con estes equilibrios verbais.

    

Juan Carlos xura como rei o principios
fundamentais do Movimiento (22-11-1975)

    O que, de novo, se pretende é cumprir cun “inescusábel deber moral”, loábel nos termos e expresións que emprega e nos que se inspira, pero que ten uns reparos de substancia aos que nos referiremos máis adiante. O borrador supón un avance substancial no rexistro e recoñecemento das vítimas; na retirada da simboloxía, revisión de condecoracións e títulos, extinción de fundacións, etc; na localización e identificación das persoas desaparecidas e nas exhumacións; no acceso a arquivos e rexistros civís así como na salvagarda dos lugares de memoria; de recoñecemento do movemento memorialista; mesmo dunha certa protección para os investigadores ao considerar que dar a coñecer nomes de autoridades e funcionarios públicos non é contraria á normativa de protección de datos, ou mesmo ao crear a figura dun fiscal de sala para a materia e un réxime de sancións. Xa veremos que percorrido ten este último aspecto e mesmo o anteproxecto, só unha proposta que nin aprobada foi polo goberno.

    E os reparos. No noso parecer, o primeiro, a validación da lei de amnistía 46/1977 de 15 de outubro, anterior polo tanto á constitución de 1978 a que con tanta fachenda se alude como configuradora do actual réxime,  e á que se lle procura unha lexitimidade democrática foránea na sinatura por parte do estado español, o 30 de abril de 1977, do pacto internacional de dereitos civís e políticos. Non é preciso ser moi perspicaz para decatarse de que na práctica se converteu nunha verdadeira “lei de punto final” empregada para frear os procesos xudiciais, como pon de manifesto que as propias vítimas tivesen que recorrer á xustiza arxentina ou o procesamento de Martín Villa pola xuíza Servini.

    

Adolfo Súarez presta xuramento como
vicesecretario xeral do Movimiento (23-4-1975)

    En segundo lugar, porque ao longo do preámbulo procurase a lexitimidade en disposicións externas, como a recomendación do Consello de Europa de 2006, empregada xa como apoio argumental da lei de 2007, ou o informe de 2014 do relator de Nacións Unidas,  Pablo de Greiff, na vez de facelo, en exclusividade, nun proceso de reflexión propio, interno; o que ven a demostrar que unha parte da sociedade española segue a considerar o golpe do 36 como necesario e a ditadura que o seguiu un inconveniente comprensíbel, ou, cando menos, que unha parte substancial dos seus representantes políticos así o considera. Nun caso ou noutro estariamos ante a pervivencia desa “anomalía hispana” á cal nos referimos para simplificar unha análise máis acaída.

    Repúdiase e condénase o golpe de estado do 18 de xullo e decláranse nulas todas as condenas e sancións e ilexítimos os órganos que as emitiron; pero non ilegais. Se así se declarase, tamén o seria a monarquía fundamentada na legalidade franquista que o anterior monarca xurou por dúas veces, a primeira como príncipe en 1969, a segunda como rei en 1975, poucos días despois da morte de Franco. Tamén o sería o actual monarca herdeiro daquela legalidade ditatorial.

    

Rodolfo Martín Villa, ministro de interior
entre 5-7-1976 e 5-4-1979

   En todo momento se pecha a porta a calquera tipo de  recoñecemento patrimonial, por parte do Estado, de calquera administración pública ou de calquera particular, a calquera caste de reparación ou indemnización de índole económica ou profesional. Simplemente a reparación será parcial, pois esta non afectará á acumulación apropiada por parte do estado ou de empresas do traballo escravo, e as propiedades roubadas, polo estado ou por particulares, non serán devoltas ou resarcidas. Nin se repara o mal causado as vítimas por funcionarios do estado durante a denominada “transición”, nin se fai o mínimo aceno para que algunhas institucións, como a igrexa e outras, emitan algún xesto en demanda de perdón polo moito dano cometido.

    Pódese coincidir ou non na valoración política da transición, no que era ou non posíbel na altura, pero máis de catro décadas despois andar a canear ata cos xestos só serve para poñer de manifesto a escasa consolidación da democracia española, xustamente pola súa orixe transaccional e non de quebra coa ditadura. Veremos se chega a bo porto o anteproxecto e en que condicións. 

 

                          Publicado en Nós Diario 6/11/2021

Míguez Ledo: a cota de sangue.

    Dende a primeira vez que o ollei, emerxendo entre as follas amarelentas e reviritadas dun atado militar, ordenadamente gardado, disciplinadamente conservado, os ollos e o rostro de Míguez Ledo cativáronme. Co seu aquel romántico, o seu peiteado cara atrás, o seu medio sorriso, o ancho nó da garabata, a camisa alistada, os ollos fervedoiros e o seu rostro xuvenil, case adolescente. Non é frecuente, cando menos na miña experiencia, bater con fotos desta traza entre o amoreamento de folios mecanografados ou manuscritos, inzados de literatura retórica, das causas militares. No caso de habelas son case sempre de documentos oficiais que, por outra banda, na altura, case nunca ían acompañados de foto. Seméllame máis unha foto roubada, ao mellor da casopiña familiar que compartía con Esperanza e a súa familia. Secuestrada de enriba dunha cómoda, grande de máis para a escasa roupa dunha parella nova, onde lucía en sinal de prenda amorosa, ou quizais non estaba sobre unha cómoda senón sobre un simple baúl de viaxe. Calquera que fose o moble, o seu contido ficou no desorde no que o deixaron os números da garda civil na procura dos libros; do libro de afiliados ao sindicato da construción e oficios varios de Gondomar, adscrito á UGT, e mais o da hipotética, e tamén real, célula comunista que actuaba neste concello e que se convertera nunha obsesión para o cabo Florencio Márquez Parra, comandante do posto de Gondomar dende había un ano. O libro dos comunistas nunca apareceu; o do sindicato si, pero faltábanlle unha parte das follas na que figuraban os afiliados.

    Os paseos, en especial cando eran numerosos, quedaron fixados con intensidade no imaxinario popular e a transmisión oral reproduciunos co dramatismo dos crimes masivos. A ausencia absoluta de calquera formalismo legalista engadíalle unha dose de arbitrariedade e de xenreira persoal que os facía perdurar na memoria colectiva. Non pasou o mesmo cos asasinatos cometidos baixo o paraugas da verborrea xurídica e da teatralidade banal dos consellos de guerra. En moitos casos, a non ser que as víctimas fosen personaxes socialmente relevantes, a lembranza destes crimes quedou reducida ao ámbito familiar. Fiscais, presidentes de tribunais militares e integrantes dos mesmos actúan cunha aparencia de normalidade, de cousa de todos os días, de algo que cómpre facer, de inevitábel, dunha aparente frivolidade burocrática en que cada quen desempeña o seu rol, representa o seu papel: o fiscal, lograr a máxima pena, o tribunal, que as formalidades se cumpran, e os defensores, reducir o que se poida a pena. Todo nos lembra a idea da “banalidade do mal” que empregou H. Arendt. Esa “aparencia burocrática”, esa terminoloxía xurídica do terror, produciu un efecto xeneralizador da culpabilidade e favoreceu o esquecemento, a traizón da memoria. 

Estas divagacións ocórrenseme ante os ollos grandes e quizais un chisco atristurados  daquel mozo. Tiña 29 anos cando os disparos lexitimados pola forza das armas cobraban a súa cota de sangue para poñer fin á farsa dun consello de guerra que resolvía a causa 805/36 contra varios veciños de Gondomar, entre eles o alcalde José Pequeño Rodríguez. Foi o 24 de outubro de 1936, ás catro da tarde, contra as tapias do cemiterio de Pereiró.

    Miguez Ledo non era orixinario do Val de Miñor, nin debía levar aquí asentado moitos anos; seguramente esta circunstancia explica que  apenas fose recordado polas testemuñas orais. Nacera en Vilasobroso,  no concello de Mondariz,  e era fillo de Jesusa e de “incógnito”, como figura nos papeis. Aínda así, tiña que estar ben integrado na vida social e laboral de Gondomar, pois na altura de xullo de 1936, aínda que dende había poucos meses, presidía o sindicato obreiro de Gondomar, e as “persoas de orde” interrogadas polo cabo Márquez Parra, a versión gondomaresa do cabo Pena, o tenente Rabioso ou tantos e tantos outros executores dos designios de Mola e os sublevados, ben que sabían quen era.

O eficientísimo cabo, furibundo perseguidor de “rebeldes” contra o “Glorioso Movimiento Nacional”, non deu descuberto a “célula comunista” nin tirarlle a vida aos seus dous dirixentes máis destacados, o mestre de Donas José Cribeiro e mais o albardeiro Manuel Rodríguez Gómez. Ambos escorregáronselle entre as regañas das coartadas confirmadas. O primeiro, por estar a participar no tribunal do cursiño de mestres que se estaba a celebrar en Pontevedra; o segundo,   porque, tras unha forte e tensa discusión cos socialistas, maioritarios no sindicato, que lle reprocharon que realizase as reunións dos comunistas nun local que era só para os obreiros, colleu tal rabecha que o señor Pancho “o albardeiro”, así se coñecía, negouse a volver entrar na “casa do pobo”. Cribeiro puido demostrar que entre o día 20 e o 24 de xullo non estivera en Gondomar, e o albardeiro que non colaborara na resistencia pois permanecera sempre no seu traballo. Ambos deron zafado das causas nas que se viron imputados, o señor Pancho en dúas. O mestre foi voluntario ao lugar máis seguro, a Lexión, e salvou a vida; dado de baixa na escala do maxisterio, sobreviviu dando clases particulares ata que o deixaron reingresar. O albardeiro regresou á súa Ribadavia natal, aínda que algún tempo despois argallou para que o fillo se establecese en Gondomar para darlle  continuidade ao  oficio e herdar o apelativo.

O mozo do retrato estaba solteiro, segundo a legalidade eclesiástica imposta tras o golpe, e residía en Vilaza coa súa compañeira Esperanza. Esta convivencia é causa de escándalo para os moralizantes golpistas que non dubidaron en empregala como descrédito para facilitar a consecución da dose de terror adobiada con formalidades xurídicas.

O cabo da garda civil, Florencio Márquez Parra, escribe, no seu informe sobre Míguez Ledo,  o que traducimos: “Vive maritalmente cunha muller na parroquia de Vilaza, familia que é de dubidosa conduta, o que dá lugar a dubidar da do informado”. Descoñecemos a que se refire o cabo co de familia de conduta dubidosa. É probábel que se refira ao irmán de Esperanza, Eduardo, un albanel de 19 anos, imputado na mesma causa que Xoaquín Míguez Ledo, que penaría na prisión de San Cristobal, no monte Ezkaba, en Pamplona, coñecida pola masiva fuga de presos e a carnizaría posterior, a onde chegou procedente de San Simón e da que saíu en prisión atenuada en 1940, pero tamén é moi probábel que insinúe que a nai de ambos, Celestina, non tivese “marido” razón polo que os dous apelidos dos fillos coinciden cos da nai. 

O flamante presidente da xestora de Gondomar, doutor Latino Salgueiro, sempre habelencioso nos seus escritos de verbas suaves e atinada dirección para conseguir o maior mal para o informado, escribe: “persoa de mala conduta, pois vive amancebado na parroquia de Vilaza”.

    Cal foi o delito cometido por este xornaleiro de Vilaza que traballaba de peón na reparación e extensión dos firmes das estradas? Presidir, na altura de xullo do 36, o sindicato da construción de Gondomar, unha activa asociación obreira que determinaba a vida da concello e moito máis naqueles días. Míguez Ledo asumiu o seu papel como dirixente sindical e organizou a defensa do goberno “lexítimo” de Madrid e unha “ilusionada” resistencia aos militares. Detido ao entrar as tropas sublevadas no Val de Miñor, o seu testemuño aparece reflectido na instrución da causa 138/36, pero puxérono en liberdade, como a tantos outros que despois purgarán con longas condenas. Regresou a Vilaza ata o día en que recibiu aviso da alcaldía para que se presentase a prestar declaración. Fíxoo confiado; non se decatara de que o fracaso do golpe provocara unha guerra. Converteuse na “cabeza de turco”, na cota sanguenta coa que aterrorizar a retagarda. 

    Latino Salgueiro, o alcalde sublevado, consciente do influencia das súas palabras, escribía no seu informe ao xuíz militar que Míguez Ledo era “quen verdadeiramente daba as ordenes para armar a xente e para requisa de armas e coches, desempeñando o papel de verdadeiro Xefe”. Mentres que o cabo Márquez considera que “ nesta campaña extremista, axudou á propagación da mesma, xa que a pesar de ser obreiro ten bastante discernimento”.

    O obreiro e líder sindical pagou coa súa vida por defender o réxime democrático e republicano e tamén pola rabia dos represores ao non poder procesar e condenar, en especial, o  mestre de Donas, José Cribeiro González, ao que viu interrogar en persoa o tristemente celebre, na altura, tenente Francisco González Rodríguez, mías coñecido como “Rabioso”. Pola súa banda, o cabo Márquez considera a Cribeiro “autor moral da campaña exercida en favor do partido comunista cuxos froitos son os que hoxe lamentamos”, e considera a Míguez Ledo como un lugartenente do anterior. Segundo Latino Salgueiro, Cribeiro “foi en Gondomar o encargado de facer propaganda comunista, sen que se vise actuar á fronte dos elementos extremistas como dirixente”, cousa que si fixo Xoaquín Míguez Ledo.

Xoaquín Míguez Ledo e Esperanza Hermida Pereira contraerían matrimonio “in articulo mortis”.

                          Publicado en Nós Diario 17/9/2021

 

 

Miras, ou o odiado auguista

Aurelio Miras e Esperanza Portugal. (A. familiar)

    Fuxindo da “alta meseta castellana”, non sabemos por que, nin de que, Leopoldo,un bo mozo médico, chega ao Carballiño para facer que toma “as augas” e coa pretensión, única, de “airearse”. É o prefecto representante daquela xeración “talada en verde” que ollou, na nenez, instaurar a ditadura; na mocidade “a eclosión republicana”, ata militou nalgún partido do que discrepaba en todo e apañando un chisco aquí e outro acolá e fincado no seu “montaraz hispanismo”, coidou elaborar unha doutrina orixinal. Despois “como una nube que vino de improviso”, viuse mesturado no “Movimiento” que rematou vida “polifacética” e aquel seu pensamento inédito ficou metido “en una horma” e estrangulado na súa “psicología libérrima”. Os que van a unha guerra volven vellos.

    No verán de 1943, Leopoldo ten 30 anos. Todo para el é superficial, agás algún pracer literario. Non sabe se está vivo ou se é só unha “reminiscencia” do pasado. Pretende metamorfosearse en “agüísta”, en “airista”, en “veraneante” de rabaño, para ver se cambiando de indumentaria lle cambia a alma desgarrada, abúlica, propia dos ideais frustrados,non dos fracasados. Entre o hotel e o balneario, irá batendo  cuns cantos, poucos, personaxes que virarán  a indolencia en traxedia: o sátiro, de cara lasciva e maliciosa mirada, sempre explorando encantos intuídos; as ninfas,unha delas case unha nena; os que partillan mesa en xantar e ceas de hotel; mamás auguistas ocupadas en reprender a fillas esmirradas; o contrabandista estrela das novas elites sociais; o estrafalario con ansias de aplausos... 

    É esta unha síntese apurada dunha novela perseguida, castigada e maltratada tanto como o seu autor. Trátase de El aguista[1]. Tiña Aurelio Miras Azor 38 anos cando a publicou. Era mestre, licenciado en Filosofía, avogado de prestixio, políglota e culto. Medrara ao pé de muíños manchegos e dende eles achegouse a esta terra que “despreza o océano e acocha a ría” para exercer de mestre nas terras dezás. A boa situación económica dunha familia de longa tradición no maxisterio, permitiulle continuar os estudos de Filosofía e Dereito, e pagarlle a un substituto para conservar a praza.  Ata que o azorrou aquel “torrente” dos tempos, que deixou á súa xeración sen corazón.

    A enxurrada vestiuno de verde e arrastrouno polos campos de batalla. Nun deles foise quedando... quedando..., ata que os republicanos o prenderon. Puido así abrazar ao pai e aos irmáns e convivir con eles uns meses. Cando o exército da súa familia ficou derrotado, presentouse ante os sublevados como prisioneiro; deixárono regresar á escola e superar o pertinente proceso depurativo. Zafara. Non tivo tanta sorte a súa familia.

    A vida transitou ata asentarse no Carballiño. Naquel, non exclusivo, insulso ambiente, refuxiouse na literatura. Equivocouse; podería facelo, pero se fose en segredo. Ocorréuselle publicar a súa novela e provocou a irada reacción  das novas elites ofendidas polo seu retrato do auguista. Reuniuse a directiva do “chic” “Sporting Club”, levantaron acta considerando a novela unha indecencia, solicitáronlle ao autor o abandono da vila e demandaron do concello responsabilidades. O alcalde considerou tan grave o  “desagrado y descontento” dos veciños, que  ata poderían producirse  “alteraciones de orden público”. A corporación municipal reuniuse en pleno e por unanimidade forzada considerou o romance un agravio contra a “dignísima colonia forastera” e acordou trasladar a súa resolución ao gobernador. Os angueiras do auguista Leopoldo armaron unha boa lea: pasquíns pola rúa, ruxe-ruxe constantes, ameazas ocultas ou manifestas, frases inxuriosas, maledicencias sobra a súa capacidade profesional, rimas ridiculizadoras....

    O tempo foin acougando as cousas. Don Aurelio tomou a chacota aquela efervescencia paifoca de orgullo vilego e resistiu entre os ollares atravesados, daqueles “engreidos” que pensaban que na novela se falaba deles.

   

    Pero unha mañá do verán de 1954, bateron con firmeza na porta da casa. Era a Garda Civil. Viñan prendelo por mor de certas denuncias. Pánico!, todos arrimaron o ombreiro; a familia da muller, conservadora e economicamente máis que acomodada; os amigos, algúns deles castigados polo franquismo. Aos poucos días recuperou a liberdade. As denuncias procedían do Campo de Criptana, pero sen dubida as ofendidas entroidadas de catro anos antes prepararan o camiño para esta humillación.

    Tras a visita de Eva Perón (1947) e os Pactos de Madrid (1953) o réxime puxérase  farruco. Cumpría deixar correr o aire e preparar papeis. Advertíronlle que non solicitase o pasaporte como mestre, nin como avogado, e moito menos como filósofo. Como tiña unha granxa de polos, figurou como  “avicultor”. O 17 de decembro de 1954, concedéronlle o “pase de frontera”. Dez días máis tarde deixaba atrás as luces de Vigo; o fin de ano pasouno vendo medrar o “ancho mar amargo”[2]. Durante uns meses dirixiu un colexio en Caracas. En outubro dese mesmo ano e no mesmo porto, estampáronlle o selo de regreso.

    Medio século tardou o Carballiño en desculparse con don Aurelio. Mais o mal xa estaba feito. Perdeuse unha boa novela, mesmo sorprendente para o seu tempo, e estragouse un escritor que só foi quen de se recuperar para darlle forma literaria as narracións orais dezás sobre “Pepa Loba"[3].

Publicado en Nós Diario 12/9/2021

---

[1] Miras Azor, A., (1950): El agüista. Madrid: Afrodisio Aguado.

[2] Miras Azor, A: (1955) “Estela espiritual del emigrante”, La noche, 12/10/1955

[3] Miras Azor, A. (1968): Juventud de Pepa Loba. Vigo: Faro de Vigo.

 

Lecturas poéticas

 

  

 Dende “La Mini” (Fonte de Zeta 9, Baiona) poñemos en marcha un novo proxecto para arrexuntar poesía e gastronomía ou cunha simple copa de viño, as “Lecturas poéticas”, argalladas en conversas sobre mesa e mantel, serán coordinadas por Xosé María Álvarez Cáccamo.

    Arrincamos coa ilusión de programar unha sesión mensual nas mañás dun sábado entrefebrando pluralidades poéticas e xeracionais. A primeira destas “Lecturas poéticas” será este sábado, seis de novembro. Abriremos ás 12h e a “lectura” comezará ás 12.30 cunha duración aproximada de 45 minutos. A intervención poética está pensada para celebrarse no exterior, o pé mesmo da Fonte de Zeta, pero como non sempre os deuses do tempo acompañan, no caso de ser preciso poderemos resgardarnos no interior da taparía.

    A primeira das lecturas será a cargo do propio Xosé María Álvarez Cáccamo de innecesaria presentación despois da súa longa traxectoria poética.

    Agardámosvos o sábado, seis, un chisco despois do medio día.